Mirosław Syniawa: Wells kōntra Bradbury
Jak ci, kerzi kryncōm filmy, niy poradzōm wymyśleć nic nowego, to czynsto bierōm sie za, jak sie to padŏ, remaki (abo rimejki) – barzij po ludzku szło by pedzieć, że kryncōm jeszcze rŏz to, co ftoś kejsik już nakryńciōł. W tym roku mōmy przileżytość ôbejzdrzeć se nowõ wersyjõ filmu „451° Fahrenheita” ôpartego na ksiōnżce Raya Bradbury’ego. Ksiōnżka była wydanŏ w roku 1953, a piyrszy sfilmowoł jōm François Truffaut w roku 1966. W tamtyj ekranizacyji zagrali Oskar Werner, Julie Christie i Cyril Cusack:
W latosiyj wersyji wyprodukowanyj bez HBO i wyreżyserowanyj bez Ramina Bahraniego ôkrōm Michaela B. Jordana i Sofii Boutella grŏ tyż Michael Shannon, kerego cisnōm ôstatnio kaj sie jyno dŏ:
Drugi remake (abo, jak fto woli, rimejk) niy je aż taki świyży, jak tyn piyrszy, bo bōł nakryncōny w roku 2002. Idzie mi ô „Maszyna czasu” Simona Wellsa z Guy’ym Pearce i Samanthōm Mumba:
Przed tym filmym – ôpartym na ksiōnżce George’a Herberta Wellsa z roku 1895 – była ekranizacyjŏ George’a Pala z roku 1960, w keryj zagrali Rod Taylor i Yvette Mimieux:
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Szłoby isto moc gŏdać ô tym, kery film je wierniyjszōm ekranizacyjōm ksiōnżki, abo ô tym, pojakymu dŏwniyj blank „biołe” filmy terŏzki na gwołt muszōm być „kolorowe” (bez tyn przikłŏd zamiast Austrijŏka-Aryjczyka Wernera w nowym „Fahrenheicie” w roli Mōntaga mōmy czŏrnego Michaela B. Jordana). Jŏ bych chcioł sie ale skupić sie na tym, jak w ôbuch wōntkach – Bradbury-Truffaut-Bahrani i Wells-Pal-Wells – pokŏzanŏ je prziszłość ksiōnżek i kerŏ wizyjŏ je barzij podanŏ na prŏwdã.
Bradbury napisoł swōj rōman, jak było pedzano wyżyj, w roku 1953, kej świyżŏ była jeszcze pamiyńć ô ksiōnżkach pŏlōnych w Miymcach za Hitlera. Dyć niweczynie papiōrzannego dorobku ludzkości, kere w Ameryce mōgło sie zdać istnōm sumeryjōm, dlŏ kogoś, fto przeżōł wojnã w Ojropie, mōgło wcale niy być tym nojgorszym, co se czowiek poradzi przedstawić. Stanisław Lem we „Fantastyce i futurologiji” pisoł: „Mie rōman tyn (…) wyjawiŏ przede wszyjskim, jake złote życie mieli Amerykōny bez wojnã, bo to, co se Bradbury wynokwiōł jako możliwość drek ôkropicznõ, byłoby dlō nŏs, byłych ôbywateli Gyneralnego Gubernatorstwa, istnōm Arkadyjōm sielankowōm”.
Werci sie tyż pamiyntać, że u Bradbury’ego niy pŏlyli wszyjskego: „Publika, kerŏ wiedziała, co chce, pozwolyła przetrwać kōmiksōm. I, snadnōm rzeczōm, trziwymiarowym seksmagazynōm. To wszyjsko, Mōntag. To niy wylazło ôd rzōndu. Niy było z poczōntku żŏdnego nakazu, deklaracyje, cynzury, niy! Za tym kōnsztikym, dziynki Bogu, stoły technologijŏ, masowŏ eksploatacyjŏ i nacisk myńszości. Dzisioj dziynki nim możesz być durch a ciyngym szczyńśliwy, wolno ci czytać kōmiksy, historyjki, kere majōm cie umoralnić, i fachowe pisma”. Sam ciśnie sie ale do gymby pytanie: kej wszyjscy chcieli czytać jyno kōmiksy i trziwymiarowe seksmagazyny, na pierōna było pŏlić cołkõ resztã?
Co Bradbury ôpisoł, to piyrszy pokŏzoł Truffaut i trza pedzieć, że trzi scyny, w kerych w jego filmie pŏlyły sie ksiōnżki, pamiyntało sie dugo, możno skuli tego, że w roku 1966 nasza zbiorowŏ pamiyńć była po wiynkszyj czyńści papiōrzannŏ (jak to pokŏzoł Alain Resnais w dokumyncie „Toute la mémoire du monde”). Truffaut wymyślōł se ale świat blank bez pisma – baji w czołōwce filmu, kaj zaôbycz sōm napisy, u niego je wszyjsko gŏdane z głośnikōw. I to je wierzã w tamtym filmie nojgupszy pōmysł, bo ciynżko se przedstawić totalitarny ustrōj bez biōrokracyje i tōn papiōru – bez tego taki ustrōj istnieć chyba jednak niy poradzi.
Ôd 1966 roku świat sie festelnie zmiyniōł i dzisioj, w epoce zdōminowanyj bez elektrōnika, niy je łacno straszyć tym, czym straszyli 50 lŏt do zadku. Dŏwnõ powiadaczkã „porywać sie z motykōm na słōńce” szło by po ôbejzdrzyniu filmu Bahraniego zamiynić na „porywać sie z miotaczym ôgnia na ebooka”, bo w tym filmie wele ksiōnżek fojermany pŏlōm tyż kōmputery, dyski i inkszy sprzynt. Co na to pedzieć? Chyba jyno: ja, uhmm…, bo po jedno gryzie sie to z tytułym – 451°F to tymperatura, przi keryj zaczyno sie pŏlić papiōr, a niy kōmputery – a po druge pŏlynie elektrōniki je mało efektowne. Fto widzioł rozjyżdżanie czegoś takego walcōm, tyn wiy, że sōm barzij widowiskowe spusoby. Ciynżko ale wymŏgać dużo ôd filmu, kery zaczōn sie ôd pōmysłu „nakryncymy nowego Fahrenheita 451” i bōł to jedziny mōndry pōmysł, jaki prziszoł autorōm do gowy.
We wōntku Wells-Pal-Wells żŏdyn ksiōnżek niy pŏli. Tam żŏdnymu już niypotrzebne ksiōnżki gnijōm, gramiejōm i rozlatujōm sie na proch. U George’a Herberta Wellsa z takim ôbrazym niy wiōnżōm sie ani jakeś ekstra ymocyje: „Z tyj galeryje poszli my do inkszyj, jeszcze wiynkszyj, kerŏ na piyrszy blik przipōminała mi wojskowõ kaplicã ôbwieszōnõ potarganymi fanami. W brōnŏtnych i ôsmŏlōnych hadrach, co wisiały po jeji ôbuch strōnach, hned poznoł żech zgramiałe resztki ksiōnżek. Ôd dŏwna rozlatowały sie na kōnszczki i niy było na nich ani śladu durku. (…) Kej bych bōł literatym, mōg bych możno moralizować ô darymności wszyjskich ambicyj, dyć w tamtyj chwili z festelnōm mocōm prasła mie myśl ô wielkucnym zmarnowaniu niy tela nadzieje, co roboty, ô czym gŏdała posympnŏ galeryjŏ zgnitego papiōru”.
Wiyncyj ymocyj je w filmie ôd Pala, w kerym wandrownik w czasie prosi Elojōw, ażeby pokŏzali mu ksiōnżki, i padŏ im: „Ksiōnżki pedzōm mi ô wŏs wszyjsko”. Jak w kōńcu chytŏ ksiōnżka, a ta mu sie rozlatuje w rynkach, padŏ ze złościōm: „Ja, ksiōnżki pedziały mi ô wŏs wszyjsko!”.
W filmie Simona Wellsa ta sama scyna ôbrŏcŏ sie w wic – wandrownikowi w czasie ksiōnżki rozsypujōm sie w rynkach, na co wirtualny bibliotykŏrz padŏ: „Wypożyczalnia podwiela co niy działŏ”. Je w tym już dużo z dzisiyjszego podyjściŏ do ksiōnżek.
I sam dochodzymy do pytaniŏ, kerŏ wizyjŏ je barzij podanŏ na prŏwdã? Ta ôd Wellsa, abo ta ôd Bradbury’ego? Kej Google, Facebook, necowe kyjzyblaty i filmiki na Youtube styknōm za zdrzōdlo wiedzy, kej i w srogim mieście corŏz ciynżyj je znojś ksiyngarniã, kej ksiōnżek już wiynkszość ludzi niy czytŏ i niy sōm im już ône dō niczego potrzebne, to po co je na gwołt i pod przimusym pŏlić? Styknie przecã poczekać aż te stare zgnijōm, zgramiejōm i rozlecōm sie na proch, a nowych niy bydzie sie werciyło durkować.
Szpil Wells kōntra Bradbury kōńczy sie u mie wynikym 1:0. Na szczyńście proroctwa rzŏdko sie społniajōm. W 1876 roku Gustave Flaubert pisoł ksiynżnyj Matyldzie Bōnaparte, że prziszłe pokolynia to bydzie jedne ôszkliwe sorōństwo – jak sie ale rozglōndnymy naôbkoło siebie, to chyba jeszcze aż tak źle niy ma, pra?
Mirosław Syniawa – urodzony 1958 w Chorzowie, tłumacz poezji światowej na język śląski (m.in. wierszy zebranych w tomie “Dante i inksi”), autor poezji po śląsku jak i prozy pisanej w języku polskim (“Nunquam Otiosus”), współautor “Gōrnoślōnskygo ślabikŏrza”.
