Najstarszy zabytek śląskiej literatury? (Część 4)
część pierwsza m.in. wprowadzenie historyczne
Rychnawski
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Jeszczech ja nie ledaco, bo mom żułtom brode,
Dostołech jom w Wenżowie za mojom nagrode.
Wielach ja światu zbiegał: byłech i w Oławie,
Tam ech sie doktorował wyćwiczony w prawie.
Byłech też i w Szurgoście, słuchałech logiki,
A w Szynchwaldzie dwie lecie uczyłech sie muzyki,
W Lgocie matematyki, astrologie w Grynicy,
We Strzelcach był kuśnirzem, a tkoczem w Świdnicy.
W Byczynie mnie świencono, gdy mnie okakano [1],
W ten czas, kiedy mnie na puł rynku z papira czytano.
Jużem to wszystko przetrwał, gorsze co jinszego,
Że dla Reformacje musze precz od wszytkigo.
Czego żem ja doczekał, wandrowny bywalec?
Kanż sie teraz podziejem, ubogi wygnaniec?
Pujdem ja do Ujazda po un kłobuk siwy [2],
Urzondzom mnie w ogrodach opatrować [3] śliwy.
Kamienkowski
Bodejch lepi skaminioł, jako krzemiń w polu.
Mam li dali zustawać w takowej niewoli?
Coż, to mało niewola, kiedy nas wyżenom,
Wolim sie w sul obrucić za Lotowum żunom.
I solom być niedobrze, bo by mnie tłuczono
Tylcami, tłukami na okrochy drobno by kruszono.
Nie wim, gdzie sie mam wrazić, predykant ubogi,
Już mi sie głowa psuje, zda mi sie, że mam rogi.
Przeca nie chcem popuścić predykanctwa swego,
Opirom sie jako kot dla ksienstwa swojego.
Choć żech nie jest kapłunem, alech jest kokotem,
Gdyż mi kościuł odjento, bende pioł za płotem.
A przeca bende ludzi wabił na kazani,
Gdy mi zwonić nie dajom, bendem trombił na ni,
Gdy mi krzcić zakazano, to bendem mianowoł.
Gdy ślubu dać nie mogem, to bendem namluwoł [4].
Zakazano mi słuchać spowiedzi w kościele,
To przeca w lesie, w gaju mogem odprawować śmiele.
Choć że nie śmim położnic do kościoła wodzić,
Wszak majom po dwie oczy, mogom do mnie chodzić.
Gdy papierznik zagrzebie człowieka zmarłego,
To jo w nocy przyszedszy, wygrzebiem onego.
A w lesie bendem mieszkał, we krzu jasinowem,
Wszak Mojżysz Boga widzioł też we krzu takowym.
Wdyć też przeca po śmierci odlegnie [5] mi w Niebie,
Spodziwam sie, że Pieter weźmie mnie do siebie,
Posadzi mnie on w Niebie wedle Melanchtona,
Bo mi tak prorokuje moja miło żona:
Wirz temu, muj miły menżu, że ty twoje kości
Bendom po Niebie z Lutrem wirzgać od radości.
Exultabunt Domine ossa humiliata [6]:
Valedictio et Viaticum [7] Predykantuw
Dzicie [8] greckimi wroty [9], Πanowie [10] szubrawcy,
W Ślonsku nie predykujcie, plugawi matławcy.
Ziemia sie od was psuje, świat sie zapowietrzył,
Co som diobeł uwarzył, to Luter opieprzył.
Wychodźcie co nejprendzy, bierzcie swe tłumoki,
Przydom tu Exequirowie [11], otłukom wom boki.
Jidźcie aż na kraj świata nauczać narody,
Jeśli wom Ziemie brakuje pływejcie przez wody.
Dzicie menzy cygony, dodajcie jim wiary,
Bo jim wiary brakuje, gdy kradnom bez miary.
Dzicie precz menzy Żydy, a tak nauczajcie:
Nie grzych gadać Świnistra, w Sabat go gadajcie.
Dzicie mienzy Tatary, a tak do nich mowcie:
Nie zabijej, nie kradnij, a kobył nie dowcie.
Dzicie też mendzy Turki, okrzcijcie je sami,
Służcie jim ku zbawieniu, wszak ście ministrami.
Dzicie do Japonie, do indyjskich krajuw,
Grube tam som narody, uczcie obyczajuw.
Dzicie do Samojedzi, nie dajcie jeść ludzi [12],
Jestli i was chcom pojeść, muwcie żeście chudzi.
Gdy sie tam stond wrucicie, nawidźcie Mazury,
Nagrodzom wam wasze drugi dobremi kostury.
Szukejcie też menczeństwa, a dejcie sie menczyć,
Wszak dioboł ma kliszcze, dejcie sie mu drenczyć.
[1] okakano – w czasowniku tym połączone zostały czasowniki kakać (zob. cz. 2, przyp. 2) i okadzać. ↑
[2] po un kłobuk siwy – ten i następny wers nie do końca jasne; kłobuk to mógł być nie tylko ‘kapelusz’, ale i ‘kaptur’, co widać u Piotra Mohyły (s. 281): iáko są w Cudzych Ziemiách, ktorzy y Kłobuki álbo Kápice tákie, iákie nászy Czerncy álbo Zakonnicy noszą; siwy kłobuk w znaczeniu ‘siwy kaptur’ może się odnosić do cystersów, których z powodu szarych kukulli podróżnych nazywano graue Mönche; z cystersami kojarzy się też opatrowanie śliw, gdyż byli oni na ziemiach polskich pionierami sadownictwa; do całości nie pasuje jedynie Ujazd – klasztory cysterskie położone były na północ i południe od Ujazdu, w Jemielnicy i Rudach Wielkich. ↑
[3] opatrować – w słowniku Olescha (s. 183): ôpatrzyć pf ôpatrować ipf va versorgen. pflegen. (opiekować się, pielęgnować); por. słownik polszczyzny XVI w. (t. 21, s. 470). ↑
[4] namluwoł=swatał jest tu bohemizmem (por. czeskie namlouvat ‘swatać, raić’, namluvit ‘wyswatać, naraić’); w gwarach z południa Śląska byłoby raczej: namōłwoł, jak w zbiorze pieśni Andrzeja Cinciały (s. (180)): Uwiązaliście go / U suchej leszczyny; / Ni mogę namółwić / Tej szwarnej dżiewczyny; (s. (186)): Idzie woda skokem, kole naszych okien, / Nie mogę ji zastawić; / Namółwáłech ja szwarną dziewuche, / Nimogę ji namółwić; (s. (238)): Kończynka, kończynka posieczoná, / Już je moja miłá namółwioná; we współczesnym słowniku gwarowym Śląska Cieszyńskiego jest tylko namownik ‘swat’, namowy ‘zaloty’ i namówić se ‘pozyskać dziewczynę, poderwać’ (Wronicz 2010, s. 200). ↑
[5] tu być może zamiast odlegnie miało być odelgnie w znaczeniu podawanym przez słownik polszczyzny XVI w. (t. XX, s. 198-199, hasła odelga, odelgnąć, odelżenie, odelżyć się): przynieść ulgę, zmniejszyć dolegliwości; zob. też dokonany przez Stanisława Koszuckiego przekład “Ksiąg o wychowaniu” Lorichiusa z 1558 roku (s. 121): Jesli ćie będą przimussáć abyś wiele iadł / wstań á odssedwssy na stronę zwroć / á odlegnieć / á nieprziwodz w niezdrowie ćiáłá twego. ↑
[6] exultabunt Domine ossa humiliata – łac. niech się radują kości, któreś skruszył (BT, Psalm 51, 20). ↑
[7] Valedictio et Viaticum – łac. pożegnanie i wiatyk. ↑
[8] dzicie – Bystroń w “O mowie polskiéj w dorzeczu Stonawki i Łucyny” (s. 62) odnotowuje w liczbie pojedynczej trybu rozkazującego dzi! ‘idź!’; Jan Koczwara z kolei podawał z Kończyc Małych (s. 218): Idem, idę, częstem jest wyrażenie “Dzi wen!”, jeśli się chce kogoś natrętnego odpędzić; wydaje się, że forma dzicie dla liczby mnogiej, choć nigdzie nie potwierdzona, powinna mieć taką właśnie postać. ↑
[9] greckimi wroty – odnosi się to do następującego po tych słowach rysunku szubienicy; skojarzenie szubienicy z grecką literą Π w wieku XVII musiało być czymś oczywistym, skoro w przytoczonym przez Jana Chryzostoma Paska w “Pamiętnikach” liście Stanisława Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, do księdza Mikołaja Jana Prażmowskiego, kanclerza koronnego, czytamy (s. 220): bo cię nie minie drewno, któreć p. krakowski funduje, albo raczéj grecka litera Π; być może szubienicę ze względu na podobieństwo do greckiej litery nazywano wówczas greckimi wrotami. ↑
[10] litera Π zastępuje tu widniejący w rękopisie rysunek szubienicy (zob. cz. 3., przyp. 10); szubienica ta, będąc zarazem literą Π, zastępuje w tekście literę P – stąd Πanowie zamiast Panowie. ↑
[11] Exequirowie – egzekutorzy; Exequirer w znaczeniu ‘egzekutor’ był używany w języku niemieckim jeszcze w pierwszej połowie XIX w., zob. słownik włosko-niemiecki Valentiniego, s. 112: Esecutore, m. Vollzieher; Exequirer, m. ↑
[12] nie dajcie jeść ludzi – wiara w ludożercze zapędy Samojedów miała długi żywot; jej echa można znaleźć jeszcze w pierwszej połowie XIX w., np. w “Statistik” Moritza Fränzla z 1838 roku [s. 90-91: aus Hungersnoth oft Menschenfresser werden sollen (daher Samo-Jeden, d. h. Selbstesser).]. ↑
Wykorzystana literatura:
Bandtkie J. S., Wiadomości o ięzyku Polskim w Szląsku i o Polskich Szlązakach, w: Mrówka Poznańska, Rok 1, 1821, T. I (styczeń, luty, marzec), s. 231-244, T. II (kwiecień, maj, czerwiec), s. 48-68.
Bąk S., Z historii badań nad gwarami dolnośląskimi, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Ser. A., nr 5, Językoznawstwo, Wrocław, 1957, s. 65-130.
Bernolák A., Slowár Slowenskí Češko-Laťinsko-Ňemecko-Uherskí seu Lexicon Slavicum Bohemico-Latino-Germanico-Ungaricum, T. I-V, Budae 1825-1827.
Biblia to iest księgi Starego y Nowego Testamentv, wedłvg łacinskiego przekłádu stárégo, w kościele powszechnym przyiętégo, ná polski ięzyk z nowu z pilnośćią przełożoné, z dokładaniem textv zydowskiego y gréckiégo y z wykłádem kátholickim, trudnieyszych mieysc, do obrony Wiáry swiętéy powszechnéy przeciw kácérztwóm tych czásów nalezących: przez D. Iakvba Wvyka z Wągrowca, w Drukárni Łázárzowéy, w Krakowie, 1599.
Biblia Tysiąclecia (BT): http://biblia.deon.pl/index.php
Biernat z Lublina, Żywot Ezopá Frygá, W Drukárni Stánisłáwá Schárffenb., [Kraków], 1578.
Борщ А.Т., Подико М.В., Соловьев В.П. (ред.), Молдавско-русский словарь, Государственное Издательство Иностранных и Национальных Словарей, Москва, 1961.
Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1985.
Burzywoda U., Morfologia i słownictwo urzędowych tekstów górnośląskich z okresu pruskiego, w: Studia z dziejów języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie pruskim, Uniwersytet Śląski, Katowice, 1983, s. 9-100 (Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 567).
Bystroń J., O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w Księstwie Cieszyńskim, w: Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademji Umiejętności, T. 12, Kraków, 1887, s. 1-110.
Cinciała A., Pieśni ludu śląskiego z okolic Cieszyna, w: Zbiór wiadomości do antropologii krajowej, t. IX, staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności, Kraków, 1885, Materiałe etnologiczne, s. (173)-(299).
Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim, w: Zbiór wiadomości do antropologii krajowej, t. XI, staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności, Kraków, 1887, Materiały etnologiczne, s. (1)-(129).
Cnapius Gregorius (Knapski Grzegorz), Thesauri Polono Latino Graeci Gregorii Cnapii e Societate Iesu, Tomus Tertius, continens Adagia Polonica selecta, & sententias morales ac dicteria faceta, honesta, Cracoviae, Typis Francisci Caesarij, 1632.
Derlich L., Siudut A., Rachunek ślusarza frysztackiego z r. 1589, w: Język polski, R. 37, 1957, s. 20-28.
Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm, Bd. I-XVI, Leipzig, 1854-1960.
Fränzl M., Statistik, Bd. 1, Verlag von J. G. Heubner, Wien, 1838.
Gáldi L. (szerk.), Magyar-orosz szótár, Akadémiai Kiadó – Russzkij Jazik, Budapest – Moszkva, 1987.
Gloger Z., Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim, w: Prace Filologiczne, t. IV, Warszawa, 1893, s. 795-904.
Gondek F., Wspomnienia z pielgrzymki do Ziemi Świętej w roku 1859 odbytej, nakładem Księgarni i Wydawnictwa Dzieł Katolickich, Naukowych i Rolniczych, Kraków, 1862.
Гринченко Б. Д., Словарь української мови, т. 1-4, Наукова Думка, Київ, 1996.
Heimb L., Gloria Quadorum, w: Dwie pieśni geograficzne o Śląsku z 2 połowy 18 w., rękopis udostępniony w zbiorach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/40987?id=40987
Kaczmarzyk I., „Płacz a narzykani predykantów ze Śląska wygnanych w namysłowskim kraju” – zapomniany utwór literatury śląskiej, w: Śląskie Miscellanea, t. 5, 1993, s. 29-38.
Karłowicz J., Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia używanych w języku polskim, nakładem autora, Kraków, 1894-1905.
Kijas J. (oprac.), Literatura rybałtowska XVII wieku (w wyborze), Wydawnictwo M. Kot, Kraków, 1950.
Klonowicz S. F., Flis to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającemi, wydanie Stanisława Węclewskiego, nakładem i czcionkami Józefa Gółkowskiego, Chełmno, 1862.
Koczwara J., Kilka wyrażeń ludowych z Małych Kończyc koło Zebrzydowic, w: Lud – kwartalnik etnograficzny, T. XVIII, Lwów, 1912, s. 217-222.
Kremer A., Słowniczek prowincyonalizmów podolskich ułożony w Kamieńcu Podolskim w r. 1863, w: Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Poczet 3, Tom XVIII, Kraków, 1870, s. 178-259.
Królikowski J. F., Proste zasady stylu polskiego, u J. A. Munka, w Poznaniu i Bydgoszczy, 1826.
Lewański J. (oprac.), Komedyja o Mięsopuście, w: Dramat staropolski – antologia, t. 1, Warszawa, 1959, s. 593-623.
Liebich W., Chronik der Stadt Namslau von Begründung derselben bis auf die neueste Zeit, Druck und Verlag von Julius Hoffmann, Namslau, 1862.
Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. I-VI, u Autora i w Drukarni Xięży Piiarów, Warszawa, 1807-1814.
Lompa J., Przysłowia i mowy potoczne ludu polskiego w Szlązku, nakładem i drukiem Wawrzyńca Pisza, w Bochni, 1858.
Lorinchius R., Kxięgi / o wychowaniu y o czwicżeniu káżdego przełożonego / nie tylko pánu ale y poddánemu káżdemu ku cżytániu bárzo pożyteczne: teraz nowo z łácińskiego ięzyká ná polski przełożone, u dziedziczow Márká Szárffenbergerá, w Krákowie, 1558.
Łopaciński H., Przyczynki do nowego słownika języka polskiego, w: Prace filologiczne, t. V, Warszawa, 1899, s. 681-976.
Kalina A. (oprac.), Komedyja o Mięsopuście z rękopisu z początku XVI w., w: Prace filologiczne, t. II, zeszt. II, Warszawa, 1888, s. 538-563.
Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, w: Materiały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne, t. IV, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków, 1900, Dział Etnograficzny, s. 3-80.
Malinowski M. (oprac.), Stanisława Łaskiego wojewody sieradzkiego prace naukowe i dyplomatyczne wydane z rękopisów Muzeum Wileńskiego z przedmową Mikołaja Malinowskiego oraz z dodatkiem dzieł Jana Tarnowskiego z jedynego exemplarza Biblioteki Kórnickiej, nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno, 1864.
Minasowicz J. E., Zbior Rytmów Polskich, Część Trzecia, nakładem J. P. Krzysztofa Nicolai, Bibliopoli Marywilskiego, w Warszawie, 1756.
Mohyła P., Litos abo kamien z procy prawdy cerkwie świętey prawosławney, w Monastyru Świętey y Czudotworney Ławry Pieczarskiey Kijowskiey, [Kijów], 1644.
Nehring W., Listy polskie śląskie z XVI wieku, w: Pamiętnik literacki, R. I. zesz. III, Lwów, 1902, s. 468-469.
Olesch R., Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Bd. 1, Osteuropa-Institut, Berlin, 1958 (Veröffentlichungen der Abteilung fur Slavische Sprachen und Literaturen des Osteuropa-Instituts an der Freien Universitat Berlin 17).
Pasek J. Ch., Pamiętnik Jana Chryzostoma na gosławicach Paska, deptuata z powiatu Lelowskiego na koło rycerskie, a piérwej towarzysza pancernego, z czasów panowania Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana Sobieskiego (1656-1688), drukiem Kornela Pillera, Lwów, 1857.
Petrow A., Lud ziemi Dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., w: Zbiór wiadomości do antropologii krajowej, t. II, nakładem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności, Kraków, 1878, Materiałe etnologiczne, s. (3)-(182).
Pluta F., Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław, 1973 (Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu. Seria B, Studia i Monografie 37).
Pokorny J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Francke Verlag, Bern und München, 1959.
Prawdźiwa Jedźina do Nieba z Pisma Swientego dokazana Droga, w Oppawie, durk. Jan W. Szyndler, 1761.
Regvla blogoslawionego y Bogv vpodobanego oyca Benedicta S. ná Polski ięzyk pilnie przełożona, w drukárni Andrzejá Piotrkowczyká, w Krákowie, 1597.
Rej M., Kvpiecz To Iest Kstalt a podobienstwo Sadu Bożego ostatecznego, w Krolewczu Pruskiem, 1549.
Rej M., Przypowieśći przipádłe, [Kraków], 1562.
Roździeński W., Officina Ferraria ábo hutá y wárstát z kuźniámi szláchetnego dziełá żeláznego, oprac. R. Pollak, M. Radwan, S. Rospond, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1962 (Biblioteka Pisarzy Śląskich, ser. A (Starośląska), nr 1).
Rysiński S., Przypowiesci polskie / nowo wydáne / y ná wiely mieyscách popráwione, w Krakowie, roku páńskiego 1634.
Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I-XXXVI, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa, 1966-2012.
Sobieski S., Mniejsza gramatyka łacińska dla szkół gimnazjalnych, nakładem autora, Lwów, 1865.
Steuer F., Dialekt sulkowski, Kraków, 1934 (Prace Językowe/Polska Akademia Umiejętności. Wydawnictwa Śląskie 1).
Schuster-Šewc H., Historisch-etymologisches Wörterbuch der ober- und niedersorbischen Sprache, H. 1-24, VEB Domowina-Verlag, Bautzen, 1978-1989.
Troc M. A., Nowy Dykcyonarz to iest Mownik Polsko-Niemiecko-Francuski, teraz powtore wydany, przepatrzony, poprawiony y powiększony wielką liczbą mian y słow z Nowowydanych autorow wybranych przez Stanisława Nałęcza Moszczeńskiego, t. 3, chez Jean Frederic Gleditsch, Leipzig, 1779.
Valentini F., Nuovo dizionario portatile italiano-tedesco, tedesco-italiano, parte prima italiana-tedesca, da’ torchi ed a spese di C. F. Amelang, Berlino, 1837.
Wołosz R., Wyrazy węgierskie w języku polskim, w: Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungaricae, t. 35, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1989, s. 215-317.
Wronicz J., Kazania cieszyńskie z XVIII wieku ks. Henryka Brauna: tekst i analiza języka, Instytut Języka Polskiego PAN, Uniwersytet Śląski, Filia w Cieszynie, Cieszyn-Kraków, 2001.
Wronicz J. (red.), Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, Galeria „Na Gojach”, Ustroń, 2010.
Wujek J., Postilla katholicka mnieysza, to iest Krotkie Kazania, abo wykłady świętych Ewangeliy, na każdą Niedźielę, y na każde święto, przez cały rok, według nauki prawdziwey Kośćioła Chrześćiańskiego Powszechnego, nakładem i drukiem wydawnictwa dzieł katolickich, naukowych, rolniczych i ludowych Władysława Jaworskiego, Kraków, 1870-1871.
Wyderka B. (red.), Słownik gwar śląskich, t. I-XVI, Śląski Instytut Naukowy, Opole, 2000-2017.
Zaremba J., Nieznana śląska satyra antyluterska z XVII wieku, w: Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, 7(1), Warszawa-Kraków 1974, s. 31-32.
Zaremba J. (red.), Bibliografia piśmiennictwa polskiego na Śląsku XVII i XVIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1980 (Prace Komisji Historycznoliterackiej, Bibliografia piśmiennictwa polskiego na Śląsku – Śląski Korbut, t. II).
Zaręba A., Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 1960 (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 18; Rozprawy i Studia).
Zaręba A. (red.), Atlas językowy Śląska, t. I-VII, PWN, Warszawa-Kraków, 1969-1989.
Zeller R., Reformation und Gegenreformation im Kreise Namslau, Breslau 1925 (Flugschriften des Evangelischen Pressverbandes für Schlesien, Heft 3).
opracował:
