Sami

We pōłnocnyj tajli Skandynawije miyszkajōm ludzie Sami (abo Saami) – lud, co je tam ôd piyńciu tysiyncy lŏt.

Ludzie Sami i jejich kultura

Duodji - Christopher Forster CC BY-SA 3.0 Wikimedia Commons
Duodji – Christopher Forster CC BY-SA 3.0 Wikimedia Commons

Wszyjskich Sami je kole 160 tysiyncy. Nojwiyncyj ich żyje we regiōnie Sápmi we pōłnocnyj Skandynawiji. Ôd stoleci majōm swoje knify tworzyniŏ roztōmajtych produktōw do używaniŏ bez tydziyń. Mianuje sie to duodji, a mŏ natura kōnsztowõ. Duodji to taszki, noże, szŏlki, szachtelki, niykere tajle ôblyczyniŏ itp. Używŏ sie do tego takich sztofōw, jak drzewo, rogi ôd ryniferōw abo skōra. Tradycyjnie używane farby to czerwōnŏ, zielōnŏ, modrŏ i żōłtŏ.

Tradycyjne ôblyczynie ôd Sami mianuje sie gákti. Piyrwyj było robiōne ze skōry ôd ryniferōw, ale terŏzki używŏ sie wołny, baumwole abo jedbŏwu.

Mŏwa

Gŏdka ôd ludzi Sami, a radszyj gŏdki, przinŏleżōm do grupy uralskij. Je ich jedynŏście, a jeszcze pŏrã lŏt tymu we nauce było padano, iże sōm nojbliższe gŏdce fińskij. Analizy niykerych lingwistōw ale pokŏzały, iże to, że gŏdki Sami sōm podobne do fińskij wziōnło sie ôd tego, że ône sie ôd dugigo czasu miynszały, a niy ôd tego, że wziōnły sie ôd jakij spōlnyj bezpostrzednij protogŏdki.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Rachuje sie, co gŏdkami Sami bez tydziyń gŏdŏ kole trzidziści tysiyncy ludzi we Norwegiji, Szwecyji, Finlandyji i Rusyji.

Muzyka

Nojbarzij znōmŏ zorta muzyki ôd Sami mianuje sie joik. Podle badŏczōw muzyki je to jedna ze nojstarszych muzycznych tradycyji we Europie, a ciekawe je to, że ôd nij źwiynk je podobny do muzyki ôd amerykańskich Indianerōw.

Dej pozōr tyż:  Joseph von Eichendorff: Tynskność i Ksiynżycowo noc

Tradycyjnie joik śpiywŏ sie a capella, chociŏż terŏzki moc artystōw używŏ bymbna abo inkszych instrumyntōw. Skuli tego, że joik mŏ natura szamańskõ i przedchrześcijańskõ, bez pŏrã stoleci śpiywanie jego było zakŏzane.

Historyjŏ

Niyjedyn może sie spytać, pojakymu piszã ô Sami. Skuli tego, że ôni jako myńszość mieli gorzij niż my.

Kole pōłowy XIX stoleciŏ ze strōny norweskigo regyrōnku zaczła sie presyjŏ, coby Sami sie znorwegizowali, a ôd poczōntku XX stoleciŏ używanie gŏdki Sami w kościołach, szkołach i urzyndach było zakŏzane. Po strōnie szwedzkij i fińskij niy było takigo czegoś, ale progres ekōnōmiczny skandynawskij pōłnocy zrobiōł swoje.

Miyndzy 1900 a 1940 rokym Norwegijŏ wydała moc piniyndzy, coby wytympić kulturã Sami. Kożdy, co chcioł kupić ziymia we Finnmarku, musioł pokŏzać, że poradzi gŏdać pō norwesku, a norweskŏ i ruskŏ polityka dokludziyła nawet do tego, że wielu ludzi było wyciepniyntych ze swojij ziymie. Gŏdka i kultura norweskŏ były pokazowane jako moderne, a wszyjsko, co ôd Sami, jako stare, bez kultury, śmiyszne, nawet jako coś ôd niższyj rasy.

We Rusyji stare spusoby życiŏ zniszczyła kolektywizacyjŏ. Bezma wszyjscy Sami byli ôd wtedy wrażyni do jednego kołchozu, a Sowiety durch robiyli na rozwōj tego ważnego strategicznie regiōnu i narŏz naôbkoło sjechała sie moc ludzi ze cołkij Rusyje.

Batalije we drugij wojnie światowyj trefiały sie prawie we samym postrzodku ziym ôd Sami. We 1945 roku ze Sápmi ôstały ino rujiny, a cołkŏ materyjalnŏ historyjŏ znikła.

Dej pozōr tyż:  Śląska hebama – matka śląskiego i niemieckiego położnictwa
Sofia Jannok, wokalistka joik. Benoît Derrier CC BY-SA 2.0
Sofia Jannok, wokalistka joik. Benoît Derrier CC BY-SA 2.0

Po wojnie piyrsze radiowe wiadōmości w gŏdce ôd Sami szło posuchać ôd 1946 roku, ale cołkŏ kultura i ludzie byli durch ignorowani, a ôficjalnŏ polityka norwegizacyje była kōntynuowanŏ.

Wszyjsko sie zaczło zmiyniać na kōniec 70. i na poczōntku 80. lŏt. Bōł to czas, kej zrobiyła sie srogŏ chaja skuli planu postawiyniŏ wodnyj elektrownie na rzyce Alta we Finnmarku. Skuli tego jedna wieś i smyntŏrz ôd Sami by musiały być zalōne i cołkŏ Norwegijŏ narŏz zaczła ôsprawiać ô tych ludziach. Narŏz ôd nich kultura i gŏdka zaczły sie robić ciekawe i chociŏż na kōniec elektrownia była postawiōnŏ, to prziszły inksze efekty. Norwegijŏ skōńczyła z politykōm norwegizacyje, a zaczła prōmować Sami. Mało tego: we 1997 roku krōl Norwegije Harald V przeprosiōł Sami za takõ politykã i pedzioł, co Norwegijŏ je na terytoriach ôd dwōch ludōw – Norwegōw i Sami.

Myntalność ludzi ale jeszcze niy zmiyniyła sie do kōńca. We 2011 roku miasto Tromsø – nojwiynksze miasto we pōłnocnyj Norwegiji i historyczny dōm ôd Sami – chciało przistōmpić do Regiōnu Gŏdki Sami. Skuli tego wszyjske tabule w mieście by były we dwōch gŏdkach, a Sami by mogli w urzyndach gŏdać po swojimu. Prawicowcy zaczli ale skuli tego chaja i gŏdali, że to je norweskŏ ziymia, a Sami to coś cudzego. Zrobiyli z tego swoje hasło na welōnek, wygrali go i cŏfli wszyjsko.

Widać niy ino w Polsce sōm ludzie, co sie urwali z dŏwnych lŏt.

Dej pozōr tyż:  Nasz Plebiscyt 1921

Tekst przōdzij ôpublikowany bōł na blogu autora.

Społym budujymy nowo ślōnsko kultura. Je żeś z nami? Spōmōż Wachtyrza

Tumacz, publicysta, popularyzatōr ślōnskij mŏwy. Autōr Korpusu Ślōnskij Mŏwy, ślōnskich przekładōw „A Christmas Carol” Charlesa Dickensa, „Dracha” Szczepana Twardocha, „Le Petit Prince” Antoine de Saint-Exupéry'ego i „Winnie-the-Pooh” A. A. Milne, jak tyż ger kōmputrowych Euro Truck Simulator i American Truck Simulator. Laureat Gōrnoślōnskigo Tacyta za rok 2018.

Śledź autora:

Ôstŏw ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *

Jakeście sam sōm, to mōmy małõ prośbã. Budujymy plac, co mŏ reszpekt do Ślōnska, naszyj mŏwy i naszyj kultury. Chcymy nim prōmować to niymaterialne bogajstwo nŏs i naszyj ziymie, ale to biere czas i siyły.

Mōgliby my zawrzić artykuły i dŏwać płatny dostymp, ale kultura powinna być darmowŏ do wszyjskich. Wierzymy w to, iże nasze wejzdrzynie może być tyż Waszym wejzdrzyniym i niy chcymy kŏzać Wōm za to płacić.

Ale mōgymy poprosić. Wachtyrz je za darmo, ale jak podobajōm Wōm sie nasze teksty, jak chcecie, żeby było ich wiyncyj i wiyncyj, to pōmyślcie ô finansowym spōmożyniu serwisu. Z Waszōm pōmocōm bydymy mōgli bez przikłŏd:

  • pisać wiyncyj tekstōw
  • ôbsztalować teksty u autorōw
  • rychtować relacyje ze zdarzyń w terynie
  • kupić profesjōnalny sprzynt do nagrowaniŏ wideo

Piyńć złotych, dziesiyńć abo piyńćdziesiōnt, to je jedno. Bydymy tak samo wdziynczni za spiyranie naszego serwisu. Nawet nojmyńszŏ kwota pōmoże, a dyć przekŏzanie jij to ino chwila. Dziynkujymy.

Spōmōż Wachtyrza