Mirosław Syniawa: Jo, jo, bist gerecht abo Ja, ja, mŏsz prawie

Niydŏwno na wachtyrzu dali se słownie „po szlagu” zŏcni panowie Grzegorz Kulik i Aleksander Lubina, a poszło ô Wiyrchni Ślōnsk:

https://wachtyrz.eu/niy-ma-czegos-takigo-jak-wiyrchni-slonsk/

https://wachtyrz.eu/aleksander-lubina-nie-nerwuj-hanysa/

Niy wstyrkoł żech sie miyndzy nich, bo jak padoł mōj starzik: kaj dwōch sie piere, tam i trzeci może nachytać. Dyć ôstatnio bōł żech na Marszu Autōnōmije i słyszołch tam, że niykerzi mieli za złe Pyjtrowi Langerowi, iż hasło ô Gōrnym Ślōnsku skandowoł jyno w trzech jynzykach: po polsku, pō miymiecku i po czesku. Podug mie ale Pyjter skandowoł te hasło nie po polsku, a po ślōnsku. Wołoł: Gōrny Ślōnsk, a niy Górny Śląsk. Ślōnski przimiotnik gōrny tym rōżni sie ôd polskego przimiotnika górny, że niy rymuje sie ani z rzeczownikym koturny, ani z przimiotnikym durny. Wiym ale, że niy chodziyło o samogłoski, a ô tã pŏrã słōw: gōrny i wiyrchni, ô keryj pisali panowie Kulik i Lubina. Jak żech siŏd do pisaniŏ tego, co terŏzki czytŏcie, to spōmniała mi sie scyna z filmu „Krzipek na dachu”:

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

KACZMŎRZ
Pojakymu jŏ mōm se zawrŏcać gowã światym? Niych se świat sōm sobōm zawrŏcŏ gowã.

TEWJE (zaglōndŏ na kaczmŏrza)
Ôn mŏ prawie. Jak padŏ Dobrŏ Ksiynga: „Fto pluje pod wiater, tyn trefi w swojã gymbã”.

PERCZYK
Co wy fandzŏlicie?! Niy możecie zawiyrać ôcz na to, co sie dzieje we świecie.

TEWJE (zaglōndŏ na Perczyka)
Ôn mŏ prawie.

AWRAM
To tyn mŏ prawie i tyn mŏ prawie? Niy mogōm ôba mieć prawie.

TEWJE (zaglōndŏ na Awrama)
Wiysz co? Ty tyż mŏsz prawie.

Chciołbych jak tyn Tewje pedzieć: tyn mŏ prawie i tyn mŏ prawie, bo prawie mŏ Grzegorz Kulik, jak pisze, że na grōńcie historycznym nazwy Wiyrchni Ślōnsk niy dŏ sie ôbrōnić, i prawie mŏ Aleksander Lubina, kery padŏ, że jynzyk sie zmiyniŏ. Chciołbych, ale niy mogã, bo jynzyki zmiyniajōm sie, to fakt, ale – jak żywe stworzynia – zmiyniajōm sie poleku, ewolucyjnie. I tak jak miyndzy żywymi stworzyniami z dnia na dziyń z ryby niy mōg powstać ptŏk, tak tyż niy dŏ sie jynzyka z dnia na dziyń zmiynić dekretym: ôd jutra zamiast giskana gŏdōmy apulepe., a zamiast szekulada gŏdōmy bubulo. Żŏdnŏ jynzykowo awangarda z dnia na dziyń ludzkich zwykōw takim spusobym niy zmiyni. Ku tymu jynzyk to niy je staromodny katalog w bibliotyce, z kerego idzie wyciōngać szkartki i na jejich miyjsce wkłŏdać inksze. Jynzyk barzij podany je na siyć ôd pajōnka – jak sie pociōngnie za jednã nitkã, to cołkŏ siyć sie ruszŏ. Beztōż niy dŏ sie zmiynić Gōrnego Ślōnska na Wiyrchni Ślōnsk, bo trza by tyż było zmiynić Gōrnoślōnzŏka i Gōrnoślōnzŏczkã na Wiyrchnioślōnzŏka i Wiyrchnioślōnzŏczkã, a przimiotnik gōrnoślōnski na wiyrnchioślōnski. I dalij: trza by tyż zmiynić Dolny Ślōnsk na Spodni Ślōnsk, Dolnoślōnzŏka i Dolnoślōnzŏczkã na Spodnioślōnzŏka i Spodnioślōnzŏczkã, a przimiotnik dolnoślōnski na spodnioślōnski. Jednym słowym trza by zrobić kabaret.

Coby spokopić, pojakymu Ślōnsk je Gōrny, a niy Wiyrchni, muszymy zaczōńć ôd dwōch pŏr przeciwstawnych rzeczownikōw, kere ôkryślajōm relacyje w płaszczyźnie piōnowyj. Rzeczowniki te to gōra i dōł, a wele nich wiyrch i spodek (po polsku góra i dół, wierzch i spód, po czesku hora i důl, vrch i spodek). Pochodzōm ône ôd prasłowiańskich *gora, *dolъ, *vrchъ, *jьzpodъ. Ôstatni je słowiańskim urzeczownikowiōnym prziimkym słożōnym, dyć trzi piyrsze wywodzōm sie z praindoojropejskich *guer-, *dhel-, *uers-, a jejich odpowiedniki idzie znojś w inkszych, niesłowiańskich jynzykach. Przimiotniki, co pochodzōm ôd tych wymianowanych wyżyj rzeczownikōw to gōrny i dolny (górny-dolny, horní-dolní), a wele tego wiyrchni i spodni (wierzchni-spodni, vrchní-spodní). Pŏry przimiotnikōw wiyrchni-spodni i gōrny-dolny zdŏwajōm sie być synōnimami, dyć nimi niy sōm. Piyrszŏ pŏra ôkryślŏ ôbiekty, co przilygajōm do siebie i jedyn ś nich je na wiyrchu, a drugi na spodku, dlŏ przikładu: wiyrchniŏ i spodniŏ warga, wiyrchniŏ i spodniŏ skōrka, wiyrchni i spodni talyrz, wiyrchniŏ i spodniŏ mazelōnka, wiyrchnie i spodnie lōnty, wiyrchni i spodni flyc, spodnie galŏty=spodniŏki, spodniŏ szŏlka=talyrzik, co sie kładzie pod szŏlkã, itd. Pŏra gōrny-dolny zdŏ sie wystympować bezma bez wyjōntkōw w mianach geograficznych, kaj ôdpowiadŏ miymieckim przedrostkōm Ober- i Nieder-. Z Gōrnego Ślōnska znōmy pŏradziesiōnt mian z epitetami Gōrny i Dolny, dp. Gōrne Bojszowy (Ober Boischow), Rudułtowy Gōrne (Ober Rydultau), Dolny Dwōr (Niederhof), Niywiadōm Dolny (Nieder Niewiadom), nie mōmy atoli żŏdnego falu, w kerym by w tych mianach pokŏzała sie pŏra wiyrchni-spodni. Skuli czego? Skuli tego, że przimiotniki gōrny i dolny ôdnoszōm (niy dycki, dyć nojczyńścij) do położyniŏ w gōrnym i dolnym biegu rzyki. Rzyka płynie z gōry (z gōr) na dōł – co leży bliżyj jeji zdrzōdeł je gōrne, a co leży dalij – je dolne, i to je cołko filozofijŏ z tymi mianami. Prościj sie już tego wyklarować niy dŏ.

Rŏd bych pedzioł ôbōm panōm jak mlyczŏrz Tewje: jo, jo, bist gerecht (abo pō naszymu: ja, ja, mŏsz prawie), dyć by mi na to zarŏzki Awram frōnknōł: To tyn mŏ prawie i tyn mŏ prawie? Niy mogōm ôba mieć prawie. A jak już wiymy, Awram tyż mioł prawie.

Mirosław Syniawa – urodzony 1958 w Chorzowie, tłumacz poezji światowej na język śląski (m.in. wierszy zebranych w tomie “Dante i inksi”), autor poezji po śląsku (m.in. “Cebulowŏ Ksiynga Umartych“) oraz prozy pisanej w języku polskim (“Nunquam Otiosus”), współautor “Gōrnoślōnskygo ślabikŏrza”.