Jakŏ ta ślōnskŏ gŏdka mŏ być?

Ôd dugszego czasu ôsprawiōmy ô tym, jakŏ ta standardowŏ ślōnskŏ gŏdka mŏ być. Mōmy podstawy, to znaczy z wiynksza akceptujymy alfabet ślabikŏrzowy do zŏpisu ślōnskij gŏdki, ale co dalij? Co muszymy zrobić, żeby ôna zrobiyła dalsze kroki ku byciu jynzykym ze modernōm bazōm?

Skōńczyć z mitologijōm

Muszymy sie dać pokōj ze myślyniym mitologicznym. Słowniki skrziwiyły nasze myślynie ô tym, iże kedyś ludzie lepij gŏdali. Nōm sie zdŏwŏ, iże „pisać” to po ślōnsku „szkryftać” abo „szrajbować”, bo zapōminōmy, że te słowniki to sōm naprŏwdã słowniki gwarowe, co niy spisujōm tych słōw, co po polsku sōm podane na ślōnske. A ślōnskŏ gŏdka to niy gwara i te słowa tyż powinny być spisane. To, że jakeś słowo po polsku je podane na ślōnske, to niy znaczy, że nōm sie gŏdka zepsuła ani że my to słowo importowali ôd Polŏkōw. To słowo dycki sam było, bo ôno sie wziōnło z czasōw prasłowiańskich. To bez to po czesku mōmy psát, po słowacku písať, po serbochorwacku písati, po rusku писа́ть (pisátʹ) i tak dalij.

I tak z wiynksza te słowa wyglōndajōm, niy ino pisać. Ślypie, gyra, bas, kichol, szwaja niy sprawiōm, że sie coś lepij powiy po ślōnsku, jak sie ich użyje. Styknie wejzdrzeć do tego, jak prawiyli ludzie dŏwnij. Ôni używali tych słōw, ale we kōnkretnych kōntekstach, a niy zawsze. Bo ôd tego te słowa sōm: żeby przekŏzać niymi jeszcze coś ekstra. Kichol to brzidki, wielki nos, szwaja to noga, co niy wōniŏ nojlepij, bas to srogi brzuch, itd.

Ftoś powiy, że uciykōm ôd ślōnskich słōw i gŏdka sie straci, jak tak by my mieli robić. Ino że pisać, ôko, noga, brzuch, nos, stopa to tyż sōm ślōnske słowa. Co z tego, że ône sōm tyż po polsku? Ślōnski to niyma antypolski. Ślōnski to niy polski, bez to czymu durch patrzeć sie na tyn polski? A ôkrōm tego dyć niy idzie gŏdać, że gŏdka sie straci, bo wiela takich pŏr słōw je? Dwadziścia? Trzidziści? Przecã gŏdka to je cołki skōmplikowany jynzyk, ôna mŏ wielaś tysiyncy słōw. I skuli tych trzidziestu ôna sie mŏ stracić? Takŏ słabŏ ôna niy je.

Take myślynie mitologiczne już nōm wziōnło cołke szymle ôdmiany słōw, bo zamiast patrzeć sie na ôdmianã, co jij używōmy we kożdym zdaniu, my sie wybrali pŏrãdziesiōnt słōw, co nōm sie zdŏwŏ, że ône definiujōm cołkõ gŏdkã. Wiela razy dzisiej pedzieliście szmaterlŏk, klopsztanga abo maszket? Jedyn? Zero? A gwarantujã, że ino dziś już pŏrã tysiyncy razy żeście ôdmiyniyli jakeś słowa. Znanie ino wieluś ślōnskich słōw niy dŏwŏ nic. Trzeba nojprzōd wiedzieć, co z niymi zrobić.

Kōniec z mitologijōm, kōniec ze patrzyniym sie na Polŏkōw, kōniec ze tracyniym sie gŏdki.

Pisownia

Muszymy wyrobić sie jedyn standard pisaniŏ. Na razie mōmy ślabikŏrz, co kożdy używŏ po swojymu. Jedyn sie używŏ wersyje ôkrōnyj, jedyn używŏ wersyje połnyj, jedyn pisze wersyjōm ôkrōnōm, ale dodoł sie dō nij jeszcze ekstra swojã literã, bo sie wymyślōł jakeś zjawisko fōnetyczne.

Pisownia niy zawsze musi sie we stu procyntach pokrywać ze wymŏwōm. Jakby my mieli ôznaczać kożde zjawisko we samym ino rejōnie industrialnym, to by my musieli wymyślić ekstra litery na uczyć/łuczyć, jakby/jagby, głowa/gowa, tego/tygo, strzylać/szczylać i pewnikym jeszcze wiyncyj jak dziesiyńć nastympnych wariantōw gŏdaniŏ. Bez to ôdpadŏ dodŏwanie liter do ślabikŏrza.

Skirz tego, iże na Gōrnym Ślōnsku miyszkŏ kole 5,2 milijōna ludzi, a z tego bez 4,3 milijōna miyszkŏ na terynach, kaj niy używŏ sie dyftōngōw ani ôpolskich głosek nosowych, nojlepij chyba by było uzdać sie, iże we normalnych publikacyjach pisanych standardowym ślōnskim, używaliby my ino ôkrōnego ślabikŏrza, to znaczy ô i ō, a litery interdialektalne ôstawiyliby my do tekstōw naukowych i publikacyji lokalnych.

Ślōnski zŏpis mŏ być prosty do nauki, a niy zmuszać dzieci do pamiyntaniŏ setek informacyji, co sōm im niypotrzebne. Jak bydzie im sie uczyć źle, to niy bydōm chciały ani pisać, ani gŏdać po ślōnsku. A jak dzieci niy bydōm chciały gŏdać, to fto bydzie gŏdać za sto lŏt, jak nŏs już niy bydzie?

Zebrać podstawowe słowa

Bydymy potrzebować słownika minimum. Słownik minimum to nojczyńścij używane słowa we danyj gŏdce. Porzōnd to je 1000-2000 słōw. Take nojczyńścij używane słowa idzie leko weznōńć z korpusu, przemyśleć i słożyć z nich podstawã do pisaniŏ po naszymu. Wiycie, jake je dziesiyńć nojczynstszych słōw ślōnskich? I, sie, to, na, a, w, do, z, jak, niy. Mało ślōnske, pra? A jednak ich używōmy dziynnie pŏrãdziesiōnt razy. I ani sie niy muszymy zastanŏwiać nad niymi, bo zarŏz wiadōmo, jak je napisać.

Dziynki takimu słownikowi (jak sie dō niego bydymy stosować), kożdŏ ôsoba, co czytŏ po ślōnsku, bydzie we kożdyj publikacyji widzieć ślōnske słowa tak samo napisane. A jak bydzie je widzieć tak samo napisane, to jij bydzie lekszyj czytać. A dyć wszyjscy chcymy, żeby kożdymu z nŏs sie leko czytało po naszymu.

Gramatyka

Muszymy spisać gramatyka. Tak jak żech napisoł wyżyj: niy dŏwōmy na niã pozōr i z pokolyniŏ na pokolynie cołke szymle ôdmiany sie tracōm, a za nie cisnōm sie do gŏdki szymle ôdmiany polskij. Jak niy weznymy myśleć ô gŏdce jak ô richtich jynzyku ze normalnōm gramatykōm, to we 2100 roku ôstanie ze ślōnskij gŏdki ino trochã słōw i żŏdnyj gramatyki. A ludzie, jak bydōm chcieli coś pedzieć po ślōnsku, to powiedzōm „Kryklałem szwaję, żarłem klapsznitę, słepałem tyj.”

Bez to muszymy słożyć nojprzōd małõ gramatykã ślōnskõ, a potym srogõ. We tyj gramatyce spisaliby my mustry ôdmiany ślōnskich słōw, spusoby stawianiŏ pytań, i wszyjske inksze cechy gramatyki ślōnskij gŏdki. Toć, że sōm pojedyncze ôpracowania, ale my muszymy spisać tã gramatykã niy z gowy – a take ôpracowania ślōnskij gramatyki sōm pisane z gowy i bez to w nich je połno felerōw – ino z dokumyntacyje. Ino takŏ gramatyka bydzie dobrze ôpisanŏ: jak niy zawrymy sie ino na swojim placu, ale wejzdrzymy na niã z wiyrchu. Niy może nŏs interesować to, jak gŏdała jedna ōma. Nŏs mŏ interesować, jak gŏdało tysiōnc ōmōw. I jak z tego tysiōnca trzi gŏdały „do studni”, a 997 gŏdało „do studnie”, to bydymy gŏdać „do studnie”.

I ino takŏ gramatyka ôpartŏ na statystyce może nōm prziniyś skodyfikowanie gŏdki.

Kodyfikacyjŏ

Wtynczŏs gŏdka bydzie porzōndnŏ. Jak spiszymy jeji prawidła podle dokumyntacyje ze cołkigo Gōrnego Ślōnska, jak ugŏdōmy sie, jak pisać nojczynstsze słowa, i jak dōmy pokōj z tym gōniyniym za niypolskościōm.

Nowe technologije

I jeszcze jedna rzecz ekstra. Gŏdka musi być we nowych technologijach. Muszymy mieć na kōmputrach nŏrzyńdzia jynzykowe jak słowniki, korektōr tekstu, translatōr, muszymy mieć ôpis gramatyki, muszymy mieć jak nojwiyncyj ślōnskich tekstōw we standardowyj pisowni, muszymy mieć tyż telefōny i systymy kōmputrowe po ślōnsku. Inakszyj gŏdka ôstanie ze zadku kajś we XX stoleciu, a wtynczŏs żŏdnymu we XXI stoleciu niy bydzie potrzebnŏ.