W Biylsku, Frydku i na Wisłach. Ô kodyfikowaniu ślōnskich geograficznych mian

Przeôgrōmnie gyszpant przeczytołech drugi, poprawiōne wydani „Zasad pisowni języka śląskiego” ôd profesora Hynryka Jaroszewicza, co pokŏzało sie przed dwōma tydniami a terŏzki dotarło aji ku mie. Niyma mōj cyl sam pisać ônego recynzyjõ – styknie pedzieć, iże kluczowŏ zmiana proci piyrszymu wydaniu (ta, co sie tykŏ pisownie by) mie fest uradowała, chociŏż zgŏdzōm sie z ôpinijōm Bartłůmjeja Wanota, co tyż pŏrã inkszych prawideł by miało cwek zmodyfikować. Czujã ale potrzebã skōmyntować niykiere propozycyje ze trzecigo roździału nowych „Zasad…”, co ôn sie mianuje „Indeks śląskich nazw geograficznych”, a proci poprzednimu wydaniu je ganc nowinkōm.

Nowinkōm, dodejmy, fest potrzebnōm, bo wszyjscy – jŏ tyż! – miyrzymy sie z problymym, jako we ślōnskich tekstach nasze miasta a dziedziny mianować, kiej niy sōm my w sztańdzie znać kożdego lokalnego uzusu z drugigo kraja regijōnu, a ôficjalne polski abo czeski miana sōm czynsto potworzōne niyzgodnie z tymi uzusami, tōż ich proste poślōnszczyni sie pokazuje za złe rozwiōnzani. Dyć skōnd mōmy wiedzieć, że wymyślōne ôd powojynnyj nazewniczyj kōmisyje „Samborowice” to sōm naprŏwdy Szamarzowice, że wieś, co jã na mapie znojdymy pod mianym „Hněvošice”, lokalsi mianujōm Nieboszczyce, że Ślōnzŏki jeżdzōm do tych Mechnic, chociŏż na tabuli po polsku stoji ta „Mechnica”? Jŏ ty bajszpile poradzã wymianować, bo’ch tam akurat bōł a gŏdoł z ludźmi. Ô pŏru inkszych wiym, bo’ch ich trefiōł w jakisich lokalnie wydŏwanych tekstach abo ôpracowaniach ôd dyjalektologōw. Kupa jeszcze inkszych na zicher porzōnd niy znōm a mogã narobić felerōw. Tym barzij niyma’ch udziwiōny, kiej taki felery robiōm ludzie, co rajzowani po Ślōnsku a czytani starszych i nowszych tekstōw we wszyjskich możnych ôdmianach ślōnskij gŏdki niyma ôd nich profesyjŏ.

Beztōż profesyjōnalne ôpracowani ślōnskich geograficznych mian jawi sie richtig za jednã z nejgłōwnijszych potrzeb terŏźnigo ślōnskoznawstwa. Jaroszewiczōw „Indeks…” je bez wōntōw dobrym zaczōntkym takigo ôpracowaniŏ! Trza tyż podkryślić, co ônego podstawowe założynia – „żywotność”, „autochtōniczność” a „lokalność”, ta ôstatniŏ nawet za cynã tego, kiej niy idzie sie resztrykcyjnie dzierżeć wczaśnij zapropōnowanych prawideł – wert sōm srogigo przichwŏlyniŏ. Jeżech ôgrōmnie rŏd, że na liście pojawiyły sie autyntycznie w lokalnych strzodowiskach używane formy typu Biała, Kojźly abo Lejźnica, chociŏż jynzykowŏ intuicyjŏ Ślōnzŏkōw ze wschodnij tajle regijōnu by mōgła podpowiadać kapkã inksze. Propozycyje zrekōnstruowanych mian do miast na Dolnym Ślōnsku sōm… interesantne. Bierã to za sympatycznõ prōbã ulepszyniŏ rzeczywistości, a możno kiej dwiesta razy napiszymy w roztōmajtych tekstach Franksztajn a Szōnōw, to ône sie przijmnōm jako sie przijōn mobilniŏk.

Zaskoczōł mie Hluczyn – czamu niy Hulczyn? Nale je prŏwda, co tam ty miana sie doś chwiejōm, jŏ znōm aji waryjant Huczyn, tōż ô to sie wadzić niy bydã. Niyma cufalym Bruntŏl hipepoprawność, naprŏwdy sie niymiecki słowo Tal zmiyniŏ po ślōnsku w *tŏl? Nō, możno… Zaskoczyni jeszcze wiynksze: Morawicki Hradec – jŏ intuicyjnie po ślōnsku gŏdōm Grodziec nad Morawicōm, kupa ludzi na zicher Hradec nad Morawicōm, formã z przimiotnikym miast przimiankowego połōnczyniŏ widzã a słyszã po piyrszy rŏz, zdŏ mi sie cudacznŏ, a google niy dŏwŏ ani jednego wyniku, coby tego gdosi kiejsi użōł. Nale gut, to je miasto, co niy leży na ślōnskojynzycznym terynie a poprŏwdzie mało sie ô nim gŏdŏ, tōż niy idzie jednoznacznie pedzieć, eli jakiś waryjant je „poprawny” abo niy.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Naszłech ale tyż pŏrã propozycyji, co sōm – podle mojigo głymbokigo przeświadczyniŏ, co go hned dalij wyeklerujã – blank felerne a miyniã, co żŏdyn by sie niy mioł nimi sugerować a w dalszych wydaniach trza ich poprawić. Mōm nadziejã, co moji uwŏgi niy bydōm ôd autora wziynte za atak, ale za kōnstruktywnõ krytykã, a tym spusobym pōmogōm dalszyj kodyfikacyjnyj robocie, co jã mōm ôgrōmnie w zŏcy. Uzdołech sie napisać ô tym publicznie, bo niy idzie mi ô to, coby kōmusi wytykać felery, ale przede wszyjskim coby popularyzować wiedzã ô ślōnskim jynzyku, ôsobliwie w tak skōmplikowanym tymacie jako sōm geograficzne miana. „Zasady…” sōm ôd mocka ludzi traktowane za definitywny muster, tōż jejich używŏcze zasłōżōm se gibkõ erratã, coby sie ty felery niy szyrzyły.

Zacznã ôd nejważnijszego (😉) – miasta, co tamstōnd pochodzã. Podle „Indeksu…”: Bielsko-Biołŏ. Jeżech ôgrōmnie udziwiōny, że profesōr Jaroszewicz ôbroł idyntycznõ z polskōm formã Bi-E-lsko, chociŏż we ślōnskim jynzyku je głymboko zakorzyniōno gŏdać: Bi-Y-lsko. Takõ formã znōm ôd wszeckich, co po dziedzinach na zachōd ôd Biylska jeszcze po ślōnsku rzōndzōm; takŏ je notowanŏ ôd dyjalektologōw (ôb. Kazimierz Nitsch, „Dialekty polskie Śląska”, 1939, z. 244) a we kanōnicznyj mōnografiji „Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego” ôd Roberta Mrózka (z. 39); a ôna je tyż powszechnŏ we ślōnskim piśmiynnictwie – starszym a nowszym:

Snoci jest w Biylsku – Józef Kobiela, Żabi kraj, 1936 (s. 13)

Ty kanóny było już słyszeć za Biylskym – Józef Ondrusz, Wspominki okupacyjne, 1981 (s. 53)

Skoro w Biylsku wiedzieli… – Hanka łod Śliwków, Gazeta Ustrońska, 1998

Jadymy do Biylska-Biołej – titel przewodnika po mieście po ślōnsku z roku 2014

pojadōm do Biylska – Ojgyn z Pniokōw, 2018

coby tustelocy nie musieli jeździć do Biylska – Fryderyk Dral, Gazeta Codzienna, 2019

Nasz paterek na trónie w Biylsku – Zbigniew Brzezina, blog Zebrzydowice i okolica, 2020

łOtwarci Dómu Handlowego “Klimczok” w Biylsku-Biołej – Andrzej Suszka, po nasziymu, 2021

Ku tymu żech se w Biylsku kupił… – Sušská rybka, 2021

Dzisio przy niedzieli (…) żech był (…) w Biylsku – Tómek Sochacki, Cieszyńsko rzecz po naszymu, 2024

Po dródze na Biylsko… / w Lipniku, kole Biylska – Zdzisław Nowrotek, Stela…, 2024 (z. 50 + z. 143)

Chop umiyroł w sklepie na ôsiedlu Wojska Polskigo we Biylsku-Biołyj – twitter Ślōnskŏ Fana, 2024

Naproci tymu, kiej żech szukoł (roztōmajcie ôdmiyniōnyj) frazy Bielsko(-Biołŏ) we ślōnskojynzycznych tekstach, znŏd żech trzi artikle ôd redakcyje Wachtyrza (piyrszy, drugi, trzeci), ksiōnżkã Śląskie ścieżki filmowe ôd Agnieszki Tambor, jedyn wpis na jakimsi religijnym blogu, post Dariusza Jerczyńskigo na facebooku, jak tyż posty kolektywu Uotwarty Ślůnsk. Idzie pedzieć, że takŏ forma tyż we ślōnskij gŏdce wystympuje, ale 1) rzŏdzij, 2) niy postrzōd ludzi z ôkolice miasta, ô kiere idzie – tōż niy spełniŏ przijyntych kryteryjōw lokalności a żywotności a jeżech głymboko przeświadczōny, że niy miała by być uznŏwanŏ za preferowanōm we normatywnyj publikacyji.

Drugŏ podle mie problymatycznŏ propozycyjŏ to je: Fridek-Mistek – z „miynkim” Fr-I-dek miast „twardego” Fr-Y-dek. Tukej ôbranŏ była forma, co je ekstra inkszŏ ôd polskij. Rŏd bych poznoł aby jedyn argumynt za takōm pisowniōm, bo muszã prziznać, iże’ch takij jeszcze nikaj niy trefiōł – ani w starych tekstach, ani w modernych, ani ôna niy mŏ uzŏsadniyniŏ we wymŏwie. W czeskim sztandardzie, toć, płaci wymŏwa [friːdɛk], ale ôna je tipisz czeskŏ skuli tego, że hań w Czechach a w zachodnij abo strzodkowyj tajli Moraw sie straciyła źwiynkowŏ rōżnica miyndzy I a Y. Nale na Ślōnsku ôna je durch żywŏ, aji na pōłnocno-wschodnich Morawach tyż jeszcze bojuje ô przeżyci, a kożdy tukej wiy, że prawe lokalne miano ôd miasta je jyny Frydek.

Potwiyrdzŏ to tyż spōmnianŏ mōnografijŏ ôd Mrózka (z. 66), teksty sebrane ôd dyjalektologōw (ôb. ilustracyjŏ), a wiedzieli ô tym baji autorzi „Gōrnoślōnskigo ślabikŏrza”, kierzi we lekcyji 32 pokazujōm krōm inkszych frydecki erb a piszōm: Gōrny Ślōnsk ciōngnie sie ôd Frydka i Cieszyna aże po Lublyniec i Ôleszno.

Zŏgŏdka nōmero trzi: Bogōmin miast ajnfach Bog-U-min. Zdŏ mi sie, że tukej sie autōr zasugerowoł prawidłym podnŏszaniŏ artykulacyje w pojczkach z niymieckigo abo skyrs niymiecki jynzyk: cajtōng, fōngować, ōngyfer. Jyny że Bogumin je słowo czysto słowiański, etymologi wywŏdzajōm go ôd miana Bogun, a po niymiecku sie to miasto ôd strzedniowieczŏ mianowało Oderberg. Rōżnica miyndzy Ō a U to je żywŏ cycha aji połedniowych ôdmian ślōnskigo jynzyka, a jŏ tukej żŏdnego niy słyszoł gŏdać, że jedzie do *Bogōmina abo miyszkŏ we *Bogōminie.

Niy słyszoł tego ani 80 rokōw tymu Adolf Kellner, kiej zbiyroł na Cieszyńskim Ślōnsku „ukázky nářečí” a przepisowoł ich fōnetycznie, akuratnie rozrōżniajōncy ajnfachowe [u] a źwiynk, co go zapisowoł ů. Czytōmy w nich na tyn przikłŏd wypowiedź ôd istnego Adolfa Budnika z Rychwołda (Východolašská nářečí II, 1949, z. 96): u śedlokůf pogańoł v orańu a rob’i̯ůłech dobře całe sfoji žyći, ale: šoł do fabryk’i do Bogum’ina. Dziwōm sie do zbioru tekstōw „Tam około Bogumina” ôd Wincentygo Szeligi a Karola Daniela Kadłubca z roku 1997 – tyż widzã wszyńdzi jyny pisowniã Bogumin. Ani w dzisio pisanych spōntanicznych tekstach (jako posty „po naszymu” w socialmediach) żech nikaj dotōnd niy trefiōł zŏpisōw typu *Bogomin abo *Bogómin, co by mōgły sugerować, że gdosi tam wypowiadŏ inkszõ głoskã niźli ajnfachowe [u].

Niy musza snoci dodŏwać, że aji Mrózek (z. 43) znŏ yno jednã wersyjõ „gwarowõ” – a to je… toć, że Bogumin.

Dwie nastympne uwŏgi sie bydōm tykać propozycji, co ich niy mōm za blank felerne, nale tak by tak miyniã, co ze dwōch potyncjalnych możności ôbranŏ była ta gorszŏ.

Wisła. Ja, idyntycznŏ z polskōm singularnŏ forma tego miana je dzisio używanŏ aji ôd samych Wiślŏkōw. Na tyn przikłŏd latoś w moju pojawiyły sie treski z napisami po wiślańsku, a jedyn ś nich prawi: Wisło | mó cie rod. Nale wedla tego istnieje tyż starszŏ, tradycyjnŏ forma tego miana – w pluralu: Wisł-Y. Jeżech z Wiseł, miyszkōm na Wisłach. „Ty górolu z Wiseł, po co żeś tu prziszeł” – prawi znōme cieszyński/beskidzki przisłowi. Ta pluralnŏ forma niyma już dzisio używanŏ ôd wszeckich, ale kiej Wiślŏkōw zapytŏcie, jako sie jejich miasto richtig po wiślańsku mianuje, kożdy jã pamiyntŏ. Antropolożka Grażyna Kubica ôto tak cytuje jednego ze swojich rozmōwcōw, kiery ekleruje znaczyni zachowowaniŏ takich tradycyjnych lokalnych jynzykowych form do lokalnyj społeczności („Śląskość i protestantyzm…”, 2011, z. 185): To jest właśnie charakterystyczne, gdy się używa takich określeń, zamiast mówić „górale z Wisły i Istebnej”, powiedzieć „z Wiseł i Istebnego”. To są takie rzeczy, o których ja wiem i wiem, kiedy to powiedzieć. Jak ja mówię, że witam „górali z Wiseł”, to oni to od razu łapią, wiedzą, że ja nie jestem znikąd, że ja wiem, o co chodzi. Rzucenie takiego hasła powoduje, że my jesteśmy swoi, potrafimy iść na skróty.

Formy Wisły używŏ wierzã nejważnijszy dzisio propagator wiślańskij mŏwy, Paweł Cieślar alias Chłop z Doliny:

Jo wyrodny sen Wiseł (Wiślański rzóndzeni, 27.7.2024)

Nikierzi spoza Wiseł ło to pytali… (Wiślański rzóndzeni, 11.11.2024)

Tak piszōm aji używŏcze facebookowyj grupy „po nasziymu”:

A jako to na Wisłach prawióm… (Piotr Majeranowski, 1.7.2021)

Tak sie kiejsi przez Kubalónkym na Baranióm z Wiseł letników woziło (Józef Michałek, 17.4.2024)

Główno cesta wojewódzko DW 941 z Wiseł do Ustrónio (…) je nieprzejezdno (Andrzej Suszka, 15.9.2024)

Wisła niyma feler. Nale jeźli mogymy ôbrać miyndzy formōm nowszōm, co prziszła skuli wpływōw dōminujōncego amtowego jynzyka, a formōm richtig lokalnōm, autochtōnicznōm, ôd czyńści ludzi porzōnd używanōm, a ôd inkszych aby pamiyntanōm – jeżech przeświadczōny, że winno sie preferować tã drugõ. To prawidło profesōr Jaroszewicz dobrze zastosowoł w przipŏdku ôpolskich miast a wsi. Na Dolnym Ślōnsku ôn poszoł niykiedy jeszcze dalij a wytworzōł nowe miana podle historycznych mustrōw. Tōż czamu sie niy dzierżeć kōnsekwyntnie Wiseł?

Ôstatnio uwŏga sie tykŏ miasta Trzyniec, podle Jaroszewiczowego indeksu: Trziniec. Tukej muszã być sōm do siebie krytyczny, bo jŏ tyż takij formy przōdzij używoł, do przikładu tukej. Do „Trzińca” jeździ tyż Tómek Sochacki, ô „Trzińcu” pisoł Andrzej Suszka, rŏd mŏ tã formã aji Pejter Długosz.

Jyny że kiej żech tak pŏrã razy ô tym „Trzińcu” napisoł, to mi dali Trzyńczany pozōr, że tak naprŏwdã to już to ôficjalne polski miano Trzyniec je autochtōnicznie ślōnski, bo richtig po polsku to by mioł być (a dŏwnij bōł)… Trzeniec. Na starych niymieckich mapach czynsto stoji Trzynietz abo Trzenietz. Po czesku bezmaś tyż sie przed XIX stolecim pisało Třenec, ale potym ôni cosi pōmotlali a terŏźni ôficjalne miano miało powstać podle lokalnyj wymŏwy, yno Czechy niy poradziyli zapisać ślōnskigo Y (prawidła czeskigo szrajbōnku niy dozwŏlajōm na połōnczyni -řy-), tōż tam dali I, co ôno dō nich brzmi tak samo.

Robert Mrózek (z. 177) zdŏ sie potwiyrdzać tã teoryjõ. Pisze ô lokalnym brzmiyniu topōnimu Trzyniec a ônego pochodzyniu ôd starego słowa (s)trzena ⮕ trzyna, co ôznaczało trzcinã, podŏwŏ tyż kupa przikładōw starych zŏpisōw typu Trzenecz. W „ukázkách nářečí” ôd Kellnera nōndymy yno przikłady z Y, ntp. ôd Trzyńczana rodzōnego w roku 1875 (z. 111): Joch k’ejśi byu̯ stolořym ve verku f Třyńcu. Niżyj ku tymu pŏrã bajszpilōw ôd spōłczesnych autorōw a autorek, co dalij widzōm rōżnicã miyndzy -rzi- z dŏwnego połōnczyniŏ -ri- a -rzy- w mianie ôd miasta:

starka prziłożyła do pieca, ale: niebo nad Trzyńcym – Janina Borowska, Pod nohama antracit, 2012

przi ceście, podarzić, ale: kole Trzyńca – Fryderyk Dral, Gazeta Codzienna, 2013

sie ku mie przidały, ale: kóniec grzóndkóm w Trzyńcu – Ewa Szczerbowa vel Jewka Trzyńczanka, 2024

Skuli tego jŏ przestoł pisać „Trziniec” a ku tymu zachyncōm aji Wŏs. Dali my sie sam nachytać na to, ô czym żech pisoł na zaczōntku: „ôficjalne polski abo czeski miana sōm czynsto potworzōne niyzgodnie z [lokalnymi] uzusami, tōż ich proste poślōnszczyni sie pokazuje za złe rozwiōnzani”. Miast sprawdzić etymologijõ a posłōchać, jako prawiōm miyjscowi, mechanicznie my poślōnszczyli czeski słowo. Prŏwda, wpływ amtowych jynzykōw je dzisio tak srogi, że aji postrzōd „tustelŏkōw” sie ta nowszŏ, zbohemizowanŏ forma zaczynŏ pojawiać – nale znaczy to, że mieli by my jã robić za sztandardowõ, ôsobliwie kiej w tyn sōm czas chcymy z mŏrtwych dźwigać Franksztajn?

Tela. W indeksie je krōm tego dziewiyńć dalszych mian ôd cieszyńskoślōnskich miyjscowości – a ty sōm ganc do porzōndku! Brynnŏ, Cieszyn, Dymbowiec, Hawiyrzōw, Jabłōnkōw, Karwinŏ we przimiotnikowyj formie (!), Skoczōw, Strumiyń a Ustrōń. Z tym ôstatnim miastym ciekawostka, co niy musi być do kożdego klar: we mianowniku je to Ustrōń, ale jadymy do Ustrōniŏ. Bo tukej sie stało cosi podobnego jako przi Żŏrach – ôficjalne polski miano to je de facto ślōnski. Klasycznie po polsku winno być *Ustronie, tak jako mōmy niydaleko Zabłocie, Zaborze abo Pogórze, co jejich lokalne ôdpowiedniki brzmiōm: Zobłoć, Zobórz a Pogórz.

Ciynżkŏ sprawa z tōm geografijōm. Jŏ sie niy dziwiã, iże tych pŏrã felerōw sie sam wkradło. Sōm żech kiejsi zmajstrowoł mapã Gōrnego Ślōnska dlŏ Wikipedyje, co’ch jã trzinŏście razy poprawioł, a dzisio wiym, iże trza bydzie sztyrnŏsty. Niy chcã żŏdnym spusobym podwŏżać roboty ôd profesora Jaroszewicza – na ôpy, dufōm, że tym tekstym żech jã pōmōg wydoskonalić. Cuzamyn, sumōm lokalnych wiedzy z rōżnych tajli Ślōnska, sie nōm możno kiedy podarzi stworzić jeszcze lepszy a wiynkszy indeks, abo baji cołki atlas.