Mogliby my skōńczyć z tym „eli”?

Ślōnskŏ gramatyka to je coś, co traci sie warcij aniżeli nōm sie zdŏwŏ. Skuli tego, iże porzōnd naôbkoło słyszymy polske formy, ône cisnōm sie do ślōnskij gŏdki. Je to normalne przi dziynnym gŏdaniu, ale przecã jak piszymy, to sōm my barzij pozorni. Powinni my aby być.

1. Pytania ja-niy.

Po ślōnsku pytania stawiōmy inakszyj aniżeli po polsku. Po polsku, jak sie chce usłyszeć ôdpowiydź ja abo niy, dŏwŏ sie na przodek słowo „czy”:

– Czy Piotr ma nowe auto?
– Tak.

Po ślōnsku, tak jak po czesku, przi takich pytaniach używōmy ino intōnacyje, bez żŏdnych ekstra słōw:

– Pyjter mŏ nowe auto.
– Pyjter mŏ nowe auto?

– Petr má nové auto.
– Petr má nové auto?

Przikłady:

Radzibyście jōm widzieli? (Dzielōw, 1869)
Jes to możliwe? (Radostynia, 1959)
Mocie tako jako bryła, panie Zeflik? (A. Halotta, Śląskie bery i bojki z dawnych lat)
Mŏsz jaki klepŏk? (R. Szyma, Leanderka)

Idzie tyż używać inwersyje, to znaczy zamiynić podmiot i ôrzeczynie:

– Mŏ Pyjter nowe auto?

Wtynczŏs używōmy tyż takij samyj intōnacyje jak wyżyj.

Przikłady:

Bōł dziś w nocy Hanys na dole? (Repty Stare, 1939)

2. Pytania ô alternatywy.

Po polsku, jak chcymy kogoś zapytać ô jego wolõ, używōmy słowa „czy”:

– Chcesz kawę czy herbatę?

Po ślōnsku używōmy podobnyj formy, jak we czeskim, niymieckim, angelskim a nawet hiszpańskim:

– Chceš kávu, nebo čaj?
– Möchtest du Kaffe oder Tee?
– Do you want coffee or tea?
– Quieres café o té?
– Chcesz kawã abo tyj?

Przikłady:

Cera mosz abo niewolnica? (A. Lysko, Duchy Wojny)
Kery to już bydzie roz w tym roku? Trzeci abo czworty? (M. Melon, Kōmisorz Hanusik we tajnyj sużbie ślōnskij nacyje)
Bydzie to kejsik lepi abo nie? (Gość Niedzielny, 1947)
Dyć eś go zabiył! Ja abo ni?! (M. Szewczyk, Silesia Noir)

3. Zdania słożōne z pytaniym.

We takich zdaniach mogymy użyć dwōch słōw: czy i jeźli. Jeźli mŏ rozmajte formy: jesi, jezi, jeli, eli, eźli i mŏ take samo znaczynie, jak polske jeśli i jeżeli, czeske jestli, angelske if, niymiecke ob, hiszpańske si itd.

Bez tyn przikłŏd je minus dwadziścia stopni, stojymy na banhowie i chcymy kōmuś pedzieć, iże niy wiymy, co z cugym.

– Niy wiym, czy cug przijedzie.
– Niy wiym, eli cug przijedzie.

Ôbie te formy sōm dobre. Piyrszŏ je używanŏ tyż po polsku:

– Nie wiem, czy pociąg przyjedzie.

Drugõ znojdymy w czeskim, niymieckim, angelskim i hiszpańskim:

– Nevím, jestli vlak přijede.
– Ich weiss nicht ob der Zug kommt.
– I don’t know if the train is coming.
– No sé si el tren viene.

Przikłady:

W tyj japtyce maścioch nie wiedzioł czy chłopa gōnić czy kokota chytać (Szobiszowice, 1869)
Toch sie go już nie mógł spytać, czy Hilger jeszcze drugi roz pojedzie po psidrek do Spaa, czy nie. (Kocynder, 1920)
Tak jŏ już nie wiym, czy tego psa trefiōł, czy mie bez nogã (E. Jeleń, Pamiętnik górnika)
Jŏ nie wiã, czy tam utopiec, abo ôn tam sōm szoł. (Radostynia, 1959)

I rano zaś wczas, wiycie, tulma ludzi prziszło ôglōndać, eli zaś jeszcze tyn wojŏk je żywy. (Dzierżysławice, 1959)
Prziszeł do jednej wsi a pitoł sie eli by tam nie dostoł służby (Karniōw, 1869)
Ôn stanōł tak go sie było pytano jeli sie boji ôn ôdpowiedzioł iże ni (Nagodowice, 1869)
I wypytowoł jyj sie, jeli co nie ôstała kōmu dużna ôd dŏwnych lŏt. (Wielke Staniszcze, lata 30.)
Tyn lykarz zaś mōwiōł mu, jeźli mŏ podstawe jakōm, poświadczynie, niby ôd drugigo lykarza. (Bieruń, 1934)

4. Nowoślōnske problymy.

Ôd jakigoś czasu corŏz czyńścij idzie trefić we nowoślōnskich tekstach formy, co nigdy niy były używane. Nawet nojlepsi, nojwiyncyj czytani autorzi piszōm pytania i zaczynajōm je ôd eli:

Eli naprowdy je sie ô co ciepać? (M. Szołtysek, Ksiynga Proroka Jonasza)
Eli ôna go richtiś zabiyła? (M. Melon, Kōmisorz Hanusik i umrzik we szranku)
Eli Pōnbōczek sie pochytŏ? (G. Buchalik, Wachtyrz.eu)

Jak sie wejzdrzi do słownika ôd Bogdana Kallusa, to tam pod hasłym czy podany je ôdpowiednik ślōnski eli bez żŏdnego ôpisu:

Tōż jak weznymy te trzi zdania i podmiyniymy je słowo w słowo podle słownika, to mōmy:

Czy naprawdę jest się o co rzucać?
Czy ona go naprawdę zabiła?
Czy Bozia się połapie?

Jŏch niy je w sztańdzie spokopić tego, na co sie tworzi nowe formy, jak ślōnske już sōm inksze ôd polskich. Mało tego, te nowe sōm we stu procyntach symetryczne z polskimi. Na co nōm tyn zakamuflowany polski? Do czego to mŏ sużyć? Mōmy swōj systym gramatyczny i pisaniym po antypolsku nikaj niy zajdymy.

Dyć durch gŏdōmy ô tym, że ślōnski jynzyk sie polōnizuje. Nojważniyjszŏ w jynzyku je gramatyka. Kod jynzykowy z niyswojōm gramatykōm to gwara. Naprŏwdã potrzebujymy kōntrole jakości, a ślōnscy autorzi muszōm sie sami edukować. Ino tak mogymy podnosić jakość ślōnskich tekstōw.