Krōtko a korzynnie #3 “Reisememoiren” abo “Kajś” richtig a niy po sielach?

Reisememoiren –  wort, ftory je titlym buchu je srogim understatement, ksiōnżka je siyłã wiancyj niźli trivialnymi spōmniyniōma ze reisōw. Je niyjako pewnym darstellungiym jako we inkszych kōnskach tego świata ôstały rozwiōnzane gōrnoślōnske problymy, ze ftorych we naszym Heimatcie se niy poradzi schlagować kapitalu, a kajindzij sie na voll schöpfuje ze potyncjałōw, ftore znōmy tyż ze Gōrnygo Ślōnska. Sam ôsobliwie tykŏ sie to passageōw ô Südtirol/Połedniowego Tirolu ale niy ino. Autōr Adam Kubik vergleichuje choby denkmale totalitarne, ftore kejś we Südtirol teilowały ludzi ze ônymi, co do dzisiej teilujōm we Gōrnym Ślōnsku. We Südtirol verarbeitowali ôńske spannungi, a Połedniowy Tirol je dzisiej jednōm ze lepszych regiōnōw we Europie, kandy sie miyle żyje – kuli autonōmije – dziynka ftoryj do sie effektivnij verwaltować regiōny jakigo staatu.  We Oberschlesien te spanunngi durch ôd 100 lŏt zentralismus warszawski niy poradzi (chce?) abbauować. Wywiymy sie co multikulturalität durch we Südtirol funguje, choby ze rańca kej idymy po żymły, kaffee, abo kołŏczyk, kaj sprzedŏwŏcz gŏdŏ rŏz to po italjańsku, rŏz to po niymiecku ze klientōma. Ônako jako by se to bōł vorstellowoł czowiek we Gōrnym Ślōnsku, ze ślōnskim, niymieckiym… … a niy ino bezmajś durch po polsku… Te a jeszcze moc inkszych eindruckōw verpackowane we charme reisememoirōw znŏdzie czytŏcz we ksiōnżce.

Dalszym wichtig aspektym je aufarbeitung polskich narodowosocjalistycznych narrativōw ze czasōw Polskij Republiki Ludowyj ftore sie dalij hartnäckig dzierżōm we III Republice Polskij a sōm anachroniczne. Autōr ciepie sam nowy licht na Ślōnskich Texanerōw – ô ftorych sam sie rozłazi. Hamerekańske eindrucki niy wiedōm ino po Texajsie, ale tyż hŏczōm ô Yale Universität, kaj choby autōr rzōndziōł ô Ślōnsku studyntōm we unterrichtcie a kludziōł gŏdki ze tamtyjszymi akademikerōma ô “Der Utopek” Leszka Libery. Buch mŏ siyłã facettōw ze inkszyj perspektivy, ftorych jeszcze niy bōło kans we ślōnskomŏwnym diskursie, choby einflussy gŏdki texańskigo dialektu mŏwy (dt.:Sprache, pl.: język) ślōnskij, ku warsztatowi mŏwy baje dalszyj we beitragu jeszcze napisano. Fto rŏd je poczytać nŏnowsze erkentnisse wissenschaftlerske ô Ślōnskich Texanerach, to polycŏ sie toli tyż sam band nr. VI Die Schlesier/Ślązacy, kaj nŏdymy ônych biogramy, bez nalotu polskonationalnie-sozialistycznych ze czasōw PRL.

Na streifzugu po świecie, kaj autōr wynejd moc bezugōw do gōrnoślōsnkigo Heimatu, spowiydziōł ôn aji tyż Szkocyjõ a ku tymu St. Andrews, kandy treffiōł na Zŏcnego Herr Professora Tomasza Kamuselle (Wiancyj ô Professorze Kamuselli nŏdziecie sam we tym świyżym impulsvortragu), ftorymu polske nationalsozialisty moc ôstudy narobiyły a kuli, ftorych trza mieć na kickerze, co frei möglichkeitōw forschungu na polskich universitätach sie niy nŏleży naivnie spodziywać. We tym partcie nŏdymy choby tyż napōmkniynto ô zakamuflowanych methŏdach represyji, ftore sie wobec (Gōrno)Ślōnzŏ(cz)kōw dziejōm a czansto niy sōm ani jako take spomiarkowane.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Terŏzki pŏrã wortōw ku mŏwōm ftorymy schreibniynty ôstoł buch. Autōr korzistŏ ze swojij multogŏdkowojśći, ftorõ choby Luxemburgery znajōm a cyniōm na codziyń a ftorŏ ôstała we srogij miyrze zraubowanŏ (Gōrno)Ślōnzŏ(cz)kōm we Heimatcie. Toli spisoł niã po Niymiecku a Ślōnsku, bezco ô Ślōnsku a jego gŏdkach, mogōm se niy ino poczytać miyandzy Ôpolym a Katowicōma, ale tyż we inkszych grenzgebietach kulturowych kej: już mianowany Südtirol, Ostbelgien, Elsass-Lothringen, Schweiz, Luxemburg, Schleswieg, Ostfriesland, Kärnten, Siebenbürgen. No i Deutschland a Österreich kaj bekanntlich tyż moc Ślōnzŏ(cz)kōw a jejich nachkommen miyszkŏ. Sam tyn vergleich ze Luxemburg niy ônaczã blank bez zufall, bo po 1945 tyż stoła fraga na agendzie, ejźli majōm wycŏfać ze schulbildungu a öffentlichkeitu niymieckõ mŏwã we Luxemburgu, mieli tela glücku co u nich verlaufowało to na demokratycznym wegu, nie kej u nŏs we Gōrnym Ślōnsku, kandy to bōła arbitralnŏ a lepszyj pedzieć diktatorycznŏ decyzyjŏ. We Luxemburg zajś przijśli ku tymu, coby poderżli astã na ftorym siedzōm a wejźli by einfachowy möglichkeit studierowaniŏ a wirtschaflichowego handlowaniŏ Luxemburgerōw  na wschōd ôd swojigo landu aże po Ôdrã. Keby ôstała ino francuskŏ gŏdka, to by mōgli knöpfować lżyj ino kōntakty aże poder Pyrenäe a ônako majōm cołkõ spannweitã kulturowo-wirtschaftlichowego austauschu ôder Pyrenäejōw aże po Ôdrã. We tã ôszkliwõ fallã polskich narodowych-socjalistōw mianowanych polskiymi kōmōnistōma, sie niy doł chycić Autōr kuli czgo poradziōł schreibnōć swoje reisememoiren we dwiōch gŏdkach myńszojściowych Gōrnygo Ślōnska.

Je to ôsobliwie mocny punkt tyj ksiōnżki kuli tego, co Adam Kubik schaffli kolejny werk autorski po ślōnku, po pozycyjach “Leanderka” Rafała Szymy, “Silesia noir”, “La danse macabre” Marcina Szewczyka, “Hanusikōw” Marcina Melona, “Duchōw Wojny” Antonigo Lyski, “Listōw z Rzymu” Professora Zbigniewa Kadłubka “Cebulowyj ksiyngi umartych” Mirosława Syniawy, abo tłōmaczyń Maricna Melona “Styknie” angelskigo “Limits” ôd Professora Tomasz Kamuselle (pewno ech co ôminōł, bo tych ksiōżkōw po ślōnsku je już telã, co sie po lekuśku traci überblick!), ftore twŏrzōm literarturã ślōnskõ autonomicznõ ôder polskij! Co polski staat przedciepuje literaturze/kulturze ślōnskij, iże ôna basieruje na polskij trza sam napōmknōńć. “Drach” Szczepana Twardocha, abo “Kajś” Zbigniewa Rokity, chociŏż tłōmaczōne sōm na ślōnski, to zbŏgacajōm literaturã polskõ prymarnie i to tyj mŏwie sōm przipisowane.

Mŏwa, pŏrã wortōw ô schreibowanyj mŏwie ślōnskij we “Reisememoiren”. Mocnym punktym ksiōżki je, co ôna ergänzuje, dojść słabõ konwencyjã ślabikŏrzowõ bezüglich lehnwortōw niymieckich mŏwy ślōnskij. Kaj regle padajōm coby spolszczać niymiecke “sch” na polske “sz”, “ei” na “aj”, “s” na “z”. A tyż inkonsekvyntnie pomijŏ kwestyjã “ü, ö, ä, ß” atd…

We tyj kwestyji “Reisememoiren” ôdruwajōm sie ôd polonizacyjnych versuchōw zŏpisu niymieckich lehnwortōw, a wrŏcajōm do ponad 120 letnich tradycyjnygo zŏpisu, kej we literaturze Köhlera, Dr. Haasego, Nachbara atd. Niy wortschatz definiuje ślōnskŏść gŏdki a jego gramatika, jako to treffnie spostrzigŏ Pōn Grzegorz Kulik we tym sendungu Chwili z gŏdkōm. Tendencyjŏ polonizowaniŏ niymieckich wortōw we ślōnskiym je kōmisch, kej angelske sie ôstawiŏ in ruhe we angelskiym schreibungu nŏczańścij. Łatwij tyż ô standaryzacyjõ ślōnskigo, kej sie przejmie dorobek standaryzacyjny mŏwy niymieckij, podobnie jako sie to czyni ze angelskim we lehnwortach mŏwy ślōnskij. Bez przikłŏd wort “ehra”, ejźli by my sie dzierżeli niymieckich przizwyczajyń, to niy bańdzie powstŏwać mŏc rostomajtych zŏpisōw, bo jedyn to schreibnie “era” drugi “ejra” a trzeci “yra” abo “yjra”. Bitte stellen sie sich vor: würde man in der deutschen Sprache den Lehnwortschatz verdeutschen und an stelle von “Garage”, “Garasche”, oder gar anstelle von “High Hills”, “Heil Hills” schreiben… … beim zweiten würde sich wahrscheinlich nicht nur Konrad Duden im grab rumwelzen, sondern auch der Bundesverfassungschutz einschalten. Niy je to na baker, coby korzistać ze angewohnheitōw ze mŏwy polskij, kandy to ergebuje sinn, ale przi lehnwortach nŏleży to hinterfragować, bo komplikuje to niy ino standaryzacyjŏ ślōnskigo aji tyż percepcyjõ textu a szkodzi nauce pisownie wortōw ze inkszych gŏdek. Gŏdka ślōnskŏ sie entwickluje a adaptacyjŏ zŏpisōw phonetycznych germanizmōw prawie Malinowskigo, Olescha abo Steuera bez pryzmat polskigo schreibungu sōm suboptymalne, niy ônako rola werkōw dialektologicznych. Ślōnski to tyż niy ino germanismusy sprzed 100 abo wiancyj lŏt, jako to Adam Kubik eindrucksvoll pokŏzoł, prawie we takim textcie, kaj pewno moc wortōw ôstało po rŏz piyrszy spisanych po ślōnsku, zŏpis niymieckich lehnwortōw, ftore Professor Kamusella ôkryślŏ “awesome Germanism” avancierowały by bez zŏpis spolszczōny: “sz” “z” “aj” zdrzōdłowych “sch “s” “ei” atd. ku groteski.

Srogiym vorteilym ergänzungu, ftory propōnieruje Adam Kubik dlŏ zŏpisu germanismusōw je, co einfach se idzie wygooglować bez dykcjōnŏrz niymiecko-polski, angelski abo inkszy znaczynie wortōw.

Na beispiel: wkludzcie do waszyj suchmaschiny: “rajzememołaryn po polsku” a potym – “reisememoiren po polsku”. Co lepszyj klapło? Przi wortach kandy je sufix fleksyjny słowiański, idzie go pōminōńć a ino wortstamm wludzić do suchmaschiny (abo przi słowiańskich endungach verbōw pomiynić “ować” atd. na “en”), coby se lepszyj s tym poradziyła. Ci co poradzōm po niymiecku, to niy bandōm musieli, ôdziffrowować co autor mioł na myjśli, kej bez prziklŏd we jednyj ze nowszych publikacyji (a richtig gryfnŏ inhaltym a wortwahlym!) po ślōnsku ujzdrzōm wort “cōuna”. Zŏpis germanismusōw je dobrym ergänzungiym dlŏ ôgōlnyj kōnwencyji ślabikorzŏwyj, ftorŏ sie raduje co rŏz to wiankszōm popularnojściōm, a możno i ôński versuch zachańci nŏstapnych potyncjalnych autorōw do publikacyji po ślōnsku, ftorzi to niy sōm moc za kōntynt, coby schreibować germanismusy bez “sz” “aj” atd.

Ksiōnżka je tyż srogiym erfolgiym dlŏ ślabikŏrza, a etablieruje policyntrycznojść ślōnskigo jynzyka, bo po Monice Neumanns rŏman “Przemilczane” a tłōmaczyniu ôd  Frau Professor Rostropowicz “Das Grubenpferd Siwek”, kaj mōmy passage dialŏgōw we variantcie zachodnim, spisanych bez autorki ze zachodu Gōrnygo Ślōnska, “Reismemoiren” Adama Kubika je kolejnōm ksiōnżkōm spisanōm tōm gryfnōm variantōm, tela co terŏzki ze ślōnskōm mŏwōm naracyje, schaffniyntōm bez muttersprachlera zachodnij varianty mŏwy ślōnkij (ze zachodniōm meinujã, tã teilã kaj sie te buchstaby: “ŏ, ã, õ” wymŏwiŏ). Rasümee tego absatzu: Ślabikŏrz je we uzusie u autorōw na cołkiym Gōrnym Ślōnku. Ksiōnżka je wichtig beitragiym dlŏ policyntrycznojści jynzyka ślōnskigo we zŏpisie, co moge zmotivować kolejne debiuty autorōw, ftorych katowicko-rybnicki variant trochã mierzi! Czekōmy na nie!

Ô “Kajś” ôstało już moc napisanŏ, beztōż sporujã se sam daszkōw, łōdek, desek, a welōw, co niy mŏ znaczyć, iżã “Kajś” Zbigniewa Rokity poszczygōm za złe, je inksze ôder “Reisememoiren” Adama Kubika, ônako jako inkszy je ślabikŏrz dlŏ bajtli we schuli ôder lehrwerku na studiach, vergleich je redundand. Kej “Kajś” Zbigniewa Rokity wylejzie po naszymu, to baje to ciekawy tandym literacki ksiōnżek po ślōnsku, coby kludzić diskurs ô ślōnsku tyż PO ŚLŌNSKU a niy we polskij systemsprache!

Pewne vakuum na ta ksiōnżka zdŏ sie być, jako pokazuje lista bestsellerōw ôd verlagu Silesia Progress, bez ôstatnie dni steigła ze 4 na 2 platz:

Herausgaba ksiōnżki po niymiecku a ślōnsku, dzierży se tyn vorteil, co we Niymcach, Ślōnzŏkōw je wiancyj, kej we staatcie polskiym. A ksiōnżki sōm dziynka inkszymu sozialiesierungowi barzij poczytniyjsze at generum, niźli we polskiym staatcie, co na sicher je nischōm wert versuchu, coby szyrzić aktualny ślōnski kulturdiskurs. Możno i na zachodzie tymat Ślōnska niyma prziwiyszany do srogigo dzwōna, to mimo to ô korzyniach ze Ślōnska sie privatnie pamiyntŏ, kandy by wiater ôd wschodu Ślōnzŏ(cz)kōw niy rozsioł.

Do terŏzka toli erscheinowało na Wachtyrzu.eu:
Krōtko a korzynnie #1 Annaberg – Oberschlesien vel niydupowate Ślōnzŏki
Krōtko a korzynnie #2 “Przemilczane” ôd Moniki Neumann

Hannes Sowistscholl
Oberschlesier reinster krwi, ejźli fto wierzi, co co takigo existieruje…

Tschi, tschi, tschi, tschi…
…und die Katz ist hin und weg!