Formy czasownikowe języka śląskiego. Próba klasyfikacji

Czasowniki to części mowy, które oznaczają czynności, stany lub wydarzenia. W zależności od pełnionej funkcji gramatycznej pojawiają się w wypowiedzi w swoich różnych postaciach, zwanych formami czasownikowymi. Biorąc pod uwagę to, czy formy te reprezentowane są przez pojedynczy wyraz, czy też wielowyrazowy ciąg, dzieli się je na proste (syntetyczne) formy czasownikowe, złożone (analityczne) formy czasownikowe oraz hybrydalne (syntetyczno-analityczne) formy czasownikowe.

W języku śląskim wyróżniamy następujące proste formy czasownikowe:

• bezokolicznik (np. czytać)
• czas teraźniejszy (np. czytōm)
• czas przyszły prosty (np. przeczytōm)
• imiesłów przymiotnikowy czynny (np. czytajōncy)
• imiesłów przymiotnikowy pasywny (np. czytany)
• imiesłów przeszły czynny (np. czytoł)

Do złożonych form czasownikowych należą:

• czas przyszły złożony (np. bydã czytać)

Do hybrydalnych form zalicza się:

• czas przeszły (np. czytołżech = żech czytoł)
• tryb przypuszczający (np. czytołbych = bych czytoł)
• tryb rozkazujący (np. czytej, niech czytŏ)

Wśród form czasownikowych wyróżniamy formy osobowe, czyli takie które precyzują kategorię osoby oraz formy nieosobowe, czyli niewskazujące osoby będącej podmiotem działania. Do form nieosobowych zalicza się wszystkie imiesłowy oraz bezokolicznik, do form osobowych wszystkie czasy i tryby.

W odróżnieniu od imiennych części mowy, czasowniki posiadają nie jeden, ale dwa tematy – temat bezokolicznikowy oraz temat czasu teraźniejszego. Pierwszy z tematów, bezokolicznikowy, wyznacza się poprzez odrzucenie wyznacznika –ć lub –ø od formy bezokolicznika określonego czasownika (czytać → czyta-). Drugi z tematów, teraźniejszy, wyznacza się zwykle poprzez odrzucenie końcówki osobowej –ø w 3.os. l.poj. czasu teraźniejszego (czytŏ-ø → czytŏ-).

W języku śląskim występuje czasownik pomocniczy być, którego wybrane formy fleksyjne (czas teraźniejszy, czas przyszły) służą do tworzenia części form czasownikowych złożonych i hybrydalnych.

Czasownikowe formy proste powstają w oparciu o temat czasu teraźniejszego czasownika lub – rzadziej – temat bezokolicznikowy oraz odpowiednią końcówkę i przyrostek. Formy złożone tworzy się w oparciu o właściwe formy czasownika pomocniczego być oraz właściwe czasownikowe formy proste. Formy hybrydalne tworzy się zarówno w oparciu o tematy czasu teraźniejszego, właściwe końcówki, przyrostki, jak też wykorzystując odpowiednie formy czasownika pomocniczego być i czasownikowe formy proste.

Proste formy czasownikowe

Bezokolicznik tworzy się w języku śląskim w oparciu o podstawę bezokolicznikową oraz końcówkę (wyznacznik) bezokolicznika. Śląskie bezokoliczniki zakończone być mogą końcówką –ć (koniugacje I-VII, VIIIc, VIIIe, VIIIf) lub wyznacznikiem zerowym –ø (koniugacje VIIIa, VIIIb, VIIId). Drugi z wykładników obecny jest wyłącznie w części czasowników z zerowym przyrostkiem tematycznym (tzw. czasownikach atematycznych).

Zerowy wyznacznik bezokolicznika –ø w koniugacji VIIIb (piyc, siyc, uciyc) jest efektem dawnych, wczesnosłowiańskich alternacji grup spółgłoskowych *kt, *gt, podczas gdy w koniugacjach VIIIa i VIIId (gryź, niyś, ukraś) końcówka –ø stanowi efekt względnie nowego, właściwego językowi śląskiemu procesu redukcji wygłosowych grup -ść, -źć → -ś, -ź.

*Norma fakultatywna* dopuszcza użycie w bezokoliczniku czasowników należących do deklinacji VII przyrostka tematycznego –ny-, co skutkuje obecnością równoprawnych wariantów bezokolicznikowych z –nōn– oraz –ny-, typu: ciepnōnć = ciepnyć, klynknōnć = klynknyć, siednōnć = siednyć.

 

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy tworzy się w języku śląskim na bazie podstawy czasu teraźniejszego, przy pomocy końcówek osobowych –m / –ã dla 1.os.l.poj., –sz dla 2.os.l.poj, –ø dla 3 os.l.poj, –my dla 1os.l.mn., –cie dla 2.os.l.mn. oraz –ōm dla 3.os.l.mn.

Końcówka osobowa –m występuje w czasownikach należących do koniugacji I oraz w kilku czasownikach nieregularnych (jeś, pojeś, mieć). Końcówka –ã znajduje natomiast zastosowanie w koniugacjach II-VIII oraz w większości czasowników nieregularnych (bŏć sie, chcieć, dotrzeć, goreć, iś, jechać, mleć, mōc, przŏć, słać, stać sie, stŏć, spać itp.).

Dla form czasu teraźniejszego charakterystyczne są zarówno jakościowe jak i ilościowe alternacje przyrostka tematowego, takie jak: ō : ŏ : aj (czytōm, czytŏ, czytajōm); ø : e : y (piszã, pisze, piszymy); ø : i : y (widzã, widzi, widzymy), ø : y (leżã, leży), ej : eje : ejy (biydniejã, biydnieje, biydniejymy), uj : uje : ujy (biglujã, bigluje, biglujymy), n : nie : ny (marznã, marznie, marznymy), ø : e : y (pieczã; piecze, pieczymy), j : je : jy (bijã, bije, bijymy).

Czas przyszły prosty tworzy się w jezyku śląskim wyłącznie od czasowników dokonanych. Jego formy konstruuje się analogicznie do form czasu teraźniejszego – w oparciu o podstawę teraźniejszą właściwego czasownika oraz przy użyciu odpowiedniej końcówki osobowej czasu teraźniejszego: –m / –ã, –sz, –ø, –my, –cie, –ōm.

 

Imiesłów czynny przymiotnikowy tworzy się w języku śląskim wyłącznie od czasowników niedokonanych. Jego formy konstruuje się w oparciu o podstawę czasu teraźniejszego (wyjątkowo w formie w 3.os.l.poj – czytaj-, piecz–, gniet- itd.), z wykorzystaniem przyrostka imiesłowowego –ōnc oraz przymiotnikowych końcówek deklinacyjnych.

Imiesłów czynny przymiotnikowy cechuje się adiektywnymi właściwościami fleksyjnymi – odmienia się przez przypadki, rodzaje i liczby (piszōncy, piszōncygo, piszōncymu…, piszōnce, piszōncych, piszōncymi… itp).

 

Imiesłów przymiotnikowy bierny tworzy się w języku śląskim wyłącznie od czasowników przechodnich. Jego formy konstruuje się przy pomocy przyrostków imiesłowowych –n-, –t-, –an-, –ōn-, –nt-, przymiotnikowych końcówek deklinacyjnych oraz podstawy bezokolicznikowej lub podstawy czasu teraźniejszego.

Użycie właściwych przyrostków imiesłowowych i podstawy uzależnione jest od budowy morfologicznej czasownika, częściowo także od uzusu językowego.

1. podstawa bezokolicznikowa oraz przyrostek imiesłowowy –n– stosowane są dla czasowników zakończonych w bezokoliczniku na –ać / –ować lub –ø (w temacie –ŏć). Mowa o koniugacjach I (czytany, chytany, śpiywany), II (pisany, kolybany, trzimany), VI (biglowany, kerowany, narychtowany) oraz VIIIe (grzōny, lōny, siōny). W wypadku form należących do koniugacji VIIIe zauważalna jest alternacja ŏ → ō.
2. podstawa bezokolicznikowa oraz przyrostek imiesłowowy –t– stosowane są dla czasowników zakończonych w bezokoliczniku –ø (w temacie na –yć / –ić). Mowa o koniugacjach VIIIf (bity, myty, szyty) oraz VIIIc (ôdrzity, umrzity, zawrzity)
3. podstawa teraźniejsza oraz przyrostek imiesłowowy –an– stosowane są dla czasowników zakończonych w bezokoliczniku na –eć. Mowa o koniugacji III (ujzdrzany, widziany, słyszany). W przypadku tych form zauważalny jest zanik przyrostkowej samogłoski -i / -y (ujzdrzy– → ujzdrz– → ujzdrz-an-).
4. podstawa teraźniejsza oraz przyrostek imiesłowowy –ōn– stosowane są dla rdzennie wielosylabowych czasowników zakończonych w bezokoliczniku na –ić / –yć lub dla czasowników rdzennie jednosylabowych zakończonych w bezokoliczniku na -ø, (w temacie na -c, -ś, -ź). Mowa o koniugacjach V (noszōny, mynczōny, przebŏczōny), VIIIa (niesiōny), VIIIb (pieczōny), VIIId (gnieciōny). We wszystkich koniugacjach dochodzi do zaniku przyrostkowej samogłoski -i- (-y-) lub -e- (np. gnie-cie- → gnie-ci- → gnie-ci-ōn-).
5. podstawa teraźniejsza oraz przyrostek imiesłowowy –nt– stosowane są dla czasowników zakończonych w bezokoliczniku na –nōnć / –nyć. Mowa o konigacji V (ciepniynty, cofniynty, erbniynty). W przypadku form należących do tej koniugacji zauważalna jest alternacja przyrostkowego e : y (cof-nie- → cof-niy- → cof-niy-nt-).

 

Czasowniki należące do koniugacji IV (ciymnieć, markotnieć, szaleć) są nieprzechodnie, nie tworzą więc form imiesłowa przymiotnikowego biernego.

Imiesłów czynny przeszły tworzy się w języku śląskim przy pomocy przyrostków imiesłowowych –ł, –ła, –ło, –li, –ły oraz podstawy bezokolicznikowej.

Formy imiesłowa czynnego przeszłego zróżnicowane są pod względem rodzaju i liczby. Końcówka –ł dotyczy form męskich w liczbie pojedynczej, końcówka –ła form żeńskich w liczbie pojedynczej, końcówka –ło form nijakich w liczbie pojedynczej. Końcówka –li właściwa jest formom męskoosobowym w liczbie mnogiej, końcówka –ły formom żeńsko-rzeczowym w liczbie mnogiej.

Dla form imiesłowa czynnego przeszłego charakterystyczne są alternacje samogłoskowe, mogące objąć zarówno temat jak i przyrostek. Najczęściej spotykane to a : o : a (koniugacja I – czytać : czytoł : czytała, II – pisać : pisoł : pisała , III: widzieć : widzioł : widziała, leżeć : leżoł : leżała, IV: starzeć sie : starzoł sie : starzała sie, VI: rychtować : rychtowoł : rychtowała). Mniejszą liczbę koniugacji obejmują alternacje i (y) : ō : i (koniugacja V – nosić : nosiōł : nosiła, uczyć : uczōł : uczyła, VIIIc – zawrzić : zawrzōł : zawrziła, ôprzić : ôprzōł : ôprziła), ō / y : ō : y (koniugacja VII – płynōnć / płynyć : płynōł : płynyła). W obrębie najbardziej nieregularnej koniugacji VIII odnaleźć można także alternacje y : ŏ : a (wlyź : wlŏz : wlazła, kraś : krŏd : kradła, paś : pŏd : padła), ŏ : o : o (koniugacja VIIIe – lŏć : loł : loła, siŏć : sioł : sioła, grzŏć : grzoł : grzoła), y : ō : ō (koniugacja VIIId: niyś : niōs : niōsła, gniyś : gniōt : gniōtła, plyś : plōt : plōtła), y : ō : y (być : bōł : była).

W przypadku większości czasowników należących do koniugacji VII dochodzi do elipsy przyrostka -nōn-. Zachodzi ona dość regularnie w liczbie mnogiej (zarówno w rodzaju żeńsko-rzeczowym jak i męskoosobowym) oraz w rodzaju żeńskim i nijakim liczby pojedynczej, np. zgupnōnć → zgupła, zgupło, zgupli, zgupły (analogicznie: erbnōnć, pitnōnć, skapnōnć sie, wyciōngnōnć itp.). W rodzaju męskim liczby pojedynczej formy eliptyczne nie występują (tylko: erbnōł, klupnōł, lygnōł, ôgarnōł, pitnōł, prasnōł, siednōł itp.),  albo są fakultatywne i występują obok form pełnych (ciep = ciepnōł, cis = cisnōł, skap sie = skapnōł sie, wyciōng = wyciōngnōł, zgup = zgupnōł itp.). W rzadkich wypadkach formy krótkie stanowią jedynie dopuszczalne formy (marznōnć → mŏrz). Rzecz jasna, w obrębie VII deklinacji występują czasowniki, w których eliptyczne formy imiesłowa przeszłego czynnego nie występują w żadnej liczbie i żadnym rodzaju (stanōnć, sztopnōnć, zginōnć itp.).

W rodzaju męskim l.poj. regularnie dochodzi do zaniku wygłosowej półsamogłoski –ł w wygłosowych sekwencjach typu: –dł, –tł, –zł, -kł (koniugacja VIIIa *przilŏzł → przilŏz, * gniōtł → gniōt, VIIIb *piykł → piyk, VIIId *plōtł → plōt, VIIId *znŏdł → znŏd).

Czasowniki przijōnć, wziōnć, zaczōnć / zacznyć (poczōnć, napoczōnć itp.) tworzą imiesłów czynny na bazie podstawy bezokolicznika wykorzystując przyrostki imiesłowowe: –ø, –a, –o, –i, –y, z alternacją tematycznego ō → y (wziōn, wziyna, wziyno, wziyni, wziyny; przijōn, przijyna, przijyno, przijyni, przijyny…).

 

Hybrydalne formy czasownikowe

Czas przeszły można w języku śląskim tworzyć na kilka różnych sposobów. Wynika to z fakultatywnej ruchomości końcówek osobowych, możliwości tworzenia konstrukcji analitycznych jak i aglutynacyjnych formacji wykorzystujących zaimki osobowe i inne części mowy.

Podstawową postacią fleksyjną czasu przeszłego jest syntetyczne wyrażenie, składające się z imiesłowa czynnego przeszłego właściwego czasownika (np. czytoł, czytała, czytało, czytali, czytały) oraz właściwych końcówek czasu teraźniejszego czasownika pomocniczego być: –żech, –żeś, –żeście, -ø – względnie ich eliptycznych wariantów –ech, –ch, –eś, –ście oraz –ach, –aś (z alternacją e → a). Daje to szeregi typu: czytołżech, czytołech, czytołch, czytałażech, czytałach, czytoł, czytała, czytało w liczbie pojedynczej oraz czytalimy, czytałymy, czytaliżeście, czytaliście, czytałyżeście, czytałyście, czytali, czytały w liczbie mnogiej.

W języku śląskim możliwe jest także tworzenie analitycznych form czasu przeszłego. Zwykle dokonuje się tego poprzez inwersję form z pełną postacią końcówki czasownika pomocniczego być do postaci wielowyrazowych szeregów: żech czytōł, żech czytała, żeś czytōł, żeś czytała, my czytali, my czytały, żeście czytali, żeście czytały. Można także stworzyć konstrukcje analityczne, wykorzystujące w swojej formie zaimki osobowe jō, ty, wy – mowa o formach: jŏch czytōł, jŏch czytała, tyś czytōł, tyś czytała, wyście czytali, wyście czytały. Oprócz dość regularnie tworzonych aglutynacyjnych form z zaimkami osobowymi, cząstki –ś, –ch, –ście łączą się nieraz z innymi częściami zdania, głównie spójnikami, zaimkami, rzadziej przysłówkami, tworząc konstrukcje typu: boś czytoł, dlaczegoch czytała, kerygoch widzioł, tegoch chcioł, toście czytali, żadnegoch niy mioł itd.)

 

Podstawową postacią fleksyjną trybu przypuszczającego w języku śląskim jest syntetyczne wyrażenie, składające się z imiesłowa czynnego przeszłego właściwego czasownika (np. czytoł, czytała, czytało, czytali, czytały), przyrostka kondycionalnego –by– oraz właściwych kondycionalnych końcówek osobowych –ch, –ś, –my, -ście, –ø. W ten sposób otrzymuje się przykładowe szeregi typu: czytołbych, czytałabych, czytołbyś, czytałabyś, czytołby, czytałaby, czytałoby w liczbie pojedynczej oraz czytalibymy, czytałybymy, czytalibyście, czytałybyście, czytaliby, czytałyby w liczbie mnogiej.

Możliwe jest również tworzenie analitycznych form trybu przypuszczającego poprzez inwersję podstawowych form do postaci: bych czytoł, bych czytała, byś czytoł, byś czytała, by czytoł, by czytała, by czytało w liczbie pojedynczej oraz my by czytali, my by czytały, byście czytali, byście czytały w liczbie mnogiej.

 

Tryb rozkazujący tworzy się w języku śląskim w oparciu o podstawę czasu teraźniejszego, przyrostek imperatywny –ø-, –j-, –ej-, –uj-, –yj-, –nij– lub –ij– oraz imperatywną końcówkę osobową –ø-, –my lub –cie. Podczas tworzenia form trybu rozkazującego przyrostek imperatywny zostaje dołączony do podstawy, z której wcześniej usunięty został przyrostek czasu teraźniejszego (czyt-ŏ– → czyt– → czyt–ej).

W 1.os.l.poj., 3.os.l.poj. oraz 3.os.l.mn. formy trybu rozkazującego tworzy się za pomocą konstrukcji analitycznej wykorzystując partykułę niych oraz odpowiednie formy czasu teraźniejszego (niych czytōm, niych czytŏ, niych czytajōm).

Użycie przyrostków imperatywnych uzależnione jest od budowy morfologicznej czasownika, częściowo także od uzusu jezykowego.

 

1. Najczęściej spotykanym przyrostkiem imperatywnym jest –ø– występujący we wszystkich czasownikach należących do koniugacji III (myśl, siedź, ciyrp), V (noś, licz, zwōń), VIIIa (leź, noś, ślyź) oraz VIIIb (ôblecz, piecz, wlecz). Przyrostek ten wykorzystywany jest też w części czasowników należących do koniugacji II (bier, pisz, chow sie), VII (ciś, giń, ciep, pōnk sie) oraz VIIId (gniyć, snŏjdź, plyć). W obrębie tych koniugacji formy z przyrostkiem imperatywnym –ø– mogą być jedyną możliwością fleksyjną (kŏż, płacz), czasem stanowią oboczny wariant (ciep = ciepnij, pōnk sie = pōnknij sie).
2. Przyrostek –j– znajduje zastosowanie we wszystkich czasownikach należących do koniugacji VIIIf (czuj, psuj, szyj) oraz do części czasowników z koniugacji VIIId (kradnij, padnij, wpadnij),
3. Przyrostek –ej– obejmuje swoim użyciem wszystkie czasowniki należące do koniugacji I (czytej, gŏdej, rzykej) oraz IV (ciymniej, piykniej, szalej). Stosowany jest także w części czasowników należących do koniugacji II, gdzie zwykle stanowi oboczny wariant dla innego przyrostka imperatywnego (trzim = trzimej, klup = klupej, chow = chowej).
4. Przyrostek –ij– używany jest wyłącznie w przypadku czasowników z koniugacji VIIIc (drzij, umrzij, zaprzij sie), przyrostek –uj– wyłącznie do czasowników z koniugacji VI (bŏznuj, medykuj, podziynkuj), przyrostek -yj- wyłącznie do czasowników z koniugacji VIIIe (grzyj, lyj, siyj), a przyrostek –nij– znajduje zastosowanie w przypadku części czasowników należących do koniugacji VII (erbnij, pitnij, sztopnij).

 

Złożone formy czasownikowe

Czas przyszły złożony tworzy się w języku śląskim wyłącznie od czasowników niedokonanych. Jego formy mają postać analityczną, a konstruuje się je za pomocą czasownika pomocniczego być w czasie przyszłym oraz imiesłowa czynnego przeszłego lub bezokolicznika właściwego czasownika.

Czas przyszły złożony posiada w języku śląskim dwa pełnoprawne wzorce odmiany. Wynika to z możliwości użycia czasownika pomocniczego w dwóch równoprawnych paradygmatach: byda, bydziesz, bydzie, bydymy, bydziecie, bydōm oraz bana, bandziesz, bandzie, bandziymy, bandziecie, banōm.

Możliwość użycia formy bezokolicznikowej lub imiesłowowej oraz jednego z dwóch paradygmatu odmiany czasownika pomocniczego być skutkuje obecnością czterech równorzędnych wariantów dla jednej formy osobowej czasu przyszłego złożonego (byda czytać = bana czytać = byda czytoł = bana czytoł itp.)

 

Czasownik pomocniczy być

W języku śląskim występuje czasownik pomocniczy być. Jego poszczególne formy (czas teraźniejszy, czas przyszły) służą do konstruowania czasownikowych form złożonych. Kształt poszczególnych paradygmatów ulegał na przestrzeni dziejów licznym wymianom, wyrównaniom i innym nieregularnym przekształceniom, ale ich współczesna forma zachowała liczne, archaiczne elementy (np. aorystyczne -ch w 1.l.poj. czasu przeszłego i trybu przypuszczajacego).

Czas przyszły czasownika pomocniczego być posiada w języku śląskim dwa pełnoprawne paradygmatami odmiany. Pierwszym jest: byda, bydziesz, bydzie, bydymy, bydziecie, bydōm, drugim zaś, należący do *normy fakultatywnej*: bana, bandziesz, bandzie, bandziymy, bandziecie, banōm.

Formy czasu przyszłego w języki śląskim opierają się na podstawach byd-, bydzi–e-, względnie ban-, bandzi-e– oraz wykorzystują końcówki osobowych czasu teraźniejszego –ã, –sz, –ø, –my, –cie, –ōm.

Formy czasu przyszłego czasownika pomocniczego być służą do budowania form czasu przyszłego złożonego innych czasowników.

Czas teraźniejszy czasownika pomocniczego być opiera się na dwóch supletywnych tematach: je- oraz sōm-. Tematom towarzyszą końcówki osobowe –żech, –żeś, –żeście, –my oraz –ø.

1. W 1.os.l.poj. podstawową formą jest jeżech (Jeżech Ślōnzŏk), która w pozycji postpronominalnej może pojawić się w odwróconym szyku pod postacią analitycznego żech je („Jŏ żech je Ślōnzŏk”). Dopuszczalne jest pominięcie końcówki osobowej żech – wykształca się wówczas eliptyczna, samodzielna forma je („Jŏ je Ślōnzŏk”). Spotykana w uzyciu forma jestech („Jestech Ślōnzŏk”) jest nacechowana stylistycznie.
2. W 2.os.l.poj. podstawową formą jest jeżeś („Jeżeś Ślōnzŏk”), która w pozycji ostpronominalnej może pojawić się w odwróconym szyku pod postacią analitycznego żeś je („Ty żeś je Ślōnzŏk”).
3. W 3.os.l.poj. podstawową formą jest je („Ôna je Ślōnzŏczka”). Forma jest (Ôna jest Ślōnzŏczka) jest nacechowana stylistycznie.
4. W 1.os.l.mn. podstawową formą jest sōm my („Sōmmy Ślōnzŏki”), wyjątkowo zapisywana rozdzielnie. W pozycji postpronominalnej może pojawić się pod postacią eliptycznego sōm („My sōm Ślōnzŏki”).
5. W 2.os.l.mn. podstawową formą jest sōmżeście (Sōm żeście Ślōnzŏki), która w pozycji postpronominalnej może pojawić się w odwróconym szyku pod postacią analityzmu żeście sōm („Wy żeście sōm Ślōnzŏki”).
6. W 3.os.l.poj. jedyną formą jest sōm („Ôni sōm Ślōnzŏki”).

 

Eliptyczne cząstki –ch, -ś, ście, będących efektem redukcji końcówek –żeś, –żech, –żeście mają właściwości agutynacyjne, szczególnie często tworząc połączenia z zaimkami osobowymi oraz niektórymi spójnikami i zaimkami (głównie bo, to). Powstają tym samym konstrukcje typu jŏch je Ślōnzŏk, boś je Ślōnzŏk, tyś je Ślōnzŏk, wyście sōm Ślōnzŏki, boście sōm Ślōnzŏki.

Końcówki osobowe czasownika pomocniczego być w czasie teraźniejszym –żech, –żeś, –żeście, –my oraz –ø służą do tworzenia czasu przeszłego innych czasowników.

Czas przeszły czasownika pomocniczego być można tworzyć na kilka różnych sposobów. Wynika to z fakultatywnej ruchomości końcówek osobowych czasownika jak i możliwości tworzenia aglutynacyjnych konstrukcji wykorzystujących zaimki osobowe i inne części mowy.

Podstawową postacią fleksyjną czasu przeszłego jest syntetyczne wyrażenie, składające się z imiesłowa czynnego przeszłego czasownika być (np. bōł, była, było, byli, były) oraz właściwych końcówek czasu teraźniejszego: żech, żeś, żeście, -ø. Zastosowanie mogą też znaleźć końcówki czasownika pomocniczego być w eliptycznej postaci –ech, –ch, –eś, –ście oraz –ach, –aś (z alternacją –e- → –a-). Daje to szeregi bōłżech, bōłech, bōłch, byłażech, byłach, bōłżeś, bōłeś, byłażeś, byłaś, bōł, była, było w liczbie pojedynczej oraz bylimy, byłymy, byliżeście, byliście, byłyżeście, byłyście, byli, były w liczbie mnogiej.

Możliwe jest również tworzenie analitycznych form czasu przeszłego. Zwykle dokonuje się tego poprzez inwersję podstawowych form do postaci wielowyrazowych szeregów: żech bōł, żech była, żeś bōł, żeś była, my byli, my były, żeście byli, żeście były. Eliptyczne cząstki –ch, -ś, ście, będących efektem redukcji końcówek –żeś, –żech, –żeście mają właściwości agutynacyjne, szczególnie często tworząc połączenia z zaimkami osobowymi jŏ, ty, wy oraz niektórymi spójnikami i zaimkami (głównie bo, to). Powstają tym samym analityczne konstrukcje czasu przeszłego typu jŏch bōł Ślōnzŏk, tyś była Ślōnzŏczka, toś bōł Ślōnzŏk, wyście były Ślōnzŏczki, boście byli Ślōnzŏki itp.

 

Podstawową postacią fleksyjną trybu przypuszczającego jest syntetyczne wyrażenie, składające się z imiesłowa czynnego przeszłego czasownika być (np. bōł, była, było, byli, były), przyrostka kondycionalnego –by– oraz właściwych kondycionalnych końcówek osobowych –ch, -ś, -my, -ście, -ø. Daje to szereg fleksyjny: bōłbych, byłabych, bōłbyś, byłabyś, bōłby, byłaby, byłoby w liczbie pojedynczej oraz bylibymy, byłybymy, bylibyście, byłybyście, byliby, byłyby w liczbie mnogiej.

Możliwe jest również tworzenie analitycznych form trybu przypuszczającego poprzez inwersję podstawowych form do postaci bych bōł, bych była, byś bōł, byś była, by bōł, by była, by było w liczbie pojedynczej oraz my by byli, my by były, byście byli, byście były w liczbie mnogiej.

 

Źródła (wybór):
Adamus R. i inni, 2010, Gōrnoślōnski ślabikŏrz, Chorzów,
Bąk S., 1974, Mowa polska na Śląsku, Wrocław
Cząstka–Szymon, B., Ludwig J., Synowiec H., 2000, Mały słownik gwary Górnego Śląska. Część I, Katowice,
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, 1998, red. R.Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa
Neblik S., Orliński W., 2021, Dykcjōnorz Gŏdki Ślōnskij [dostęp: www.dykcjonorz.eu],
Nitsch K., 1939, Dialekty polskie Śląska, Kraków
Olesch R., 1959, Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Wiesbaden
Pranjković I., Silić I, 2005, Gramatika hrvatskog jezika, Zagreb
Syniawa M., 2010, Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli abo lekcyje slōnskij gŏdki, Chorzów
Tambor J., 2006, Mowa Górnoślązaków oraz ich świadomość językowa i etniczna, Katowice
Tokarski J., 2001, Fleksja polska, Warszawa