Jak lepij gŏdać po ślōnsku
Nojlepij gŏdki używajōm ludzie, co poradzōm słowa tak poukłŏdać i poôdmiyniać, iże niy ino jejich wypowiedzi majōm szumny klang i sōm szykowne, ale tyż trzimiōm sie prawideł, co je sebrali ludzie sprzed lŏt.
Żeby dobrze gŏdać we jakijś mŏwie, niy rozchodzi sie ô to, żeby używać jak nojwiyncyj jakichś słōw. Niy gŏdŏ sie lepij po polsku, jak sie używŏ słowa wszechnica zamiast uniwersytet abo licznik zamiast komputer. Ale gŏdŏ sie lepij po polsku, jak sie wiy, jak do porzōndku ôdmiyniać słowa. Przyszłem z dwóru abo przyszedłem z dworu? Jak sie słyszy piyrsze, to zarŏz idzie pedzieć, iże ftoś gŏdŏ szpotlawo, możno i je to auslynder, co sie uczy polskij mŏwy.
Ślōnskŏ gŏdka tyż niy kōńczy sie na pŏru słowach z kōnkursu na nojpiykniyjsze słowo abo na pochylōnym o, jak we słowach dōm abo kōmputer. Ślōnskŏ mŏwa mŏ cołki skōmplikowany systym gramatyczny, co niy idzie go ôpisać we jednym artykule, ale idzie dać pozōr na niykere jego cechy.
Ôboczności
We ślōnskij gŏdce przi ôdmiynianiu słōw mōmy wiyncyj ôboczności niż we polskij. A gynau rozchodzi sie ô fleksyjõ, to znaczy te kōńcōwki, co sie umiyniajōm we słowach.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Po polsku:
Ø:e – pies – psa
o:ó – lód – lodu
ę:ą – zwierzęta – zwierząt
Po ślōnsku:
Ø:e – pies – psa
o:ō – lōd – lodu
yn:ōn – zwiyrzynta – zwiyrzōnt
ym:ōm – gołōmb – gołymbia
y:e – chlyb – chleba
ŏ:a – przikłŏd – przikładu
Piyrsze sztyry niy robiōm problymu Ślōnzŏkōm, bo skuli tego, iże jejich ôdpowiedniki fungujōm tyż po polsku, ône sie durch trzimiōm we dziynnyj mŏwie ôd Ślōnzŏkōw. Gorzij ze tymi dwōma ôstatniymi. Bez to, iże niy ma ślōnskij edukacyje, niy ôsuchujymy ani niy ôczytujymy sie ze tymi przecã blank ślōnskimi formami ôdmiany, beztōż krōtko ôpiszymy sam, ô co sie w nich rozchodzi. Wszyjske te ôboczności to je efekt historyje naszyj gŏdki, a gynau tego, ô czym gŏdōm we ôdcinku „Chwile z Gŏdkōm”: „Czymu gŏdōmy lata, ale lŏt?”
Chlyb – chleba
We ślōnskij gŏdce mōmy słowa, co majōm takõ ôdmiana, iże podmiyniōmy „e” na „y”. To sie dzieje wtynczŏs, jak to „e” to je ôstatniŏ samogłoska we słowie, bez przikłŏd chlyb-chleba, niedźwiydź-niedźwiedzia, ôdpowiydź-ôdpowiedzi, a z niymi gŏwiydź, spowiydź, śniyg, brzyg, złodziyj, ôlyj, biyl i inksze.
Przikłady
Pogōrze kole Prudnika, 1959:
A to ôni grzeszyli tak: ôni piekli chlyb i to z tego chleba se robiyli pantŏfle.
Gosławice, 1869:
Prziszeł nŏprzōd do tego kraju dzie nie było chleba i meldowoł sie u krōla iż ôn jest tyn człowiek co chce chlyb krajowi prziwrōcić.
Nŏrok, lata 50.:
[…] i ci wziōni drōnzki z woza, a lecōm na tygo niedźwiedzia bić i niedźwiydź uciek.
Tworkōw, 1869:
[…] dała tymu niedźwiedziowi i tyn niedźwiydź szoł tam do tyj karczmy k’niymu.
Mirosław Syniawa „Dante i inksi”, 2014:
A jak już bydymy widzieli, że richtig idzie, to możno tyż znojdymy ôdpowiydź na pytanie, co robić, żeby sie ta nasza gŏdka jedyn rŏz niy straciyła.
Czamuch sie śmioł tyj nocy? Ôdpowiedzi trzeba,
Bogdan Dzierżawa „Z biegiem Rudy”, 2002:
Patrzy Lojzik na sornika i widzi, że śniyg, kery ściepoł na niego, czerwiyni sie na zadnij nodze. Pociepnył tyż wartko do śniega starzikowo sikiyrka i zapomnioł, po co prziszoł.
| Przipadek | chlyb | niedźwiydź | ôdpowiydź | śniyg | złodziyj |
|---|---|---|---|---|---|
| M. (fto? co?) | chlyb | niedźwiydź | ôdpowiydź | śniyg | złodziyj |
| D. (kogo? czego?) | chleba | niedźwiedzia | ôdpowiedzi | śniega | złodzieja |
| C. (kōmu? czymu?) | chlebowi | niedźwiedziowi | ôdpowiedzi | śniegowi | złodziejowi |
| B. (kogo? co?) | chlyb | niedźwiedzia | ôdpowiydź | śniyg | złodzieja |
| Ms. (ô kim? ô czym?) | chlebie | niedźwiedziu | ôdpowiedzi | śniegu | złodzieju |
| N. (z kim? z czym?) | chlebym | niedźwiedziym | ôdpowiedziōm | sniegym | złodziejym |
| W. (o!) | chlebie | niedźwiedziu | ôdpowiedzi | śniegu | złodzieju |
Przikłŏd – przikładu
Ciekawe je to, iże niy mōmy problymu ze słowami, co jejich „ŏ” trefiŏ sie we inkszym przipadku niż we mianowniku. Kożdy przecã wiy, iże chociŏż gŏdōmy lŏt i Piekŏr, to niy gŏdōmy (to) lŏto ino lato abo niy gŏdōmy Piekŏry ino Piekary.
Problym dopiyro sie pokazuje, jak podstawowŏ formã mŏ „ŏ”. Wtynczŏs niy zastanŏwiōmy sie nad tym, ino cisnymy je do reszty przipadkōw. A to niyma take proste.
Jedyne chyba słowo, cŏ żŏdyn niy mŏ nic problymu ze jego ôdmiynianiym to je rŏz. A przecã kole niego je połno słōw, co ôdmiyniajōm sie tak samo. Przikłŏd, dziŏd, sōmsiŏd, ôbiŏd, ôbrŏz, zygŏr, chachŏr, tŏwŏr, pogōn, bergmōn, rybniczōn.
Krōm tego mōmy jeszcze słowa, co po ślōnsku majōm inkszõ formã podstawowõ niż po polsku, a pōmału corŏz wiyncyj ludzi ô tym zapōminŏ, bez przikłŏd pōn, dzioł, rozdzioł i inksze –działy.
Porōwnejcie sie te słowa ze ślōnskimi czasownikami, bo ône fōnetycznie prawie take same sōm: pŏd – padła, zjŏd – zjadła, mioł – miała, społ – spała.
Przikłady
Mirosław Syniawa „Dante i inksi”, 2014:
Że jak przikładu z inkszych se niy biere,
Jak widzioł bez tyn przikłŏd bōnka,
Hermann Koelling „Prośliccy”, 1887:
Rozdzioł 1. Jak Oni się do Proślic dostali.
Augustyn Halotta „Śląskie bery, bojki i opowiastki z dawnych lat”, 1984:
W jedny jaworowski wsi miyszkoł drwal, kiery tyż broł udzioł w ty rebelii.
Gość Niedzielny, 1947:
[…] kożdy człowiek, co chce doporządku żyć i służyć Panu Bogu i ludziom, musi mieć w życiu swój „przydzioł” radości, urozmaicenio i uciechy.
Gość Niedzielny, 1929:
Kościół nie bierze w takim pogrzebie udziału, kopidół cie pochowie pod płotem i żoden twego grobu nie łodwiedzi.
| Przipadek | rŏz | przikłŏd | dziŏd | rozdzioł | ôbrŏz | zygŏr |
|---|---|---|---|---|---|---|
| M. (fto? co?) | rŏz | przikłŏd | dziŏd | rozdzioł | ôbrŏz | zygŏr |
| D. (kogo? czego?) | razu | przikładu | dziada | rozdziału | ôbrazu | zygara |
| C. (kōmu? czymu?) | razowi | przikładowi | dziadowi | rozdziałowi | ôbrazowi | zygarowi |
| B. (kogo? co?) | rŏz | przikłŏd | dziada | rozdzioł | ôbrŏz | zygŏr |
| Ms. (ô kim? ô czym?) | razie | przikładzie | dziadzie | rozdziale | ôbrazie | zygarze |
| N. (z kim? z czym?) | razym | przikładym | dziadym | rozdziałym | ôbrazym | zygarym |
| W. (o!) | razie | przikładzie | dziadzie | rozdziale | ôbrazie | zygarze |
Żŏpis
Zdŏ sie, iże nojgorzij dzieje sie ze ślōnskimi słowami, co tykajōm sie pisaniŏ. Niy wiym czymu to tak je; możno te lata wbijaniŏ nōm do gōw, iże pisać po ślōnsku niy idzie, ôstawiyły take dziury. Zapōminōmy, iże po slōnsku gŏdōmy rozdzioł, zapōminōmy, iże po ślōnsku gŏdŏ sie zŏpis.
Te prefiksy we rzeczownikach, co bierōm sie z czasownikōw ze za– i na– na przodku abo ze inkszych złōnczyń, umiyniajōm sie nojczyńścij na zŏ– i nŏ-: zŏgōwek, zŏwiasy, zŏpłata, żŏpŏrzka, zŏkrystyjŏ, nŏlepa, nŏczynie, nŏrōd, nŏciastek, nŏwiydzka.
Danga, 2012:
Już na poczōntku XV wieku w klŏsztornyj krōnice Augustianōw w Żaganiu, poradzymy znojść zŏpisek […]
Edward Jeleń „Pamiętnik Górnika”, pisany 1930, wydany 2002:
[…] a za tã jednã szychtã piytnŏście talarkōw i siedymnŏście czeskich a ku tymu za podŏwanie na zŏpisie sześć talarkōw.
Łańce, 1869:
Sōm tyn zŏpis mioł i wtedy go młodziyńcowi zdaleka pociepnōn.
Zastanŏwiōm sie ino, czymu nikaj we literaturze ślōnskij niy ma nŏpis, chociŏż to by było logiczne i tak tyż to je we czeskij gŏdce: nápis. Możno kedyś do tego dojdymy, czymu tak je. Abo uzdōmy, iże nŏpis je prawie dobrze.
Ôstatnie słowa
Tōż to sōm te dwie rzeczy, co dobrze je dać na nie pozōr przi gŏdaniu po naszymu, bo rozjyżdżajōm nōm sie ône. Pamiyntejcie, iże nojpiykniyj prawiōm i piszōm ci, co to robiōm pozornie. Hned dalsze porady do gŏdaniŏ po naszymu.
