Aleksander Lubina: Hanek i oni (Mimry z mamrami) – cz. 12
Aleksander Lubina
Hanek i oni
(elwry, lebry, pamponie, soronie, hadziaje i barbary) – albo o moich przodkach i zadkach.
Mimrów z mamrami tom I
ilustracje: Grzegorz Chudy
Po pogrzebie i kawie na rynku katowickim poszedłem, jak kazał, do jego domu.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Przypominiałem sobie, co mi Hanek nakazał. Zajrzałem do szuflady w szafie. Zapisane kartki. Pismo Hanka. Czytam:
Nalewka z niedojrzałych owoców orzecha włoskiego. Zbiera się dwa tygodnie po świętym Janie. Tnie się na drobne paski, żeby wlazły do flaszek, albo na większe kawałki do słoika lub słoja – najlepiej w szklanych gąsiorach lub dębowych beczkach. Zalać spirytusem 95%. Słabszy się nie nadaje. Macerować, klarować co najmniej kilka miesięcy w głębokich piwnicach bez dostępu światła. Filtrować i rozlewać do butelek. Dojrzewa od 6 do 18 miesięcy. Pomaga na samopoczucie, żołądek i głowę. Znajdziesz w piwnicy.
Na zdrowie.
Tyle by było na teraz.
Podpisał: Hanek.
Dopisał: Niy zapomnij o mie.
Pamiyntej – to nasi ojcowie tu wszystko zbudowali, przi tym rzykali po naszymu do naszego Boga jedynego. Niy zapomniyj o prowdzie!
Na odwrocie kartki ostatnie wydawałoby się zapiski:
W szupladzie znojdziesz kalyndorz. Przeczytej go, bo som tam wspominki, zapiski i takie inne kryklanie. Niy pedziołch ci wszystkiego, toch trocha nagryzmolił. Niy stykło czasu i odwagi przi godaniu oko w oko. Na kartkach kalyndarza żech pisoł, jak to przodkowie nasi downiyj w zwyczaju mieli. Mogesz z tym robić, co wola! Joch pisoł, jakech poradzioł. Niy wszystko żech z gowy pisoł.
Trocha od starki i starzyka, trocha ze starych kalyndorzy i ksionżek, trocha z katechizmu i modlitewnika. Wiym, bydom sie coniekierzy śmioli. Niych im bydzie. Niy kożdymu mój świat i moja godka sie widzi. Jego świynte prawo. Mie tyż niy wszystko pasowało.
Zechcesz, mogesz przełożyć na inszy jenzyk. Zechcesz, to duplikuj – jakbyś sie boł, iże nie pochytajom. Może jaki sie znojdzie, co mu coś zaświto, eli go oświyci.
Zechcesz, to ich czytać naucz. Jak obrozek oglondać – kogo i co, kaj i kiedy widzom, co to wyobrożać i znaczyć może, czego to uczy, jakie drogi do Boga, do dobra, prowdy i piynkna, do sprawiedliwości, ukazuje. Jakie ścieżki błyndne ujrzeć mogesz, jakbyś sie blichtrym oślypił, kiej cie irwisze, nocnice i ideologie zwiodom, kiej na moment zwontpisz w to, w co przodkowie wierzyli, chocia niy zawdy pojonć i nazwać umieli. Czytej wedle prawidła starego i takoż dzieci swoje i wnuki czytać naucz:
Littera gesta docet, quid credas allegoria,
Moralis quid agas, guo tendas anagogia.
We wskazanym miejscu znalazłem kalendarz. „Kalendarz Śląski” – dwanaście zeszytów.
Przewertowałem pierwszy zeszyt i zatrzymałem się na jednej z kart:
Charta 1 – Świynty Gezelin – patron szczęśliwego dzieciństwa.
Cóż to Hanek tam zapisał? Mojij starki Katariny przikozania o rodzinie.
Pierwsze: Matki trza słuchać. Kto matki nie słucho, tyn grzyszy. Grzeszy ciynżko. Grzeszy przeciwko miłości i mądrości. Głos matki, to głos Boga. Do ludzi mosz iść po doświadczenie i nauki, do mamy po serce i rozum. Życie życiem, szkoły szkołami, a nigdy ci nikt z gowy nie wyhoczy, czego mamulka roz nauczy.
Drugie: Pamiyntej, co mosz być prawy. Kiejś bydziesz mioł dzieci. Dzieci uczom sie na przikładzie. Jako stare woły ryczom, tak się młode od nich uczom. Jabko od jabłonie daleko sie nie odkulo. Mosz być zdrowym stromym.
Dziołchy niych pamiyntajom: Jaki ziymiok – tako nać, tako cera – jako mać. Chopcy zaś niych wezmom se do serca: Jaki korzyń – taki piyń, jaki ojciec – taki syn.
A ty zważ, iże jakżeś chowoł syna, tak on z tobom poczyna. Niy mo końca trud ze dzieckami. Małe dziecka nie dajom spać, wielkie nie dajom żyć.
Niy starej sie tym, iże jedna matka siedym dziecek uchowo, ale siedym dziecek jednej matki nie uchowo. Z ojcym je tak samo. Szanuj ojców i starzików – ich rozumem sie kieruj.
Niy ucz się na swoich błyndach, na cudzych się nie ucz. Ucz się od najlepszych. Ucz się na dobrym przykładzie przodków swoich. Ale świyntych z przodków niy rób, bo mieli zadki, a kiejby ich niy mieli, to ciebie by niy boło. Zadków na ołtarze niy stawiyj. Zadek jest czyńściom stworzynia, a ołtorz jest ino dziełem człowieka.
Karta po karcie Hanek zapisoł w kalendarzu swoje, co chciał, z tego, co w pamiyńci schronioł. Większość zapisków miało swego autora i patrona, a kajnigdzie tytuł.
Śmioł się Hanek za życia: Jo szkryflać poradza, ino pofyrtańcy pochytać tego niy umiom, co jo napisoł.
Trzecie. – Świynty Wit. Starzik boł z miana. Vit – Veit. Potym zrobieli z niego Witolda. Jak go nerwowali, to go wołali Witia. Witia Stwosz. Starzik prawił: Niy przeziwej bliźniego swego. Nie trza nikogo przeziwać ani poniżać. To sie nie godzi.
Ludzie nie dzielom sie na nos i na goroli. To niy je tak, co my, to Ślonzoki, a oni, to gorole. Co my by byli lepsi. U nos moc karlusów i frel kaprawych, z bolokami na ślypiach, takich, co ich belejakie beleco oślypiło i ogłuszyło. Flory i fauny oszkliwe. Moc u nos nygusów i nerwusów głuchych i ślepych, nerwusów, co ino głośno godajom, a niy słuchajom, co jyno by pouczali, a sami na nauki głuche i ślepe – jakby ich jako szlanga użarła.
Jakby tyn wonż rajski u nos po zegródkach, chlywikach, szpilplacach i w tancbudach odwiecznie paradowoł i dyrechtorowoł. Beztóż i soroniów i pamponiów u nos za tyla. Roztomaitych dyplomantów, co im sie świadectwo i dyplom z wykształceniem pomieszały. Roztomaitych bezbożników, co się aszom rozumem bez wiary i wiarom rozum zastympujoncom. No, iście, trza jeszcze tyn rozum mieć. Pokozać sie go niy do. Na rynce sie go położyć niy do. Tak jak i Boga w sobie nie pokożesz rynkom – ino przikładem codziynnym.
A pamiyntać o Bogu mosz zawdy. Bo niy wiysz, kiej na ciebie kolyj. Rzykej do świyntego Dyzmy, oj, rzykej durch a ciyngiem.
Kożdy chroboczek mały przed śmierciom sie broni, a śmierć se dycki prziczyna nondzie, bo jedyn je mus – umrzić. Wybór umiyrania mosz – z sumiyniem czystym libo w kryminale. Wierzysz, nie wierzysz, łazisz do kościoła, czy nie łazisz, przidzie taki dzień, libo taki zmierzch i trzeba ksiydza przywołać. Do opy i do starzika mojego szoł w birecie, albie i sutannie, ze stułom na karku. Przenajświyntsze trzymoł przed sobom we wpół wyprostowanych rękach, Poprzedzał go ministrant w komży dzwoniący głośno na znak zbliżającego się Ciała Chrystusa. Ludzie mijani przyklękali i żegnali się znakiem krzyża. W domu umierającego czekał stół z krucyfiksem i dwoma świecznikami oraz wodą święconą. Umierający spowiadał się i otrzymywał sakrament. Ostatnie namaszczenie. Spowiedź po jakiemu? Ciekawe po jakiemu jo mam się spowiadać? Co spowiednik zrozumie z mojej spowiedzi? Po naszemu to on nie zrozumie. A ja mam na łożu śmierci mówić w języku moich nieprzyjaciół? Nie potrafię w tym języku wyznawać grzechów! Niy chca ostatnich słów wypowiadać w języku barbarów, co mnie i przodków moich poniżali.
Na lekcjach religii nauczyłem się tych samych dziesięciu przykazań, co ich uczyli kajindzi, ale tam brzmiały inaczej.
Du sollst… Nie powinieneś. Nie powinieneś mieć innych bogów obok mnie. Obok mnie, czy przede mną?
Innych czy cudzych. Może mój Bóg tu na Górnym Śląsku był dla goroli bogiem cudzym?
„Ich bin Jahwe, dein Gott, der dich aus Ägypten geführt hat, aus dem Sklavenhaus.”
„Du sollst neben mir keine anderen Götter haben.”
Jam jest Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli.
Ja Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli.
Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną.
Nie będziesz miał bogów cudzych przed oczyma i uszami mymi, przed rozumem, sercem i sumieniem własnym.
Nie ma tłumaczenia tekstów świętych z łaciny, greki, aramejskiego i hebrajskiego na śląski. Szkoda.
Jak bydom, to bydom z wulgaty za pośrednictwem księdza Wujka, eli za pośrednictwem pastora Lutra.
O czym ten Hanek pisał? O tym, co myślał. O tym, co go niepokoiło i martwiło. Nalałem sobie pigwówki, Mocna. Zaparzyłem herbaty. Wlałem kieliszek do wrzątku – zapachniało w domu Hankowym. Rozsiadłem się w fotelu Hankowym i czytam Hankowy kalendarz:
Charta 2. Wielki Tydzień napoczynomy w Niydziela Palmowo. Świyncymy palmy wielkanocne, kere som znakiem życia, wiosny i wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. Palmy robiymy z wierzby, leszczyny, bukszpanu, barwinka, borówki, cisu i widłaku. Kotki z palmy chroniom przed bolawym gardłym.
Z poświęconej palmy robiymy krzyżyki, kere w pierwszy i drugi dzień Wielkanocy zatykomy na polach – na urodzaj. Zatykomy w domach i oborach – coby chroniły przed nieszczęściem. Stawiomy je w oknach, zatykamy za zźrzadło i świynte obrozki – na szczynście. Wiylgo Środa to sprzontanie i grzebanie żuru. Na Górnym Śląsku pożegnanie z żurem, to rozstanie się z głównym daniem sześciotygodniowego postu. Grzebiymy tyż ślydzia, co zastympował miynso w Wielkim Poście.
Wielki Czwartek – na wieczornej mszy zawionzujemy dzwony. Zamiast nich som drzewniane klekotki, z kerymi chopcy lotajom pod kościołem i po wsi, aż do soboty. Kapelonek przenosi Najświętsze do ciemnicy. W domach zasłaniomy lustra i obrazy. W Wielki Piątek rano ojciec dowo klapsy dzieciom za Boże rany. Familie idom do rzyki obmyć się – co chroni od chorób. Odwiydzomy grób Chrystusowy w kościole. Czuwomy przi nim. Na urodzaj polymy próchno i kadzymy nim pola, rozsiewomy popiół. W domach rychtujemy sie do pieczenia babek drożdżowych, miynsa, kiełbas, chrzanu.
Wielko Sobota to ostatnie porządki i kraszenie jajek.
Wieczorno msza świynto – odwiązywanie dzwonów, święcenie ognia i wody, wody, co służy przy sakramentach. Święcenie ognia – po poświęceniu kapłan zapala świecę paschalną, od niyj katoliki zapalajom świyce – te służom do odpyndzynia burzy i som do konajoncych.
Wielkanoc, rozpoczyna się Rezurekcyjom z samego rana. Doma, po mszy, przed śniodaniym familia dostaje chrzan do zjedzenia na ból zębów, brzucha, na katar i kaszel.
Śniadanie napoczyno sie rzykaniem. Po jydzyniu dzieci szukają zajączka w ogródku libo w stodołach.
W drugi dziyń świont Szmigus Dyngus, graczki – kulanie jajec z górki do wykopanego dołka. Dziołchy wróżom z kroszanek, kero pryndzej chopa znojdzie. Ta, co kroszanka piyrwszo strzasko, ta pierwszo sie wydo.
Tak to wyglądało za czasów Hankowych u opy i omy w Elendgut. Tak to wyglądało w moim śląskim dzieciństwie, ino ja musiałem jeździć do Hanka do Dobronędzy, bo tam Hanek o tradycję i prawdę dbał.
Dbał Hanek o prawdę wielką i prawdy mniejsze. Z tych mniejszych przechował dla mnie zapiski opy o Wielgiyjnocy.
Das Osterfest in Schlesien ist vom hiesigen Brauchtum geprägt. Die volkstümlichen Osterbräuche weisen neben den christlichen Zügen noch eine ganze Reihe heidnischer Bräuche auf, die von der Kirche übernommen und geduldet wurden. Der Anlass der ursprünglichen germanischen Festfeier ist das Wiedererwachen der Natur aus dem Winterschlaf.
Die Christen feiern die Auferstehung des Heilandes. Die Osterfeuer, wie man sie am Abend des ersten Ostertages entzündet, werden in der vorchristlichen Zeit zu Ehren der Lichtgöttin Ostara entzündet. Die Osterazeit bringt in Schlesien viele Bräuche. So wird im Odertal bereits Mittwoch abends das Osterfeuer angezündet. Dafür habe die Dorfjugend abgeschlagene Hecken und altes Holz gesammelt. Das Bettstroh wird ausgewechselt und das alte ist eine gute Brandzugabe. Am wichtigsten sind die alten Besenstummel “Basemsturzel “aus den Höfen.
Wenn sie angeglüht sind, werden sie herumgeschleudert und im weiten Bogen weggeworfen. „Judasuchen“ nennt man diesen Brauch. In anderen Orten brennt das Osterfeuer am 1. Ostertag. In manchen Dörfern wird an Stelle des Sommersingens um den „Gründonnerstag“ gebetet. Die Paten schenken ihren Patenkindern Pfefferkuchenfiguren, anderes Gebäck und Eier. Außerdem ist der Gründonnerstag der Ostereiertag. Der Hase legt die Eier in die von den Kindern gemachten Moosnester. Es gab bunte Ostereier. Eine alte Technik ist das „Molä“, ein einfarbig eingefärbtes Ei, in das weiße Muster eingekratzt werden. Die schlesischen Muster sind Pflanzen- und Blumenranken, die sich um das ganze Ei ziehen. Um Ratibor schmückt man die Eier mit Binsenmark. Dabei wird das Mark von Binsengras auf die Eier aufgeklebt. Am Karfreitag gehen in den katholischen Dörfern die Ministranten klappern, weil die Kirchenglocken an diesem Tag schwiegen. In fast allen Haushalten werden Fastengerichte gekocht. Am Sonnabend wird der Feiertagskuchen gebacken, in Schlesien muss es Streuselkuchen und Gaalbrutel-Gelbbrot, ein Milchgebäck, sein. Der erste Feiertag ist ein besonderer Tag mit gutem Frühstück. Nach dem Kirchgang wird ein besonders gutes Mittagessen aufgetischt und man wünscht sich, der Familie und Freunden “Gesunde Feiertage!” In Oberschlesien wird die weibliche Jugend am 2. Ostertag mit der Schmackoster aus den Betten geholt, ein Brauch, bei dem mit Ruten auf den nackten Po leichte Hiebe gegeben werden. Die Schmackoster ist eine aus neun Weidengerten geflochtene Weidenrute, die mit bunten Bändern verziert ist.
Die Mädchen revanchieren sich am 3. Ostertag mit dem “Dynguss”, einen heilbringenden Wasserguss.
Przeczytałem, siedząc w fotelu, popijając herbatkę. No nie ma tego świata opy Hankowego, świata dzieciństwa uropów i ururopów.
Recht mo Hanek, kiej dopisoł: Niy ma żodnej wielokulturowości – Niymcy sie oszydzili i Francuzy tyż.
Za bardzo skoncentrowali sie na gościach
i gospodarzy zaniedbali. Na dodatek pomyśleli se, że sami jedni rzondzom całom Europa, że gości mogom zapraszać do naszych domów bez naszej wiedzy.
Recht mo Hanek, pomyślołech i siyngnołżech po anyżka. Wyjąłem długopis dopisałem na marginesie – Święto słowa Hankowe:
Niy ma żodnej wielokulturowość, bo kultura to kult, to kult życia. Kto swego życia i życia innych nie szanuje, jest barbarem. Kto innym życie zabiero, jest barbarem. Kultura to kult życia. Powiadajom ludzie, że kaj zgoda, tam Ponbóg miyszko. Gości niy mogom w podarku przinosić niezgody, eli ta niezgoda siać. Niy może być, że Bóg człowieka barbarem korze. O Bogu trza się uczyć, że Bóg nima rychliwy, ale sprawiedliwy,
a Ponbóczek je wszandy – choć różne mo miana.
Na odwrocie kartki zapisałem: Moja notatka:
Ponbóczek? Pan Bóg? Bóg? Bóg i jego święci. Wszyscy święci od życia oddaleni: święci szaleni, święci katoliccy, święci cerkiewni, święci niepojęci… Wzory niedościgłe. Dla mnie święty to był Hanek – prosty, silny, dobry, szukający prawdy. Nie jakiś tam Mikołaj… Zobaczymy, co spisał na karcie trzeciej.
Charta 3. 12 maja – święty Pankracy. Cyganić nie należy. Cygaństwo zawdy na wiyrch wylezie. No może czasem sporo to wylazowanie trwo i kosztuje – nale wylezie. Wierzyć tak należy. Przi przysiyngach tyż niy cygoń. Za krzywoprzysięstwo dopadnie cie zymsta. Miycz zymsty Bożej, ludzkiej i tej najokrutniyjszyj zymsty naturalnyj: zanik oczów, uszów i serca, zanik samego siebie.
Jakeś komuś wolność doł, to mu niy odbiyrej, jakeś komuś doł prawo, to mu nie odbiyrej. Jakeś odebroł ty, albo dziad twój – to oddej. Nawet po stu latach niewoli.
Zakazołeś używania mowy, myśli i uczynku – toś barbar. Jedyny ratunek dla ciebie – zezwól na uczynki dobre, myśl swobodną, mowę ojczystą i naucz się tego języka. Naucz się tego języka. Naucz. Bydziesz wiedzioł, coś zaniedboł i prawie stracił.
Zabrołeś krziż – to oddej i pomóż niyść. Zabrołeś jabłko, to oddej. Po co ci ono? Do czego się nadaje? Jak je jeść? Chciołbyś wiedzieć, eli tym królujesz, eli cesarzujesz? To już sprawa niy do końca twoja. Kożdy mo prawo do swojego jabłka. Lepiyj jednak, że to jabłko z krzyżem niż z Nike.
Nie ciep i nie chytej jabłek ze żodnymi napisami. Niy sondź tyż, kere najpiynkniejsze, kere najmondrzejsze, kere najreligiyjniyjsze. Złotych jabłek niy zdobydziesz. Czasem jakeś pozłocone sie trefi. Jakoś ułuda, świetlik jakiś. Złoto jabłonka jest strzeżono! Na straży stoi smok. Drach. Samo siynganie po jego owoce to grzych – przekleństwo. Ślonsk, to niy je Eden.
Wiym, godajom, co Hanysy som robotne, a Hanyski majom czim rodzić. Ważne jest, na kogo Hanysy robiom i komu Hanyski rodzom? W cieniu jakiego drzewa i jakiej dzwonnicy. Lepiej u siebie niż na wygnaniu.
Aleksander Lubina
Górnoślązak/Oberschlesier, germanista, andragog, tłumacz przysięgły; edukator MEN, ekspert MEN, egzaminator MEN, doradca i konsultant oraz dyrektor w państwowych, samorządowych i prywatnych placówkach oświatowych; pracował w szkołach wyższych, średnich, w gimnazjach i w szkołach podstawowych.
