Z „Lelynij Gōry” do „Grinbergu”, abo pojakymu muszymy z tōm Wikipedyjōm yntlich cosi zrobić

Nojsamprzōd sie poaszã. Nikej we internecie niy poradziōłech znojść mapã Gōrnego Ślōnska, co by społniała wszyjske sztyry warōnki: 1) była czymsi wiyncyj jak nŏkłŏdkōm gōrnoślōnskich granic na mapã ôd Googla abo fest uproszczōnymi cychōnkami, 2) pokazowała niy jyno nojwiynksze miasta, 4) pokazowała cołki regijōn, a niy jyno polskõ abo czeskõ tajlã 3) była spōczesnŏ, a niy jyno ze starymi ksiynstwami, granicami plebiscytowymi itd., 4) była dostympnŏ we internecie na swobodnyj licyncyji, a niy jyno do kupiyniŏ i powiyszyniŏ na ścianã. Tōż’ech jã sōm zrobiōł a ôd razu we piyńciu jynzykowych wersyjach.

Sam sie możecie ôboczyć po ślōnsku, ôkrōm tego zrychtowołech polskõ, niymieckõ, czeskõ i anglickõ/miyndzynŏrodowõ wersyjõ. Biercie i jydzcie z tego wszyjscy.

No a jak’ech już takõ mapkã zrobiōł, to’ch ôbjawiōł na Commons (baza ôbrŏzkōw, z keryj korzistajōm wikipedyje i inksze wikiprojekta) cołkõ kategoryjõ Maps in Silesian. A w nij… dziwy, dziwy, dziwy. Bez przikłŏd takŏ szumnŏ karta Ślōnska, cołkigo we historycznych granicach przed rokym 1742. Dobra, niych już bydzie ta rzŏdkŏ forma „Polskŏ”. Niy bydã sie ani czepioł pisaniŏ „Katowicy” i „Gubczycy”, chocia to etymologijnego uzasadniyniŏ niy mŏ, wyglōndŏ ôszkliwie choby walijskŏ ôrtografijŏ (wybŏczcie, ale im naprowdy kot po tastaturze przelecioł) i je blank niypotrzebne, bo to że Polŏki i Czechy tam wymŏwiajōm szyroke ɛ, a my wōnske e, to je problym ôd Polŏkōw i Czechōw, a niy nasz. Nale dobra, jŏ tyż niyma zicher, czy mōm pisać dziydzina abo dziedzina, Bielsko abo Biylsko, to wōnske i szyroke E my jaksikej przi wymyślaniu prawideł szrajbōnku przepōmnieli. Co je to ale, um Gottes Willen, Lelyniŏ Gōra? Czamu Lelyniŏ Gōra, ale Grinberg? Tōż czamu niy na ôpy? Czamu niy Hirszberg i Grinberg? Abo czamu niy po prostu Jelyniŏ Gōra i Zielōnŏ Gōra, jak powie wierzã 98 % spōczesnych Ślōnzŏkōw? Co je to Ślōnska Środa? Pojakymu gdosi wymyślŏ jakis wannabe ślōnski Grinberg, kej niy poradzi tak prostego słowa jak „strzoda” do porzōndku poślōnszczyć i dobryj kōńcōwki ôd przimotnika dać, kej już zaczynŏ tworzić nowe ślōnske miana ôd miast, co leżōm poza historycznym i spōczesnym przestrzyństwym ślōnskigo jynzyka. Ôleszno to je ôrŏz „Rōżanŏ Gōra” (dyć jake to mŏ znaczynie, że dzisiyjszŏ ôficjalnŏ nazwa Olesno je wziyntŏ prawie ze lokalnego sycōncego ślōnskigo dyjalektu), ale nad Ôdrōm leży „Głogōw”, a niy podug ślōnskigo mustra wymŏwianiŏ Gogōw (jak Gogōwek).

Wejdrzijmy sie terŏz na mapã Cieszyńskigo Ślōnska ôd tego samego autora. Dobre, uzdōmy, że „Ôrłowa” i „Strumień”  to je jyny gupi feler. Wiedzieliście ale, że popularny kurort we Beskidach sie mianuje „Ustrōnie”? No, ôn by sie tak baji mianować mioł, keby Polŏki byli kōnsekwyntne. Kole Chybiŏ sōm take dziedziny: Zaborze, Zarzecze i Zabłocie. Lokalne ludzie ale do dzisiŏ prawiōm jadym na Zobōrz, na Zorzycz, na Zobłōć. Aji stare austryjacke mapy sōm dowodym, że takŏ je tradycyjnŏ ślōnskŏ forma – kartografy z 19. stolyciŏ prōbowali je po niymiecku zapisać jako Zaborz, Zarzicz i Zablacz. Pisali też Pogorsch, co ôdpowiadŏ ślōnskij nazwie Pogōrz dlŏ dziedziny, co jã dzisiŏ znojdymy jako Pogórze, i pisali Nalenz, to znaczy Nołynż – Nałęże. Ze tyj samyj kategoryje je Ustrōń, co podug polskigo mustra by sie mioł mianować Ustronie, ale… jaksikej tego niy umiynili. To sie stŏwŏ. Mōmy podug ślōnskij wymŏwy Żory, chocia historyczne polske miano je Żary. Na Pōmorzu sie ôstała pomorskŏ nazwa Stargard ze archaicznym prasłowiańskim niyprzestawiōnym -ar- miast polskigo Starogród. Piwniczna niy mŏ nic spōlnego ze piwnicōm, to po rusińsku (łymkowsku) znaczy: Pōłnocnŏ. Mieli by my sie cieszyć, że mimo polōnizacyje sie aspōń niykere take stare miana ôstały aji we ôficjalnym użyciu. Nale zamiast tego napiszymy hiperpoprawne „Ustrōnie”  jyny po to, aby było „inakszy niźli po polsku”.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Ôczywiście, spytołech sie autora tych kart, skany te formy wziōn. Tōż ze ślōnskij Wikipedyje, prziznoł sie szczyrze. Na ja, doista znojdymy tam „Ustrůńe”, ô kerym sie idzie miyndzy inkszymi przewiedzieć, iże je to plac do dychowano a mjyńo fraj (sic!). Aji „Grinberg” tam je, „Ślůnsko Środa”, „Růżano Gůra” i… ansznalujcie sie, „Koźo Szyja inakszy Cigowy Chyrtůń”. Jŏ sie ino dziwujã, że Zŏbrze je ańfach „Zobrze”, a niy hmm… „Hindynburek”.

Ach, Ślōnskŏ Wikipedyjŏ…

Legyndarny cuzamynnucůng tajle placa bes 2 kůnkuryncbandy wolfůw hned po filmiku ôd Grzegorza Kulika wyciepali, ale styknie porã razy kliknyć Losowŏ strōna, coby trefić do piekła.

Walki uo samostanowjyńy mjouy sam anfang we 1790 roku, a we 1804 uoguošůno ńypodleguość. Bez lota 1822-1844 Hajiti bůuo potajlowane na tajle lo Negrůw na půunocy a tajla lo Mulatůw na pouedńu. Je to jedyn s nojbjydńejšych krajůw na Źymje, we kerym 80% ludźi žyje we ubůstwje.

Mjeśůnček je jydynym stouym naturalnym satelitům Źymje. Je uůn pjůntym co do wjylgośći kśynžycym we Ůkuodźe Suůnečnym.

Uod anfanga istńyńo Wikipedyjo je corozki barzi hyrsko, a Fůndacyjo kero ńům szafarzi wprawjůła we ruch tyż roztoliczne szwesterplana.

Nikere amerykańskie burzy bōły cŏły tydziyń po angrifŏch zastawiōne a po znowuôdwiyrzyniy wykazały wielge straty, nojwiyncy we werzikyrungu a fligrowym transporcie.

I tak dalij, i tak dalij… Szkockŏ choroba.

Ô Wikipedyji po szkocku sie zrobiyło głośno łōńskigo roku we siyrpniu, kej sie pokŏzało, iże ôgrōmnõ tajlã, baji wiynkszość, ze 60 tysiyncy artykułōw na szkockij Wikipedyji napisoł jedyn mody synek ze Ameryki, kery po szkocku blank niy poradzi. Ôn jyny przekopiyrowoł anglicke artykuły i pōmiynioł w nich słowa na zŏpis, co mu sie zdŏwało, iże brzmi choby szkocki akcynt. Zamiast prawych szkockich słōw deformowoł anglicke, w gramatyce i syntaksie robiōł nojbarzi podstawowe felery. Przipōminŏ wōm to cosi? Ô uoddekńyńću, jak pisujōm na pseudoślōnskij wiki, „kulturowego wandalizmu bez precedynsu” napisały rōzne światowe cajtōngi i we społeczności Wikimedia zaczła sie debata, jak to wszyjsko terŏz dać do porzōndku.

Pojstrzōd głōwnych idyji było:

• „atōmowŏ bōmba”, czyli wyciepać wszyjsko i zacznyć jeszcze rŏz;
• wrōcić szkockõ wiki zpatki do inkubatora – miejsca, kaj sōm rozwijane projekta, co niy sōm jeszcze fertig do ôpublikowaniŏ;
• masowo wyciepać artykuły napisane ôd używŏcza Amaryllis Gardener (tego synka z Ameryki) i cofnyć wszyjske ôd niego edycyje;
• poprōbować te teksty ryncznie poprawić;
• zapłacić profesjōnalnym autorōm (niymożebne skuli wolōntaryjnego charakteru projektōw Wikimedia);
• masowo wyciepać artykuły, co sie niy tykajōm Szkocyje, i skōncyntrować sie jyny na regijōnalnyj tymatyce;

Kōniec kōńcym wygrała propozycyjŏ: wyciepać artykuły ôd używŏcza Amaryllis Gardener, co ich niy idzie poprawić. Szkockŏ Wikipedyjŏ zmyńszyła sie ô piytnŏście tysiyncy strōn, a Scots Language Centre złōnaczyło kampanijõ Big Wiki Rewrite. Jeźli im to dobrze idzie je ciynżko pedzieć, bo porzōnd je tam mocka artykułōw, co ôd łōńskigo siyrpnia pōmiyniane niy były, a dyć Amaryllis Gardener niy bōł jedyny, co tam gupoty wypisowoł. Bezma ôziym tysiyncy edycyji zrobiōł isty Varlaam ze Toronto, kery na swojij zajcie używŏcza deklaruje intermediate level szkockij gŏdki. Miyndzy adminami projektu sie naszło dwōch esperantystōw tyż ze intermediate level gŏdki, baji jedyn czowiek (1320 edycyj), co prziznŏwŏ, iże my Scots sucks, ale the language amazes me. Native speakerōw – ôziym, tych samozadeklarowanych.

Z gŏdkōm scots je trochã jak ze ślōnskōm. Lza sie spiyrać ô jeji sztatus, czy idzie ô anglicki dyjalekt abo ôsobliwõ godkã, nŏleżōm do jednyj grupy i sōm na siã dość podane. Milijōn piyńćset tysiyncy ludzi zadeklarowało w roku 2011, iże gŏdŏ po szkocku, nale w praktyce tyn kożdodziynny scots to je kōntinnum rōznych warjacyj ôd anglickij gŏdki ze szkockim akcyntym bez rōzne poziōmy jynzykowego miszōngu do „prawego” scots, co go używajōm poprŏwdzie jyny aktywisty i rewitalizatory. Gynau jak na Ślōnsku, prziznejmy sie szczyrze.

Tyż bezto je to tak wielgŏ tragedyjŏ. Ulrach, używŏcz reddita, kery piyrszy ôpisoł tã aferã, padŏ: To bydzie wyglōndało, że przesadzōm i histeryzujã, ale myślã, iże tyn czowiek zrobiōł szkockij gŏdce wiynkszõ krziwdã, aniżeli kerykolwiek inkszy we historyji. Wikipedyjŏ je miyndzy nojczynścij nawiydzanymi zajtami na świecie. Potyncjalnie dziysiōntki milijōnōw ludzi sie pomyślōm, iże scots je ôkropicznŏ karykatura anglickij gŏdki, a niy dyjalekt abo ôsobliwy jynzyk jyny bezto, że byli wystawiōni ôkropicznyj karykaturze, co jã tyn czowiek i jyny ty czowiek nazywŏ scots. Napisoł telã po udŏwanymu szkocku, iże prŏca prawych Szkotōw sie we tym abfalu straci. Abo, jeszcze gorzij, bydzie zedytowanŏ tak, coby sie ś nim wiyncyj zgŏdzała.

Dyć to same sie dzieje skuli ślōnskij wiki. Autōr mapy Ślōnska wpisoł na niã „Grinberg” i „Rōżanõ Gōra”, bo dyć tak sie mianuje artykuł na wiki. Gdosi kiejsi wymyślōł bzdurã i terŏz ta bzdura sie durch i durch reprodukuje. Ô tym, iże Guchołazy sōm po ślōnsku „Koźo Szyja” pisze już tyż anglickŏ Wikipedyjŏ! Aby niy, kaj sie mŏ jaki edytōr z Anglije abo Ameryki piyrsze podziwać, jeźli nie na wiki we danym jynzyku? To je dlŏ kożdego jynzyka snŏdź nojbarzi reprezyntatywne dzieło, ôd niego auslaga. Możno ważnijsze jak tyn Mały Princ.

Jŏ bez tyn przikłŏd niy wiym, jak wyglōndŏ i brzmi aragōńskŏ gŏdka. Niy wiym, jake tam majōm cajtōngi i jake ksiōnżki wydali, tōż piyrsze, kaj sie podziwōm, coby sie przewiedzieć, co je to za jynzyk, bydzie aragōńskŏ Wikipedyjŏ. I mogã jyny dufać, iże zdanie O vin ye una bebida alcoholica obtenita d’a fermentación alcoholica, por l’acción d’os recientos, d’o suco u mosto d’os fruitos d’a planta Vitis vinifera (vinyers) que transforma os zucres d’o fruito en alcohol etilico y gas anhidrido carbonico je naprŏwdy we tym jynzyku, a niyma wymysłym synka ze Zaragozy, co poprzestawioł buchsztaby we szpanijskich słowach. Mogã jyny dufać, iże zdanie A Firense Galilei a l’ha arseivù soa prima educassion ëd tipo umanìstich literari e religios al monasté ëd Vallombrosa a Firense, anté ch’a l’ha studià grech, latin e lògica je przikładem rychtycznyj piymōnckij gŏdki. Gdosi inkszy sie terŏz we Turinie chce przeświadczyć, jak wyglōndŏ la lingua silesiana, i piyrsze, kaj sie wejzdrzi, bydzie nasza wiki. Tak to fōnguje.

Amaryllis Gardener na aferã zareagowoł tak: Byłech dwanŏście rokōw starym bajtlym, kej żech zaczōn, a kej zaczynŏsz cosi robić mody, niy widzisz z wiekym, że chowanie, kerymu żeś uwyknōł, je niyzdrowe i niy pōmŏgŏ. Srogõ tajlã ślōnskij Wikipedyje stworziło we jeji piyrszych rokach trzech-sztyrech używŏczōw. Jedyn z nich je powŏżanym adminym polskij wiki z 80 tysiōncami edycyj, drugi zasużōnym ślōnskim aktywistōm, o kerym dobrze wiym, iże dzisiŏ by na zicher niy napisoł Mouopolsko – kraina historyčno w Polsce, kera uobejmuje pouudńowo-wschodńo čyńść kraju, na wjerchu a čyńśćowo we środku dořeča Wisuy, wtynczŏs ale mioł tyż nŏście lŏt i wiyncyj yntuzjazmu, aniżeli wiadōmości… To niyma tak, że to robiyli jakie gupielŏki. They meant no harm, nale wiycie, co sie ô dobrych chyntkach gŏdŏ. We 2008 roku, kej ślōnsko wiki sztartowała, niy było żŏdnych prawideł zapisowaniŏ, bezma żŏdnych powŏżnych ślōnskich ksiōnżek, projektu Silling… Było improwizowanie: sznupanie, szkryflanie, A na O umiynianie. Lza spokopić, że to lepsze wyjść niy mogło. Żŏdyn niyma bez winy, przi pisaniu tego tekstu podziwołech sie na niykere z mojich 70 edycyji i… poprawiōłech w nich włosne gramatyczne i ôrtografijne felery. We 2011 roku mie było szesnŏście lŏt, miołech kupã miynij ksiōnżek przeczytane i liche pojyńcie ô gŏdkoznawstwie, ale tyż’ech chcioł pōmōc amazed by the language.

Wikipedyjŏ ale niyma jaki gupi blog, to je zajta, co je dycki na piyrszyj pozycyji we wyszukowaniu, jedno z dziesiyńciu nojczyńścij nawiydzanych miejsc we internecie, kere ôsobliwie w przipadku myńszościowych jynzykōw, jak ślōnskŏ gŏdka, tworzi tyż forsztelōnek co do tego, jak tyn jynzyk wyglŏndŏ i je, niych to chcymy abo niy chcymy, do wielu autorytetym. Ślōnskŏ wiki sie polepszŏ, to zajś niy mogymy pedzieć, że niy. Dziynka Sami-Wiycie-Kōmu aspōń Przodniŏ zajta wyglōndŏ do porzōndku, sōm tam take artykuły, interfejs już nōm niy kazuje szkryflać i sznupać, w nowych tekstach fōrt idzie znojść felery i cudaczne formy, ale bez wōntōw miynij jak we epoce wolfowych kůnkuryncbandůw. Jednakowōż porzōnd srogŏ czyńść ze bezma 10 tysiyncy haseł (zbywajōnce 42 856 je sztuczny tłum zrobiōny ôd maszinowo przełożōnych ze szwedzkij wiki artykułōw ô grzibach) je tragicznŏ, a Wikipedyjŏ cołkym niyma spolegliwe zdrzōdło, jakim by miała być i za jake je moc ludzi naturalnie biere.

Je ślōnski Big Wiki Rewrite możebny przi tak mało ludziach, co ôzajst poradzōm standaryzowanym spusobym we naszym jynzyku pisać? A możno jakŏ inkszŏ szkockŏ idyjŏ by była do tego projektu ôdpedniŏ? Pewnikym ale to take ôstać niy może.