Aleksander Lubina: Hanek i oni (Mimry z mamrami) – cz. 16
Aleksander Lubina
Hanek i oni
(elwry, lebry, pamponie, soronie, hadziaje i barbary) – albo o moich przodkach i zadkach.
ilustracje: Grzegorz Chudy
Charta 11. Godajom, iże czasami trza zapomnieć, iże sie niy pamiynto. Pedzioł wto niygupi, co czasami trza uśmiercić sumiynie, zabić pamiyńć i prowda – coby żyć sie dało abo żiwobycia niy stracić.
Ze pamiynciom…? – som wiysz! Niykiery łeb na gniotek położy, prast i po pamiyńci, drugi za dziób chyci, kryngi przerżnie na karku zgiyntym, krew do naczynio poleku spuści, coby ani kropelki nie uronić. Nic się nie ma zmarnować – krew nadaje się na czerninę, na karpia po żydowsku, na krupnioki.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Po prowdzie, to umarto abo zamordowano pamiyńć do sie wskrzesić. Ksionszki spolisz, pomniki zbulisz, groby przewrócisz i fertig. Niy chca cołki umrzić ize mojom pamiyńciom, boch wysznupoł prowdy stare i wieczne, boch odkurzył mondrości bez barbarów na hasiok wyciepnione. Beztuż dyktowołch ci moje opowieści, myjglich, co sie zdadzom ciebie, możno twoim bajtlom abo cudzym, możno wnukom. Możno do ksionżnicy trefiom i wtoś przeczyto tela, wiela mu trza – bezto ci tysz tyn kalyndorz ostawiom. Nie strać go.
W kalyndarzu mondrości i przikazań myni niż w katechizmie – prostsze som i lypiyj wyklarowane. Nie bier ich wszystkich za dobro moneta, ale niekiere zdadzom sie niygupie, bo spotkosz ludzi i ludziska, kerych wiynkszość swój rozum mo. Dobre, kiej prosty rozum, tako wialnia, co ziarno od plew odsieje, takie sito, co ziele przeleci a ziarno zatrzymie.
Mondrymu ustomp, gupimu wybocz – łatwiej bydzie ci siebie samego uczciwie oboczyć i siebie samemu wyboczyć.
Licz na to, że każdymu na chwilkę grają i na to, że jeżeli będziesz uczciwie pracowoł, to i twój czas nadejdzie. Niy licz na ino chopski rozum i babskie godanie – czerpie woda przetakiym, wto bez ksionżek chce być żakiym. Czytej i ucz sie, patrz, myśl, szukej, wontp – słuchej uważnie. Żodyn uczony nie spod
z nieba. Kto nie pracuje, kto sie nie naumi, tyn bydzie gupi, głód mu dokuczy i obce ludzie rozumu nauczom.
Som jednak granice – z tym sie licz. Sowa nie wysiedzi sokoła. Wróbel nie bydzie kanarkiym, choć go na żółto pomalujesz. Chocia mamulka dziecka ize piynknom duszom rodzi, to piykny rozum mo człek dziepiyro, jak sto kilo soli zjy. Dej se czas – nic na gibko, nic krzywdom. Swojigo sie dzierż, a na czyji nie spoziyrej.
Dosz pokój – mosz pokój. Swoich prowd szukej i miej w zocy uniwersalne, takie, co wszandy majom wert i wieczne, co zawdy droga per aspera ad astra ukazujom. Z gwiozdy idzie slecieć, a bajtle gwiozdy ojca niy majom.
Czytej i suchej, synek, niy być usuchliwy – suchej, a bydziesz wiedzioł, eli to recht i echt, eli ino gryfnie słowa poskłodane. Po radzie bywajom ludzie mondrzejsi, po nieszczynściu mondrzi. Dobrzi ludzie sie nie wadzom. Dosz pokój – mosz pokój. Wszyndzi chlyb o dwóch skórkach. Wszandy sie nandzie konkol w pszynicy. Co jedna wieś, to inszo pieśń.
Kaj indzi inakszy – u nas po naszymu. U nos możesz prawa stanowić, ale dziypiero jak już poznosz porzondek… Jakeś tu z dziada pradziada, to mogesz nasze kalyndarze czytać i je rozumieć. Człowiek bez kalyndorza to jak ksiondz bez brewijorza.
To, co żech do kalyndorza dopisoł, to, co se wspomnisz, to tysz mo być w Mimrach, bo to czyńść tego świata mondrego, nale zapisane – niy dyktowane, coby pochytać a niy ino w gowie zamoncić, zafyrlać i ogupić. Te Mimry niych bydom troszka wialniom, troszka sitym – tak to zmajstruj. Ucz sie od Boccaccio, od Hansa Sachsa, od Villona, od Marqueza, od Hrabala…
Opowieść u nich płynie jak słońce zachodzące, jak woda w strumyku, jak chmury po niebie, jak dotyk poluszkiem po policzku i wewnętrznej stronie ud. Czasym wartko, czasym gibko, a czasym sie ledwo snuje.
Na starość niy ino dobytkiem dzielić sie trza… Podzieliłem się z tobą mądrością oczywistą i głupotą wstydliwą, ale i niedopowiedzeń oraz przemilczeń nie zostawiam ci w spadku kłopotliwym.
Jo je prosty, nale niy ajnfachowy! Prosty, taki simplicissimus – co pomyśla, to poradza wyduplikować, wyklarować. Niy zawsze tak było – do abecadlorza cesta krynto wiedzie – abrewacyje som majstersztykiem. To je recht tako: Coś zasmolił, coś przedupił, coś nagrzeszył, za to przeproś – tego nie naprawisz. Było, minęło… Nie ma sie co nazod oglondać.
Znom takie beranie: Antek ze Franckiem trefili sie po dziysiyńciu latach niywidzynia i Antek godo do Francka: Gryfnie wyglondosz! Francek mu na to tysz coś miłego: Tyś za to sie ani kapinka niy zmienioł. Antek zblod kiej śmiertka.
Niy starej sie być nieszczerze miły, bo to do niczego nie prowadzi. Nie przekraczaj granic rozsądku i przyzwoitości zbyt często, bo wszeteczorzy Ponbóg irwiszem korze.
Irwisz – to lotający nocny ogiyń leśny – niymiecki dioboł w ognistej postaci, co mami i zwodzi. Poloki zowiom je babimi latawcami – wiedźmami ognikami igrającymi. Coby zboże i piyniondze im dać, bo to kradzieje niepospolite. Uważać należy.
Kiejś Moric pedzioł do Frica: My som pszociele, a pszociele dzielom i mnożom, co oba majom. Wpiyrw podzielymy, co mosz, potym pomnożymy moje.
Ty sie z chytrymi chapigami niy kamrać i ze patyjniokami dmuchanymi tyż niy.
Z elwrami, lebrami, lewusami, pamponiami, bambrami, soroniami, hadziajami, werbusami, wulami i z barbarami dej se pokój i rynki se niy dowej. Szkoda czasu. Czasu niy marnuj – młodości niy trać, starość uszanuj.
Som u nos erdeisty, co siedzą miyndzy kruszczami, co ich gwarki i grubioże znajom. Myszkujom w szachtach, a w nocy na wiyrchu kilofym pokazujom, kaj bogactwo nalyźć idzie. Szanuj je! Kiej takiego szarleja skrzywdzisz, to cie zatopi i tyla. Koboltów sie strzeż i skarbnika szanuj, a nie trocuj, nie fopuj i niy drzaźnij, bo ci wzrok zaćmi i w maras wpuści.
Skarbnika poważej, to cie przed końskim karkiem uchroni. Duch z końskom szyjom długom ludzi dusi, a gwarków i innych karlusów, szczególnie opilców nierozumnych na śmierć prowadzi. Ty z duchami naszymi dobrze żyj, to niy som zabobony – ojce ich szanowały i ojce ojców – na Wujku, na Kleofasie, we XX i we XIX stuleciu. We Quido, u Goduli i Winclera, u Thurzona i Fuggera, u Cystersów.
Kopoły ojce krzymiyń w szachtach kamiynnych i czcili moce nieziemskie. Odgoniali złego znakiem krzyża zanim Bóg nos na krziżu odkupioł. Wierz w Boga a demonów naszych wiyrchnich i dolnych szanuj.
Kiejsik Antkowi na dole Skarbmik sie ukazoł i pado: Antku, śmiatej, bo woda ciśnie. Antek na to: Jo tam w skarbnika niy wierza. Jo wierza w Boga. Chycił Skarbnik Antka za skóra, coby mu niy uciek i pyto go: Antku, widzisz mnie? Widza – po cichu odrzek Antek zestrachany. Bogaś kiej na grubie widzioł? – pyto sie skarbnik i skóra puszczo. Antek wartko sie obraco, ryczy kiej opyntaniec: Chopy uciekać, woda idzie!
Opowieści tych słuchałem wiele dni, miesięcy i lat u Hanka w izbie, przy stole suto zastawionym bogactwem kuchni górnośląskiej, w oparach cygar kręconych na spoconych udach kubańskich. Berania po śląsku, po niemiecku i w jako takim polskim.
Przeplatała się w nich prawda ze zmyśleniem – zamierzone gawędzenie, łosprawianiei umyślne beblanie. Wszystkiego po trochu, dla smaku i smaczku.
Z umiarkowaniem. Wargi moczyłem w herbacie po berbersku, w kawie po Hankowymu, w nalewkach. Słuchałem bajania, notowałem i nagrywałem. Tak do roku 2015. Wprzódzi umarła Margott, rychło za niom Hanek poszoł do mamulki, do opów i starzyków, do somsiadów ize Dobronyndzy i familoków.
Post scriptum czytałem u Hanka w fotelu, przy stole w domu na wsi, po Hanka rajzie ostatniej na Francuską pod klon olbrzymi na granicy między Katowicami a Zawodziem. Czytałem szeptem, czytałem, przypominając sobie pogrzeb, popijając herbatkę, nie wiedząc, jakie to mnie jeszcze czary, jakie niespodzianki, jakie mnie czekają odwiedziny.
Hankowi nie zawsze wierzyć trzeba, cygon niezbyt wielki, ale konfabulant wyśmienity. Wiedział, że podkoloryzować, pofantazjować, sprowokować, to cechy sławnych bajarzy. Wymieszać prawdę i zmyślenie, to jakby woda z cydrem latem, cydr z wodą zimą. Raz chłodzi, raz rozgrzewa.
O sobie tak bezpośrednio, tak wprost, tak wprost, niewiele powiedział, bo dobre sie samo chwoli.
Dobre słowo do swojego i obcego mało kosztuje, a moc pomoże. Dobre słowo o siebie samymu, czasym pedzieć trza – to jak zapłata za robota, jak geltag, nale niy za czynsto, bo się z prymii zrobi tygodniówka. Mądrość swoją Hanek miał. Choć sumiynie zymbów nimo, ale ugryzie, a prowda dycki na wiyrch wyndzie. Tak Hanek to sobie wykoncypował. Jedno jest pewne: Lepszy mało a dobre niż moc a złe. Nikt Hankowom drogom iść niy musi, nikt go niy musi naśladować, ale może kilka myśli albo i więcej wartych jest rozważenia, bo tyn Hanek u nos echt richtich żył.
Przeżył tela i moc doświadczyń a spomniyń podyktowoł, w kalyndarzu zanotowoł, iże na drugi i trzeci tom Hanka i onych – elwrów, lebrów, pamponiów, soroniów, hadziajów i barbarów się uzbiero – może i na wiyncyj. Jo notatki i nagrania opracuja, zapiski zredaguja. Hedwiżka pomoże.
Nazywać sie mo wszystko cuzamyn do kupy: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa. Mimrów tom III. Drugi tom bydzie inkszy, bo to opowieść o Margott, czyli o początku i końcu. Mimrów tom II. Cuzamen bydzie tego tajlów trzi. Trylogia Górnośląska. Bojek łosprawiał Hanek za tela. Bajki Hankowe som piykne, te bojki tyż spisza. Bajki Hankowe dla dzieci grzecznych rozumnych, Bajki Hankowe o królu oraz Hanek i Onio, no i Siódmak – przypowieści Hankowe stare i nowe. Powiedzynie Hankowe som gryfne i wice tyż – te tyż spisza. Hankowe mondrości z gowy nie ino o rzici. Dużo tego? A czamu niy? Przyjemność to do mie wielgo, jakbych w tym samym czasie boł w szkole, na rekolekcjach i na uniwersytecie. A jo ino Hanka słuchoł… kiej tyn po naszymu rzondził, po niymiecku i po polsku.
Hankach słuchoł, w oczy spoziyroł, poznoł i mu pszoł. Przinajmiyj wiym, kogoch słuchoł uchym, gowom, sercym, oba my stond. Ślonski znom, niymiecki i polski – toch możno pochytoł, co Hanek pedzieć chcioł.
Niy bydzie rozczarowań – Hanek niy boł zaprzańcem ani partyjniokiem, ani elwrem, ani lebrem, ani lewusem, ani pamponiem, ani soroniem, ani hadziajem, ani werbusem, ani wulem – no i przede wszystkim nie był barbarem.
Czytając zapiski znalezione w Hankowej szufladzie, chcąc nie chcąc, porównywałem je z naszymi dawnymi rozmowami.
Myśli powtórzone, myśli rozwinięte, myśli nowe – przemyślenia upiększone, myśli przemilczane.
Wstydliwe, zaskakujące, prawdziwe. Przez Hanka zapisane i ukryte pod stosem rachunków, faktur za mąkę, za piach, za żwir, za benzynę, za części do eshaelki, biksy, volskwagena, pod stosem map i widokówek.
Wiele powiedzonek Hankowych pominąłem, czy może i przemilczałem. Hanek mnie zawstydzał? Byłbym zakłamany? Hanek zbyt jowialny? Fałszywy wstyd? Nie chciałem dać wiary prostocie i celności? A to samo życie – sama prawda. Trzeba ujawnić, odkłamać. Niczego nie zmieniać! Że uszy trochę obrazi…?
Hanek już nie zbeszta, nie zruga, nie wykręci się sianem i nie zaprzeczy, bo skoro sprawiedliwie słów tyle padło złych i dobrych o elwrach, lebrach, pamponiach, soroniach, hadziajach i barbarach – o onych – o ich świecie prawdziwym, o ich świecie wymyślonym i zmyślonym, o ich świecie przemilczanym, o wydumanym heroizmie i o bohaterstwie wyssanym z palca – to pora i sposobność nieunikniona w punktach czterdziestu czterech przedstawić filozofię życia w Hanka wydaniu pośmiertnym. Czterdzieści cztery punkty spisałem z pamięci. Liczba ta jest przypadkowa, o ile w przypadki wierzycie. Swoich pięć groszy oczywiście dołożę, bo pociąga mnie ta jego wizja świata w punktach 44 na końcu zbudowana.
Jak je bydziesz znoł z kożdyj strony, to oboczysz, posmakujesz, powoniosz i pomacosz kosmos najbliższy i najdalszy. Bo na sompiyrw było słowo i słowo było na przodku, przodek był ze słowem po słowie i w harmonii były oba ze zadkiem.
Zadek zaś na końcu był. Taka była Hankowa dialektyka. Kto jej nie pojon, ten gupi jest, abo boznować niy poradzi i w bozna sie robić do.
Hanek: Istota życia i jego sens? To gupie pytanie! Jak byś na to niy wejrzoł, to nie bohaterstwo, nie ideologia, nawet nie religia są istotą i sensem życia. Jest nim miłość, nastawienie i wiara, najsompiyrw miłość, a prócz nastawienia i wiary, syns w życiu mo ino rzić!
Takie postawienie sprawy to prostota, prymitywizm, chamstwo? Toś sie oszydzioł. Do jednych rzić, to coś paskudnego, drugi świata poza jeji piynknym niy widzi. Mondry wiy, co to istotno czyńść człowieka. Bez serca i rozumu rzić je biydno. Bez rzici serce bogate niy jest – jakieś takie platoniczne, bez znajomości Platona, jakieś takie romantyczne, bez znajomości romantyzmu – wartości wyższych szuko tak wysoko, iże z tyj wysokości podniybnyj człowieka niy widzi.
Bez rzici rozum som siebie przeczy, bo niy ma człowieka bez zadka i bez przodka niy ma ludzi i bez końca nie ma rzici.
Rzić je rziciom jako jabko jabkiem, pisdel pisdelem, a wieniec wieńcem. Gryfno rzić frechowno je moc wert, tela co czyste serce i rozum otwarty. Co tam wiela godać, pedzieć trza, co wiyncyj je buchów, obrazów, rzeźb i marzeń o zadkach niźli o sercu i rozumie. Rzić świadczy o kulturze. Trza jom znać i szanować. Trza rzicie gryfnie obrocać. Jak je bydziesz znoł z kożdyj strony, to oboczysz, posmakujesz, powoniosz
i pomacosz kosmos najbliższy i najdalszy. To je cołko prowda i jedyno. Wiyncyj niy ma i być niy może. Inakszi to sie do tak pedzieć, tak ujońć, co byś pochytoł:
