Aleksander Lubina: Hanek i oni (Mimry z mamrami) – cz. 14
Aleksander Lubina
Hanek i oni
(elwry, lebry, pamponie, soronie, hadziaje i barbary) – albo o moich przodkach i zadkach.
ilustracje: Grzegorz Chudy
Charta 6. 1 września. Szkoła. Szkoła? Moja szkoła. Chciołbych ci zaśpiywać: Jakech łaził do szkoły, uczyły mie rechtory, jeden, dwa trzi, sztyry, to som piykne litery. Jakech łaził do szkoły, uczyły mie rechtory, jeden, dwa trzi, sztyry, piwo pić, karty grać
i z dziołchami tańcować.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
W moji szkole było gorzyj niż w śpiywce i lepi niże w szkole ujka Fritza.
Ujek Fritz, brat taty, był ody mie jakieś dwadziyścia lot starszy. Starzik napisali do magistratu, co Fritz chce sie uczyć we szkole niemieckiej, bo takie mo prawo.
W doma starka i starzik po naszymu godali. Czasami trocha po niymiecku, ale ino czasami. Po polsku niy. Starka niy poradziła. Niy uczyła sie w szkole. Godać na beztydziyń, eli na fajerach, tysz niy godała, o z onymi po polsku kaj i o czym godać? Po tyj stronie granicy szkoły ustanowili polskie, w nich po polsku uczyli – niy uczyli w naszych szkołach po naszymu. Starzik chocia powstaniec, na takie dictum verbum sie nie godzioł. Niy tako Polska se starzik forsztelowoł. Stykło, że my rozumieli, co oni nom godajom – niy było to nic do śmiychu – tak starka duplikowała. Ujek Fritz mi potym godoł: Jak jo za bajtla czytoł Rota, to jo jom rozumioł, ino pojonć żech niy umioł, kiej jo czytoł ichniygo niby wiyszcza, to jo rozumioł, inoch sie dziwowoł, że Ojczyzna mioł kaj indziyj niż oni, co go narodowym poetom uznajom, jakech czytoł Sienkiewicza, to było fajnie, bo podobny boł do Karla Maya. Nale z tym Latarnikiem żech niy pochytoł, bo jak mu płacili za świycynie, to mioł świycić!
Potym jo, Hanek, żech wiyncyj pojon, potym, kiejch rajzowoł i prowdy szukoł.
Na antrag starzika wziyni ujka Fritza do szkoły mniejszościowej i on sie asił, że w szkołach niymieckich lepiej boło, bo mieli wiyncyj piyniyndzy. Potym ujka Fritza ze tyj szkoły wyciepli, bo po richtig dojcz niy poradzioł. Roz pozwolili mu łazić do tyj szkoły, bo…? Innym razym zakozali, bo… Aż sie taki jedyn Calonder postawił za granicom i pedzioł, że polskie beamtery niy mogom decydować, wto po jakiymu sie uczy. To tyż było na nic, bo Liga Narodów sie niy zgodzila na chodzynie do niymieckich szkół dzieci, co nie poradziły godać echt po niymiecku.
Przysłali inspektora Waltera Maurera i pokozało się, iże połowa dzieci z klas pierwszych nie zno języka niemieckiego w stopniu wystarczajoncym. Liga niy sprawdzała, czy bajtle u nos poradzom po polsku! Do polskiej szkoły brali wszystkich. Tych, co niy poradzili po polsku i tych, co ślązaczyli.
Egzaminu z polskiego nie było.
To się zmieniło w 1931 – nawet dzieci nieznające języka niemieckiego miały prawo zapisu do szkoły mniejszościowej na rok szkolny 1931/32. Poprzednio odciepnione przez komisja Maurera, tak jak ujek Fritz, mogły iść nazod do szkół niymieckich, do klasy piątej lub szóstej. Po polsku do dzisiej niy poradzi. Ujek Fritz niy umi ani po niemiecku ani po polsku. Godoł: Jo niy poradza ani po niymiecku ani po polsku pisać. Sześć klas i do roboty. Sechs Klassen und Schluss. In der Schule mie loli i za uchole targali, boch niy poradził – boch godoł: der Wurst, der Torte, die Käse. Potym we wojna w robocie miy rzodziej loli, boch nic niy godoł, a gryfka mioł i pomyślunek. Po wojnie w szkole dla analfabetów lachali sie ze mie, boch niy poradził po polsku. Toch uciekł nazod do roboty, bo tom przinajmiyj żech sie czegoś uczył i niy loli mie, boch sie niy doł. Tako szkoła moja – robota najlepszym rechtorym. Od nauki uratowało mie wojsko. Wziyni nos ize Nikisza, Brynowa, Dymbu, Załynża, Zawodzio do marynarki wojynnyj na trzi lata.
Powiym ci, synek – rzondzioł ujek na geburtstagu fatrowym: Probieren geht übers Studieren – a Poloki, to na Kresach wiyncyj niyczytatych i niynaumionych mieli niż piosku w rynkowach, a piosku tela mieli, iże tym pioskiym zamulić by szło kopalnie nie ino ślonskie, nale i francuskie, i belgijskie i na cołkiyj wyspie, to niych i terozki nom szkół niy rychtujom, bo niy wiym, eli poradzom.
Ci, co sam prziszli, niy, żeby robić solidnie, a coby się bogacić – stołki zajmować, chałpy na niy swoim budować, auta kupować, nie nauczyli sie wiela w technikach i na politechnice, nos tyż niych nie uczom. My swoje umiymy.
Cóż z tego, że autostrady budujom, wieżowce, stadiony, nawet teatry i filharmonie, kiej za mało robotni som, co by się ubogacić, za nyndzni, coby prowda ukazywać, prowdy szukać. Coby se swoje zdanie w oparciu o prowda wyrobić i nom na swoje zezwolić. Niy styknie pomniki przewracać, usuwać – nie wystarczy nowe pomniki postawić.
Pomnik nie jest po ty, aby czcić – pomnik jest po to, coby pamiyntać. Własne zdanie oparte na prawdzie zachowanej w pamiyńci i dobro robota to to samo. Jedno i drugie na długo na tabuli ostatniej stanie. Choćby to wyłącznie było imię oraz nazwisko na płycie nagrobnej.
Eli bydziesz mioł jakiś pochówek – jakiś godny pochówek… Pochówek. Co bydzie stało na kamiyniu? Napis na tabulce nagrobnej… Co mi napiszą na nagrobku? Jan? Johann? Hanek nie napiszom! Na cmyntarzu wszyscy som równi, ale i tam nie z kożdym bydymy se godać za jedno. Jako mie krzcili, tako mie wołali. Całe życie. W doma, bo w szkole inakszij i przy robocie inakszij. W doma Hanek, w szkole Jasiu, w robocie – Panie Majster.
50 lot w robocie, to piykne i godne, ani jednyj bumelki – jak na Hanysa przystoi. Jakiesik 15 000 nocek – ze 2 000 000 chlebów, 5 000 000 bułek – bułek maślanych, bułek małych i wielich żymł, rogalików i rogali moc. Góra mąki! Godajom, kto robi, tyn mo niewiela, a kto nie robi, też mo tela. Niejeden sie dowiaduje, że robota mo gupich strasznie rada. Robota, to chachar, a kto długo robi, to dziod. Rób, jak byś tu mioł być na wieki, a żyj, jak byś mioł umrzić jutro. Robota mo ciyrpki korzyń, ale słodki owoc. Co mosz zrobić jutro, to zrób dzisiok, a co mosz zjeść dzisio, to poniechej na jutro. Lepszy sie trzi razy spytać niż roz źle zrobić. Samo dzieło majstra chwoli.
Mosz do wyboru – uczyć sie ode mnie i mi przychwolić, albo goroli naśladować. Jo patrza na mój jubileuszowy zegarek: 60 lat wzorowej pracy… som żech se go fundnoł, boch robił u siebie, na siebie, do moich.
Dobra praca popłaca? Hankowi nie dorównam – jednak rękawicę podejmę, bom też z tej okolicy.
Wstyd nie pracować. Palcami wytykają nierobisiów. Krzywo na nich patrzą. Wiem, czasy się zmieniły, nie ma kopalń, nie ma hut. Nie ma roboty. Moc takich, co się zapili ze zgryzoty. Moc takich, co się nie poddają, bo wiedzą, że przyjdzie rodzinie w oczy spojrzeć
i pójść na groby przodków.
Charta 7. Pierwszy listopada – w domu, w mieszkaniu, przy zakopanym skarbie, na miejscu zbrodni, przy moście, u grobu, śląskie demony, jak to demony w tej stronie świata w zwyczaju mają, duszą i gniotą, straszą jękiem, płaczem i gwizdem, śmiechem, klaskaniem, jeżdżą na ludziach, wysysają krew i mleko, wyżerają wnętrzności, męczą kobiety ciężarne, odmieniają niemowlęta, porywają dziewczyny i kobiety, trą się z chopami i babami, starymi i młodymi.
Demony śpiewają, muzykują i tańczą.
Żeby śpiewy, muzyka i taniec cię nie krzywdziły – to w domu zakop do ziemi w kątach izb i za piecem, garnki wypełnione na cześć demonów domowych. Nie wylewaj niczego za piec. Rzuć tam coś z jedzenia. Tak przywołasz dobre domony – emony, duszki domowe – ludziki brodate, odziane w kubraczki białe, żółte lub czerwone i noszących spiczaste, czerwone czapeczki. Niekiedy jest to mały chłop z białą brodą, w czarnym mantelku i czarnym kapeluszu.
Ukazują się demony złe jako człowiek małego wzrostu, rzadziej jako kot, żmija, wąż.
Demony dobry żyją koło pieca, w kominie, na strychu, w piwnicy lub w dziurze w ścianie. Na rozstaju dróg w korzeniach wierzby lub w siedmiu postaciach, krążą po Śląsku.
Raz na siedem lat się spotykają i bajają i wajajom, śniadają, wieczerzajom i piykne piyśniczki doktora Rogera śpiywajom.
Wieczorem chodzą po obejściu i dlatego po zachodzie słońca nie wylewaj niczego koło domu, aby ich przypadkiem nie oblać. Jeśli się z nimi dobrze obchodzisz, opiekują się domem, bydłem i przynoszą szczęście.
Ofiary dla demonów domowych mają być bardzo różne; przeważają dary z produktów rolnych, najczęściej w formie okruchów rzucanych za piec albo resztek jedzenia pozostawionego na stole. Przy zmianie mieszkania zaprasza się demony domowe, aby podążały za mieszkańcami na nowe miejsce. Naczynia z ofiarnym jadłem i napojami zanieś pod lipa na wsi początku i pod wierzba na wsi końcu.
O żmijach zygzakowatych niy zapomnij. Naczynia z ofiarnym jadłem i napojami ustawiaj przy otworze pieca chlebowego, na przyzbie lub w kącie izby, na strychu, koło studni, w oborze oraz w ogrodzie – zazwyczaj pod krzakiem bzu.
Dobrze tam tysz położyć loncetla twoja i twoich bliskich, coby demony wiedziały, że dar to nie kradziony a zarobiony pracą uczciwą. Bo demony śląskie nicponiom, nierobisiom, miglancom roztomaitym i takim, co dwie lewe rynce majom, to niy wybocajom – ani we śnie, ani na jawie, ani za życie, ani po śmierci
Po zaduszkach, kiej już zapominosz o demonach, to launa poprawi ci za dziesiyńć dni Dzień Bozna i boznowanie. 11.11 o 11.11 światym rzondzom bozny. Nale u nos sie tego za barzo niy fajruje. Bo i po co – momy to dyc cołki rok.
U nos, w Dobronyndzy nad ołtarzem wisi obrozek świętego Marcina, jak sie z żebrakiem płaszczem dzieli. Marcin to nasz patron wioskowy. W świętego Marcina Dobronędznianie w procesji konnej uczestniczą, żeby sprawdzić, czy wioska i pola i łąki i jeziora są takie, jakie być powinny. Nie tak dawno, temu gruby proboszcz Marcina ściongnoł i Matkę Boską karmiącą zawiesił, bo kościół z karmicielką ważniejszy jest niż kościół czczony w Marcina.
Charta 8. Jedenasty listopada. W jedenastym roku panowania Konstantyna Wielkiego pewien trybun nadał synowi imię boga wojny Marsa – Martin. Tenże przeniósł się wraz z rodzicami do Pavii. Tam poznał chrześcijan i jako jedenastolatek został katechumenem. Rodzina nie zgodziła się na jego chrzest.
Miejscowy biskup był temu niechętny, bo obawiał się gniewu ojca Marcina. Mając 15 lat Marcin został legionistą rzymskim, przysięgę złożył po osiągnięciu pełnoletności w wieku 17 lat. W 338 Marcin został przeniesiony do Francji, w okolice miasta Amiens. Tutaj zimą spotkał półnagiego żebraka, oddał mu połowę żołnierskiej opończy.
W nocy po tym zdarzeniu we śnie zobaczył Chrystusa odzianego w płaszcz podzielony, mówiącego do aniołów: „Patrzcie, jak mnie Marcin przyodział”.
Po przyjęciu chrztu Marcin postanowił zrezygnować ze służby wojskowej. Chrzest święty przyjął w Wielkanoc roku 339.
Okazja do wystąpienia z wojska nadarzyła się Marcinowi w 356. Wówczas to towarzyszył Cezarowi Julianowi w wyprawie do Galii. Obowiązywał zwyczaj, że żołnierzom w przeddzień bitwy dawano podwójny żołd. Wówczas to Marcin poprosił w miejsce żołdu o zwolnienie go ze służby w wojsku. Rozgniewany tym dowódca kazał go aresztować. Marcin poprosił wtedy, aby pozwolono mu do bitwy pójść bez broni w pierwszym szeregu, a on walczyć będzie jedynie znakiem krzyża. Następnego dnia Germanie poprosili o pokój. Po powrocie z wojny Marcin uzyskał zwolnienie z wojska. Potem Marcin zamieszkał w pustelni.
W 360 stał się ojcem życia zakonnego we Francji.
W 371 zmarł biskup Tours, ponieważ sława życia i cudów świętego Marcina znana była w całej okolicy, kapłani i wierni pragnęli, aby Marcin przyjął godność biskupa. Marcin nie chciał żadnych zaszczytów, ukrył się więc gdzieś w pobliżu gęsiarni. Nic z tego! Gęsi podniosły gęgany harmider, którym zwróciły uwagę na ukrywającego się. W ten sposób Marcin został biskupem, a gęsi przeszły do historii. Stały się też głównym… daniem w dzień świętego, czyli 11 listopada.
Marcin otrzymał święcenia kapłańskie i sakrę biskupią. Godność biskupią sprawował 25 lat.
Widziołś? Porzondny świynty! Dobronyndzy patronowoł i mie osobiście jako piykarzowi cuzamyn ize świyntym Klymynsym w baksztubie pomogoł, boch niy wspomnioł, co oprócz chlyba żytniego i pszynnego, żymeł, to rożki i rogale piyka – inne niźli te we Poznaniu, bo tradycja wypieku rogali świętomarcińskich w Poznaniu sięga 1891 roku. Gdy zbliżał się dzień świętego Marcina, proboszcz poznańskiej parafii pod wezwaniem świętego Marcina, zaapelował do wiernych, aby zrobili coś dla biednych. Jeden z poznańskich cukierników, upiekł trzy blachy rogali i przyniósł pod kościół. W następnych latach dołączyli do niego inni. Bogatsi poznaniacy kupowali smakołyk, a biedni otrzymywali go za darmo. Świętomarcińskiego rogala piecze się z ciasta drożdżowo-półfrancuskiego, którego 256 delikatnych płatków przekładano białym makiem i bakaliami. Dobry to maszket i zwyczaj piykny i jego tradycja – u nos niyznane. Po wsiach śląskich 11 listopada do kościoła w procesji jedzie się konno, czy obraz świętego Marcina w kościele wisi czy nie.
Świynty Marcin echt – Mikołoj cyganiony, ale fajny, bo do bajtli w różnym wieku gyszynki mo. Napiekłech bajtlom Okoniowym, Giynkowym i Mankowym rogali z bakaliami cołki kosz, pomaszkecili, co im basiory wypuczyło. Drugi i trzeci kosz rozdołech gizdom i najduchom na Nikiszu, na Wilhelminie, na Zowodziu, w Bogucicach, na Dymbie, na Alfrydzie i na Zołynżu, na Brynowie, w Panewnikach.
Joch sie dzielił, boch mioł czym, bo Marcin był dla mnie wzorem. Mikołaja ze mnie nie róbcie. Niy rzykejcie do mie, nie stowiyjcie mi świyc i kwiotków niy przinoście. Nie jestżech i niy boł świyntym. Kultu niy chca nawet najmniejszego. Hanek – śląski święty…? Dejcie pokój. Świyntych jest dość na ołtarzach i na obrozkach. Na Ślonsku, w Europie, w świycie cołkim. Nowych niy trza. Niy bałamućcie ludzi.
Charta 9. 6 grudnia – Świętego Mikołaja.
Sobór Watykański II zrewidował kult świętych w kościele katolickim. Powołano teologów i historyków, którzy mieli zaproponować usunięcie świąt tych patronów, których istnienia nie sposób było udowodnić. Uczeni zaprzeczyli historyczności Mikołaja, co wywołało spór, w którym kapłani i wierni w większości stanęli w obronie kultu Mikołaja. Jedni i drudzy na niego liczyli. Papież Paweł VI w opublikowanym w 1969 roku Calendarium Romanum zniósł święto 6 grudnia i postanowił, że tego dnia będzie obchodzone wspomnienie dowolne.
Z kalendarza usunięto również średniowieczne teksty hagiograficzne poświęcone Mikołajowi.
Na początku XX wieku pewien jezuita wykazał, że w przypadku Mikołaja z Miry istniał tylko kult świętego, ale samego świętego nie było. Hagiografia w tym przypadku była wtórna wobec kultu, odpowiadała na rosnące zapotrzebowanie wiernych. Z biegiem lat dodawano nowe epizody do życia Mikołaja, budując je z pewnych stereotypowych elementów. Delehaye pierwszy określił opowieści o Mikołaju jako legendę. Mikołaj nie jest jedynym czczonym świętym wymyślonym.
Jeśli wierni czczom kogoś, modlom sie za niego, potem do niego – jeśli istnieje zapotrzebowanie na niego, to można zrobić z takiygo kogoś świętego licząc na to, że i Watykan się podda i świętym go obwoła.
Jo, Hanek, prosza wos pokornie, niy łaźcie na mój grób co tydziyń, nawet niy co miysionc, nie rzykejcie do mie, bo jo za życia świyntym żech niy ból i po śmierci być niy chcą, jo se poleża na cmyntorzu na Francuskiyj a niy na Wawelu, eli w innyj katydrze.
Od tego Mikołaja oni dostali prezentów moc. I wcale nie był to zegarek, bo zegarek dostali od Sama, Boba i Marianny sto lot nazot – cały warsztat zegarmistrzowski dostali od Sama, Boba i Iwana w Jałcie. Niestety z zegarmistrzów narobili ryli bez jynzyka, bez ksionżek, tyjatrów i filharmonii, bez fajeczki, gołąbeczka i chlywika.
Zdania jednak i tu podzielone są. Wydaje im się, że dostali od Boga, a nie od Mikołaja w prezencie skarby baśniowe: prawa, religię, ziemie, ludność, księgi i narzędzia. Z worka Mikołajowego na klepisko wypadły po prowdzie wyłącznie: mapy z rozległymi ziemiami ciągnącymi się od morza do morza, bitwy wygrane na obrazach barwnych, narody poddane, ślepo usłużne i bezwzględnie wierne, a opisane w kronikach Gallów, pisarczyków mściwych, biskupów bajarzy oraz skarby niewiarygodne – szabla małego rycerza, konie rycerza czarnego, czapka Stańczyka, warzywa królowej.
Czapka niewidka ukrywająca oblicza plugawe i postaci niewygodne, kije samobije wymierzające sprawiedliwość sąsiadom winnym wszystkiemu, osioł srający czarnym złotem, stoliczek nakrywający się prawdziwie narodowymi daniami – schabowym z ziemniakami, schabowym z frytkami, schabowym z kiełbasą… hot dogami, kebabami, pizzą.
Nie wiem, czy byli na tyle posłuszni i szczerze pobożni, żeby na prezenty takie bogote, na dary Mikołajowe zasłużyć, bo może i tego nie dostali, a tylko baty i węgiel, z którym do dziś nie wiedzą, co robić. Do batów zaś sie nie przyznają – lub w heroizm je przekłamali.
Mikołaj ichni nosi rogatywkę z pawimi piórami, róg złoty i kosę na sztorc nasadzoną.
Nie jest to jeno zwykły Klaus dobroduszny w marzeniach prostaczków górnośląskich wyobrażony.
Część trzynasta
Aleksander Lubina
Górnoślązak/Oberschlesier, germanista, andragog, tłumacz przysięgły; edukator MEN, ekspert MEN, egzaminator MEN, doradca i konsultant oraz dyrektor w państwowych, samorządowych i prywatnych placówkach oświatowych; pracował w szkołach wyższych, średnich, w gimnazjach i w szkołach podstawowych. Współzałożyciel KTG Karasol.
