Irlandyjŏ, abo jak niy retować gŏdki

Andrew Carnie, kanadyjski lingwista, dzisio profesōr na arizōńskim uniwerzytecie, zanalizowoł we 1995 roku*, po jakimu Irlandyjŏ niy poradziyła ôdnowić swojij tradycyjnyj, celtyckij gŏdki. Niy szafła tego, chociŏż ta mŏwa mŏ piykno, dugo tradycyjo, spōmŏganie systymu edukacyje, a ku tymu robi za ôficjalno, państwowo. We 1995 roku po irlandzku gŏdało relatywnie mynij ludzi jak we 1914, jak jeszcze niy było swobodnyj Irlandyje. Czymu tak sie podzioło? Werci sie wejrzeć na tyn fal, bo moc padŏ ô retowaniu kożdyj jednyj myńszościowyj gŏdki.

Jedynŏście powodōw, skuli kierych sie niy podarziło

1. Emigracyjŏ z gaeltacht

Gealtacht – regiōny z durś żywōm irlandzkōm gŏdkōm – sōm ekōnōmicznie płōne, bez wielgich miast i przemysłu. Coby poukłŏdać se życie, mode ludzie wyjyżdżajōm tam, kaj dōminuje angielsko: do irlandzkich miast abo do USA a Australije. Angielski jynzyk robi do modych za bilet do ekōnōmicznyj swobody.

2. Imigracyjŏ anglofōnōw

Użytkowniki angielskigo, co przikludzajōm sie do gealtacht, majōm wysoki status we społeczności; ôsobliwie jak to sōm szpecjalisty: inżyniery, fachmōny, rechtōry. Status ôd nich przełazi tyż na status gŏdki, kieryj używajōm. Ku tymu we pokrojcowanych małżyństwach tyż porzōnd gŏdŏ sie i chowie dziecka w tyj mŏwie, co mŏ wiynkszy prestiż – angielskij.

3. Turystyka

Gealtacht to jedne z nojpiykniyjszych kōnskōw Irlandyje. Skuli tego ściōngŏ tam fol turystōw – zaôbycz anglojynzycznych. W usugach nojsnadnij je używać angielskij gŏdki, tōż w sezōnie blank wypiyrŏ ôna z użyciŏ irlandzko. Ta blank sie niy nadŏwŏ do ôbsugi wielgij tulmy turystōw.

4. Przidajność

Same Irlandczyki majōm jōm za niyprzidajno. To angielskŏ je dō nich gŏdkōm ôd nauki, geszeftōw, techniki i modernyj technologije. Irlandzkŏ wrażajōm do sfery tradycyje, starych ôsprŏwek a poezyje. Niy ma to dō nich mŏwa na beztydziyń.

5. Stereotyp gŏdki ôd biydŏkōw

Tradycyjnie po irlandzku gŏdali siodłŏki: biydne a niyszkolōne. Tyn stereotyp rōs nojwiyncyj we XIX wiyku. Ku tymu angielskŏ polityka patrzyła wyrojmować nisko, barbarzyńsko gŏdka ôd irlandzkich autochtōnōw.

6. Przimusowo edukacyjŏ

Aże do lŏt 70. XX stoleciŏ kożdy, fto kōńczōł wyższo szkoła we Irlandyji, musioł zdŏwać egzamin z irlandzkigo. Skuli negatywnych spōmniyń moc Irlandczykōw niy chce mieć nic spōlnego z ôdnowōm irlandzkij gŏdki.

7. Porozciepowane gaeltacht

Niy ma łōnczności miyndzy naturalnymi jij użytkownikami z roztōmajtych regiōnōw. Trzi dialekty – dōnegalski, z Connacht a z Munstru – niy ino sōm dalekie ôd siebie geograficznie, ale tyż majōm inkszo leksyka, składnia i fōnologijo: słowa, prawidła skłŏdaniŏ zdań a wymŏwa. Ku tymu dochodzi jeszcze czwŏrty, ôficjalny muster, inkszy jak te trzi. Fto by sie zaczynoł uczyć, musi sie ôbrać abo ôficjalno irlandzko gŏdka, kiero wszyńdzie je “sztucznŏ”, abo jedyn, lokalny dialekt.

8. Stereôtyp ciynżkij gŏdki

Irlandzkŏ gŏdka mŏ stereotyp ciynżkij do nauczyniŏ. Prŏwda – jeji wymŏwa i składnia je fest inkszŏ jak we popularnych europejskich jynzykach, tak co wyglōndŏ przi nich bezmała egzotycznie. Ale przi ćwiczyniu i praktyce idzie sie jōm nauczyć, choby kożdyj inkszyj. Skuli tego stereotypu ale moc potyncjalnych użytkownikōw mŏ strach aby sprōbować.

9. Nauczanie ino we szkole

Rewitalizatory dali szkołōm cyl nauczyniŏ Irlandczykōw irlandzkij gŏdki. Dziecka miały sie nauczyć gŏdać we szkołach, coby sie ôdrodziyła. Ale żywŏ gŏdka to niy ma przedmiot, kierego idzie kogo nauczyć za godzina dziynnie. To je systym, kiery potrzebuje ciōngłego wkładu, rozwoju i doskōnalynio. W gŏdce trza chować, a niy jij nauczać.

10. Felernŏ metodologijŏ

Aże do niydŏwna w nauczaniu rozchodziyło sie ô przekłŏdanie a czytanie tekstōw. Ciynżko było znojś w nim plac na normalne gŏdanie: kōnwersacyje a używanie dziynnie.

Coby ôżywić gŏdka, trza jij używać w dōma i we społecznościach, a niy izolować jōm w systymie edukacyjnym.

11. Gŏdki niy ma we massmydiach

Irlandzkij gŏdki mało wiela niy było we massmediach: telewizyji, radyju, cajtōngach. Jak już co sie znodło, to narychtowane wiyncyj do starszych użytkownikōw jak do modych, na kierych trza nojwiyncyj nabrusić przekŏz. Przegrywŏ ôna we kożdyj dziydziynie: po angielsku je wiyncyj programōw, audycyji i ksiōnżek; a ku tymu niy ino wiyncyj, ale tyż lepszych: lepij narychtowanych i wyprodukowanych.

Co idzie zrobić, coby uretować irlandzko gŏdka? Je taki spusōb: trza by zrychtować jednogŏdkowe społeczności, w kierych ludzie by używali ino ônyj i patrzyli przekazować jōm nastympnym pokolyniōm. Ino – jak padŏ sōm Carnie – tyn knif niy nadŏwŏ sie do wkludzyniŏ. Rŏz, co Irlandczyki niy ôdciepnōm ôrŏz angielskij mŏwy. Dwa – takie prōby kōńczyły sie katastrofōm: tam kaj dziecka na siyła były chowane w irlandzkij gŏdce, same jōm ôdciepowały, jak ino zaczynały decydować za siebie. I trzi – coby takŏ sytuacyjŏ richtich prziszła dran, trza by srogij społecznyj zmiany, a takij niy ma bez rewolucyje, wojny abo masowyj migracyje. Beztōż…

Co trza zrobić, coby (irlandzkŏ) gŏdka ôżyła

1. Trza jij używać w mocce roztōmajtych kōntekstōw.
2. Musi być kōniecznŏ, bez inkszyj, prestiżowyj gŏdki, co by fōngowała za nia.
3. Musi niōm gŏdać za tela ludzi i tak, coby poradziyły sie jij nauczyć dziecka.
4. Musi mieć dobry ôdbiōr. Kreowanie pozytywnego ôbrazu to je piyrsze zadanie do rewitalizatōrōw.
5. Trza inwestować we atrakcyjno i profesjonalno ôbecność tyj gŏdki w modernych mydiach. Ôbecność ta mŏ być nakierowanŏ ôsobliwie na modych.

Trzi słowa kōmyntŏrza

Tekst ôd profesōra Carnie je fest pesymistyczny i niy dŏwŏ wiela nadzieje do myńszościowych gŏdek. Sōm Carnie ale zmiarkowoł w nim zmiana we Irlandyji, kaj ôrŏz gŏdać po irlandzku zaczło być modne. Bo jynzyk niy robi ino za nŏrzyńdzie do kōmunikacyje, ale dźwigŏ tyż kultura, idyntyfikacyjo, tożsamość. Podug profesora Carnigo kole 1995 roku Irlandczyki pōmału zaczynali mieć swoja gŏdka w zŏcy. Tyn muster, w kierym było ônych za nia gańba, zaczynoł sie tracić (abo chociŏż przestowoł być za jedyny). Corŏz czyńścij szło trefić nowe myślynie – “To je nasze i sōm my z tego dumni”. Trza tyż pedzieć, co tekst ôpublikowany bōł dwajścia lŏt do zadku, na progu ery internetu, kierŏ dała nowe życie mocce myńszościowych gŏdek (miyndzy nimi tyż ślōnskij) i ôdewrziła dō nich blank nowe przestrzyństwo do fōngowaniŏ.

Chociŏż sytuacyjŏ ôd irlandzkij i ślōnskij gŏdki je cołkiym inkszŏ, niy idzie niy pochytać analogiji, jak rozchodzi sie ô retowanie naszyj gŏdki. Werci sie wejrzeć, jak to robiyli inksi. Niy sōm my piyrszōm nacyjōm, co sie starŏ ô swoja mŏwa. Dziwejmy sie naôbkoło, uczmy sie i patrzmy niy robić tych felerōw, kiere porobiyli ôni.

* Andrew Carnie: Modern Irish: A Case Study in Language Revival Failure. Tekst je dostympny tukej.

Dziynkuja profesōrowi Tomaszowi Wicherkiewiczowi za to, co doł znać ô tym artiklu.