Skōnd sie wziōnła ślōnskŏ gŏdka?

Skōnd sie wziōnła ślōnskŏ gŏdka? Na isto niyjedna ôsoba sie postawiyła take pytanie. Problym jynzykōw je taki, iże ich niy idzie tak do porzōndku zdefiniować. Kaj sie kōńczy jedna mŏwa, a zaczynŏ inkszŏ? Jak jedyn gŏdŏ trowa a drugi trawa, to ôni gŏdajōm inkszymi jynzykami? A co z tymi, co gŏdajōm trouwa, trauwa abo tráva? Wszyjsko to je kwestyjŏ umŏwy. I my terŏz sprōbujymy sie umōwić.

Tōż ślōnskŏ mŏwa je we tyj samyj grupie gŏdek, co kaszubskŏ, polskŏ i wymarłe słowińskŏ i połabskŏ. To grupa jynzykōw lechickich, co je tak piyrszy nazwoł ruski lingwista Aleksander Hilfedring we XIX stoleciu.

We nauce ô mŏwach używŏ sie takigo pojyńciŏ jak kōntinuum dialektalne. Rozchodzi sie w nim ô to, iże miyndzy jynzykami niy ma twardych granic, ino co wieś to gŏdŏ sie trochã inakszyj aż w kōńcu jak sie trefiōm ludzie ze dwōch rozmajtych wsi, ôni mogōm sie niy spokopić, chociŏż jedyn i drugi spokopi kogoś ze wsi, co leży we połowie drōgi miyndzy niymi. Tōż gŏdki sōm trochã jak dynga. I tak prawie wyglōndały te wszyjske lechicke mŏwy ôd IX do XV stoleciŏ.

Polskŏ mŏwa niy miała formy literackij, niy pisało sie w nij za wiela, nawet polske kancelaryje państwowe do połowy XVI stoleciŏ używały łaciny. Za to zabytki kościelne ze rozmajtych rejōnōw Polski ze XIV i XV stoleciŏ (bp.: Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, Przekład praw mazowieckich) pokazujōm iże jeszcze niy było jednego nadregiōnalnego standardu, co wszyscy by go używali, ino kożdy pisoł swojim dialektym.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

We XV stoleciu pōmału na przodek wziōn wychodzić dialekt małopolski i to na nim zaczōn sie budować polski standard. Ciekawe je to, iże tyn polski jynzyk literacki tworzōł sie na bazie mŏwy, co sie niōm gŏdało zarŏz kole Ślōnska, a niyrŏz za szimel sie brało czeskõ gŏdkã, tōż inkszõ mŏwã, co sie niōm gŏdało zarŏz kole Ślōnska. To beztōż – chociŏż ôd Mazowszŏ bez Małopolskã aż do Ślōnska sie sycało – polski dialekt literacki niy sycy, bo Czesi niy sycōm.

Do Krakowa ôd nŏs niyma daleko, tōż we tym samym czasie we miastach idzie już pōmału trefić protokoły pisane po swojymu. Niy gŏdōm „po naszymu”, bo to było trochã skōmplikowane. Na ślōnskich pisŏrzōw urzyndowych pewnikym wpływoł tyn mody polski jynzyk literacki, ale niy do kōnca. Z wiynksza dokumynta ślōnske pisane sōm regiōnalnōm ôdmianōm jynzyka polskigo, jak pisze Alina Kowalska. To znaczy były pisane po polsku i w jakimś syńsie we polskij kodyfikacyji, ale po swojymu. Jak sie wejzdrzi bez tyn przikłŏd do protokołōw woźnickich abo tarnogōrskich, to idzie znojś ofyn po ślōnsku pisane słowa, co bez cufal takimu pisŏrzowi spod piōra wyszły, bo myśloł po ślōnsku, a prōbowoł pisać po polsku.

Chociŏż te protokoły były pisane bez 400 lŏt tymu, to widać z nich, iże ślōnskŏ mŏwa niy zmiyniyła sie jakoś ekstra. Mōmy bez tyn przikłŏd:

Przejście z dŏwnego dugigo a do o: przedol (Woźniki, 1590), dlo, mo, lniano, zeznanio (Tarnowske Gōry, 1596). We XVI stoleciu tak po ślōnsku, jak tyż po polsku, używało sie tego o (abo głoski miyndzy o i a), co wyszło ôd dŏwnego dugigo a. We literackij polskij gŏdce straciyło sie to we XVIII stoleciu, ôstało ino w niykerych gwarach. Po ślōnsku gŏdōmy tak do dzisiej.

Czas przeszły ze kōńcōwkōm -ch: alechmy uczynili (Woźniki 1558), budowałech (Tarnowske Gōry 1579). Co ciekawe, we tamtym czasie tryb warunkowy (robiōł bych, robiyli bychmy) wyglōndoł tak samo po polsku jak po ślōnsku. Mało tego, chociŏż istniała polskŏ forma czasu przeszłego (robiłem, jadłem), to na jakiś czas do użyciŏ weszły formy ô bliższym nōm klangu: robiłech, jadłech. Na kōniec szesnŏstego stoleciŏ ale po polsku już kożdy gŏdoł we czasie przeszłym robiłem, a we piyrszyj połowie siedymnŏstego stoleciŏ wszyjscy zaczli gŏdać robiłbym we trybie warunkowym.

Żyńske rzeczowniki miynkotymatowe we dopołniaczu kōńczyły sie na -e: kuźnice, niedziele, świnie, szyrgowanie (Tarnowske Gōry). Po polsku tyż tak sie kejś gŏdało, ale tam kole 1750 roku to już bōł archaizm, a my tak gŏdōmy do dzisiej.

Przechodzynie o do ō przed m, n i ń: bratuma (Woźniki 1556), dumu, kumornicza (Tarnowske Gōry, 1596). Miynkŏ wymŏwa rz: patrzicz, przipowiada, przyizwolenim, Skrzinski (Tarnowske Gōry, 1590). Ślōnski muster prasłowiańskich grup *sŕ, *zŕ: strzoda (Woźniki, 1588), uzdrzy (Woźniki, 1567), strziebrny (Tarnowske Gōry, 1590). Tela lŏt, a my durch mōmy tyn sōm systym.

A co ze nagłosym, to znaczy tym, jak my gŏdōmy uokno, uoko itd? Kedyś nagłos tyż bōł używany we literackim polskim, a tyż we czeskim (ale tam sie wymŏwiŏ vokno), sorbskich mŏwach (wokno, hokno), abo połabskij (våknü). Ambroży Szklŏrz z Ôlesna, 7 czyrwca 1574 roku we listku do ksiōnżyńcia, pisoł:

Kdies ÿo vbogi człowiek zallowaleh sze przed giegieh panem, panem piothrem biskupskim, a won gim przikazował, abi sie snium zgodzilli dobrowolnie, a wuni natho giey gieno […] thallarow posthempowalli nad thesthamenth, a thesthamenthu wopisanego niekczum wokaszacz, […].

Kdyż jŏ ubogi człowiek żałowałech sie przed jejich panym, panym Piotrym Biskupskim, a ôn jim przikazował, aby sie s niōm zgodzili dobrowolnie, a ôni na to jij jyno […] talarōw postympowali nad testamynt, a testamyntu ôpisanego niy kcōm ôkazać, […].

Szklŏrz we swojim listku zaznaczŏ nagłos, bo pisze tak, jak gŏdŏ.

Myslã, że mogymy sie umōwić, iże ślōnskŏ i polskŏ mŏwa, co piyrsze kroki stawiały 100-200 kilōmetrōw ôd siebie, wziōnły sie rozchodzić kole XVI stoleciŏ. I czym barzij Polska patrziła na wschōd, tym barzij jeji mŏwa ôddalała sie ôd ślōnskij.

Tōż skōnd sie wziōnła ślōnskŏ gŏdka? Ôna tu dycki była. Rŏz jakeś słowo sie zaimportowała z niymieckigo, rŏz z czeskigo, rŏz z polskigo. Ale tych słōw używōmy durch tak samo jak ludzie pŏrãnŏście pokolyń przed nami. Dynkmal.