5 błędów, które robisz w języku śląskim, a o tym nie wiesz

Chociaż śląska gramatyka nie została uzgodniona ani nikt nie umówił się z nikim na temat wyboru reguł gramatycznych, to nie oznacza, że ze śląskim językiem możemy sobie robić, co nam się żywnie podoba. Błędy można napotkać nawet w publikacjach chcących uchodzić za poważne. Najczęściej są to błędy popełniane pod wpływem języka polskiego, dlatego w tym artykule przyjrzymy się kilku z nich.

1. Rzeczowniki żeńskie miękkotematowe.

Nazwa może wiele nam nie mówić, ale chodzi o takie słowa żeńskie, których temat kończy się miękko, na przykład studnia, ziymia, tilapia, fajnisia. Te słowa odmieniamy inaczej niż po polsku, bo w dopełniaczu (kogo? czego?) mają one końcówkę -e, a nie -i. Zdarza się też często rozszerzanie tego -e na miejscownik i celownik, i pisanie studnie. To też błąd! Język śląski działa inaczej niż polski, gdzie mamy do studni, w studni, o studni. My rozróżniamy, że idziemy do studnie, ale gdy do niej wpadniemy, to jesteśmy w studni.

W ten sposób odmieniają się rzeczowniki z tematami miękkimi (zakończonymi na b′, ć, dź, f′, j, l, m′, ń, p′, ś, w′, ź) i miękkimi stwardniałymi (zakończonymi na c, cz, dz, dż, rz, sz, ż):

• a bez tasie to wcale nie idzie (Kocynder, 1922)
• Zaroz po weselu udali my sie autobusym, w piyknym oblyczu, z kołoczym w tasi (Duchy Wojny, A. Lysko)
• Hanek zaszoł do masztalnie po miech i taki myjnszy z łowsym, […] (Z biegiem, B. Dzierżawa)
• ci wachtyrze i inszpechtōr leżeli w masztalni, wszycko ôżarte (Ôtoka kole Prudnika, 1959)
• Ale jŏch tej rōże nie kupił, prawi, jŏch jōm dostoł ôd jednego zwierzyńcia (Cierlicko, 1897)
• W mojym ôgrōdeczku kwitnie rōżyczka, cōż po rōży kyj ôpadnie (Pogorzelec, 1869)
• W siyni zastąpili ji droga Mama i wrazili do tasze oskubanego kokotka. (Duchy Wojny, A. Lysko)
• Chop jak szpic, a w taszy niy mŏ nic. (Piechocice)

Podobnie odmieniają się słowa zapożyczone, które kończą się na -ijŏ i -yjŏ:

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

• kupiec mioł syna we sztudyji i tyn syn bōł do dōm z tyj sztudyje przijechoł (Pogorzelec, 1869)

2. Rzeczowniki nijakie miękkotematowe.

Chodzi o pewną grupę słów kończących się na -e, na przykład robiynie, stolecie, podziymie, wesele. One w dopełniaczu, inaczej niż po polsku, przybierają końcówkę -ŏ, o czym wiele osób zapomina. Zdarza się też często, że ktoś idzie w przeciwną stronę i ponieważ po polsku jest tego stulecia i te stulecia, używają końcówki -ŏ też w liczbie mnogiej. Po śląsku te dwie formy się rozróżnia.

Co ciekawe, jest też wiele nazw miejscowych, które odmieniamy w ten sam sposób. Jedziemy do Jastrzymbiŏ, Ôpolŏ, Koźlŏ, Zŏbrzŏ, Zŏłynżŏ, Chebziŏ, Zŏgłymbiŏ itd. Należy pamiętać, że tak odmieniamy tylko rzeczowniki nijakie. Formy typu do Bytōmiŏ albo Wrocławiŏ są rażącym błędem.

Trzeba też pamiętać, że istnieją też słowa kończące się na -e, ale nieodmieniające się w ten sposób, na przykład morze albo pole. One wyewoluowały w inny sposób niż przedstawione wyżej i choć brzmią podobnie, odmieniają się z -a w dopełniaczu. Na pewno wymagają one opisania, którego aktualnie brak.

• Kej leżołch bez świedōmiŏ i bez przitōmności. (Brian Merriman, Sōnd ô Pōłnocy, przekłŏd Mirosław Syniawa)
• Potyj my już mieli ino dozwolōno przijś w zygrodach cebulkã sadzić, tak do warzyniŏ. (Gostōmia kole Prudnika, 1959)
• Jak sobie tak cłowiek uwozy te wsystkie kozania, co Oni je u nos pedzieli (Hermann Koelling, Prośliccy)
• Trza się uwijać, bo jakby tak co z tego Getrudzinego weselo było, to juz trza zawczasu suć pierzyny i zogłówki. (Kocynder, 1920)
• Dyć wom padom, kożdy poniedziałek i wtorek a casem jesce i we strzoda po trzy i śtyry wesela. (Kocynder, 1920)

3. Czasowniki z obocznością o:ŏ

W języku polskim w zależności od aspektu, możemy kogoś zaprosić lub zapraszać, przeprosić lub przepraszać. Jeżeli mówimy po śląsku, to przejście albo nie isnieje (GOP, okolice Rybnika albo Cieszyna) lub (w Opolskim) pojawia się w tym miejscu dyftong ou lub au. Zbyt często widzi się formy zapraszōmy, przepraszōm, pōmagōm. Jedynymi prawidłowymi formami jest zaprŏszōmy, przeprŏszōm, pōmŏgōm.

• Jak tu jeszcze bydziecie stoć w koszarach, to cie zaproszom na odpust… (Duchy Wojny, Alojzy Lysko)
• Tóż serdecznie przeproszom, jeżelich jaką obraził (Gość Niedzielny, 1925)
• dziadek idzie ku niymu, rzecze mu Boże pōmŏgej, a ôn mu ôdpowiedzioł, co mie ty pōmożesz (Michałkowice, 1869)

4. Używanie form gŏdŏć, pisŏć.

W języku śląskim istnieje bardzo skąpa grupa czasowników, które kończą się na -ŏć i możemy je od razu wymienić: stŏć, przŏć, grzŏć, lŏć, wiŏć, dziŏć, piŏć, krŏć, śmiŏć, bŏć. Mają one taką końcówkę z powodu tzw. ściągnięcia, czyli procesu, który z prasłowiańskich stojati, prijati, grějati itd. wyrzucił -j-. Wtedy ludzie zaczęli wymawiać dwie samogłoski obok siebie, co brzmiało jak jedna długa. A skoro brzmiało jak jedna długa, to po jakimś czasie zmieniło się w ŏ, zgodnie z historią śląskiego języka. Co ciekawe, gdy odmieniamy te słowa, nadal możemy usłyszeć pozostałość po starej formie: stojã, przajã, grzejã, lejã, wiejã, dziejã, piejã, krojã, śmiejã, bojã.

Żadne inne czasowniki nie mają końcówki -ŏć, więc mówimy gŏdać, pisać, czytać, skŏkać.

• Francek sie aże po rance szczypoł, bo sie mu chciało śmiŏć (Budziska, 1932)
• Niż jeszcze dojechali ku tymu Gogōwku, to ich woda chciała całŏ zalŏć. (Dzierżysławice, 1958)
• Takigo niy ma bŏć sie co zwiōnzaniŏ. (Ajschylŏs, Prōmytojs Przibity, przekłŏd Zbigniew Kadłubek)

5. Rzeczowniki męskie mające w ostatniej sylabie -ŏn lub -ŏd, np. bergmōn, przikłŏd.

W języku prasłowiańskim występowały jery. To były bardzo krótkie samogłoski, które zanikły około X-XI wieku. W języku prasłowiańskim nie było też słów kończących się spółgłoską i niekiedy słowa kończyły się normalnymi samogłoskami, a niekiedy jerami. Gdy jery zanikły, ludzie zaczęli poprzedzające je w słowach samogłoski wymawiać dłużej. Jeżeli było to długie a, to zmieniło się ono po latach w ŏ. Dlatego własnie mówimy jedyn rŏz, ale dwa razy, to lato, ale tych lŏt. Zdarzają się nawet formy bŏb, żŏb i szŏt zamiast babōw, żabōw i szatōw. Są one całkowicie spójne ze śląską fonetyką i chyba równie prawidłowe.

Trzeba pamiętać, że gdy w języku polskim oboczności takie występują tylko w parze ó:o (dwór – dworu, gród – grodu), po śląsku mamy aż trzy takie pary: o:ō (też dwōr – dworu), a:ŏ (przikłŏd – przikładu), e:y (chlyb – chleba, niedźwiydź – niedźwiedzia). Wszystkie one są wynikiem wspomnianego wyżej procesu.

• […] ôn dycko szoł na dōł, jak bergmani szramy kōńczyli (Pamiętnik Górnika, E. Jeleń)
• Ubrany jak bergmōn, czŏpka z tym puszym (Piekary, 1955)
• Rŏz na przikłŏd jedyn gōniec źle gōnił. (Kocobyndz, 1907)
• Kiedyś dlo przikładu, dowiedzioł żech sie, wiela, przeszło 100 lot tymu we Lwowie, […] (Jurek Ciurlok, Trybuna Górnicza, 2009)

Pamiętajcie jednak, że Irlandczycy mawiają, że lepiej mieć zepsuty irlandzki niż elegancki angielski, dlatego wszystkie te punkty nie mają Was zniechęcić do gŏdaniŏ, tylko mają na celu zwrócenie uwagi na niektóre sprawy. Nauka języka nigdy nie jest skończona, dlatego próbujcie mówić, pisać, wsłuchujcie się w to, jak mówią ludzie wokół Was. Najlepszą nauką jest właśnie ćwiczenie.