Krōtko a korzynnie #2 “Przemilczane” ôd Moniki Neumann

Ze impaktym ôdezwała sie Monika Neumann na Gōrnoślōnskiym rynku rŏmanopisarskiym. Ze zadnigo buchdeckla wywiymy sie, co Monika studiyrowała na Universitätcie we Ôpolu a je ôpolskōm dziołchōm, ejźli richtig? Zdŏ sie iże ja, bo part dialogōw ślōnskich, je fest podobny na tã gŏdkã, ftorõ idzie uzdać za mŏc reprezentatywny dlŏ krysu Ôpole, a ftorŏ we wōnskim ślizyku ciōngnie sie ôder granicy krysu Ôpole, po miasto Klucborek (ftore je we jednyj stelli rŏmanu mianowane: Kreuzburg) we krysie Klucborek. Co krysy, sie niy nakłŏdajōm na granice dialektalne mŏwy ślōnskij, to niyma nic untypisch. Narracyji hersztōw wojewōdźtwa “opolskiego”, ftore chce naciepować na Ślōnsk Kojzielski abo Annabergski adjektiv “Opolski” vel. subjektiv “Opolszczyzna”, a ze Bytōmiym, Katowicōma abo Lublyńcym jus tygo niy robiōm, ze cylym sztucnego teilowaniŏ Gōrnygo Ślōnska, co entschprechuje rzimskij dewizie: divide et impera (śl: poteiluj jich, a rzōńdź niymi), na jake “opolskie” a “śląskie”, choby Ôpole, Kojźle abo Strzelce, niy bōły Ślōnskiym, a Bytōm, Katowice abo Lublyniec niy stoły we tradycyji regencyji Ôpole – tyj sorty ôbudnych narrativōw we rŏmanie “Przemilczane” na sicher niy znŏdymy! Tōż stelluje sie fraga co w niym znŏdymy?

Warśtat  schrifstellerski, ftory wkludzŏ nŏs we landschaft ze kōnsztym, co kŏże prziwołać we gedankach parallele do Eichendorffa, aże sie chce fōrt ôder tych smyndōw a gōr (grub) wele Katowic, sie siednōńć do auta a nŏstampnōm razōm, miast jechać we skomercjalizowane Zakopane, to na zachōd ôder Glywic a Zŏbrza bez Annaberg ku miyjcu, kandy Stobrawa zmiyrzŏ ku Ôdrze a Gōrny Ślōnsk przeônacŏ sie we Dolny, kaj znŏdymy wiyncyj go miyndzy buchdecklōma Ksiōnzki Monik Neumann. Jus na frōntowym decklu nŏdymy qualität – ftory dalij sie ciōngnie pre bez cołki text – Buchdeckel zrychtowany we kooperatywie Rafała Szymy (projekt buchdeckla) Marty Bednarskij (titelbild) a Leoni? (sam niych cytŏce/cki entscheidujōm, kogo darsteluje dziołcha ze ôstranzynōm/ôstrangŏwkōm). Buch sie dzierży gemütlich we rynkach dziynki twardymu einfassungowi a snadnymu formatowi, co sprawiŏ, iże ksiōnzka sie we kŏżdyj ladze gryfnie handhabuje do cytaniŏ. Co nŏs dockŏ we inhaltcie? Excellent beschreibung Zachodnio-Gōrnoślōnskigo umweltu krysu Klucborek na ftory natrefiōmy, dziynki zeitzeugin tych casōw… … falsch, sumiynnym badaniōmw modyj autorki: Ślōnska, ftory przeminōł bez 80 lŏt nazŏd. Ftory zapołniŏ ze geograficnego punktu widzyniŏ nŏstympny bioły flecek dojś bogatyj literatury Gōrnoślōnskij, niyjako kej to ucyniyli Janosch dlŏ Zaborza (Zabrze) H. Bienek dlŏ Gleiwitz abo H.Schlebach dlŏ Karfu (Beuthen) – laut s. Pioskowika literackigo trio niydoszłego dreieckstadtu – abo Twardoch dlŏ Preiswitz, Schönwald, Petersdorf etc. a moc inksych schriftstellerōw, ausklammrujã sam pangōrnoślōsnkich schriftstellerōw, kej E. Grabowski, H. Niekawietz abo Z. Rokita, ftorzi ukŏzywali kōnsek abo kōnski Ślōnska ftore niy definiujōm gniŏzda jich ancestorōw. Detabuizacyjŏ zaś przemilcanych tematōw we rŏmanie, niy wypołniŏ jus biołego flecka a cołki themenfeld we skali Gōrnego Ślōnska (ejźli i niy ino!) do terazka przemilcany, bezmajś zapōmniany, kuli cego wnosi co nowego do literartury G/Ś a niy je ino wejzdrzyniym na jus behandlowane geschehnisse we literaturze ze inksygo miyjca naszygo gōrnoślōnskigo landu. Inhalt a tak richtig splot: leitfadynu, detabuizacyje, mŏwy (dt. Sprache, pl. języka) prziwołuje inksy werk do myjśli, ale ô tym ku kōńcowi. Leitfaden intryguje, buduje fest szpanã, niy zdrŏdzŏ kej nastōmpi kulminacyjŏ, wciōngŏ we zug cytaniŏ, je to jedna ze tych ksiōnzek, ftore sie przecytowuje we jednym kōnsku a sie zastanŏwiŏ potym, ejźli to richtig debüt literacki, abo sie jus co możno ôder autora/rki verpassowało? I richtig, autorkã napisała jus piyrsõ wydanõ ksiōnzkã we wieku 14 lŏt, pod titlym: “Ann Luiza Mond i Przepowiednia Sprawiedliwości”! Ale nazŏd do aktualnyj publikacyje: Mŏwa ksiōnzki je richtig schmankerln, we kŏzdyj gŏdce jakõ we nij znŏdymy (fto niy znŏ niymieckij abo ślōnskij gŏdki dialogōw, tys se poradzi, ô to ksiōnzka dbŏ!), fto je znŏ tyn jakŏ cytŏc(ka) niy byńdzie sie cuł(a) erdrückowany/ŏ mōnolitym schrifstellerskiym napisanym ôder deckla do deckla we mŏwie polskij. Ślōnskŏ Trōjgŏdkowojść niy prziłajzi sam za krōtko, po piyrsych seitach cowiek zapōminŏ, co je to rŏman eigentlich niy pisany we mŏwie literackij, H. Bienka, Janoscha a inksych. Pewnŏ ôbcojść mŏwy polskij znanyj ze literatury ô dworkach litewskich – ftorŏ bewirkuj, co niyjedyn Gōrnoślōnzŏk niy chyci sie za cytanie ksiōnzek, zniychyncōny niyjako bez naciepniōny kanōn ksiōnzek we polskij szkole – sie traci… Słowo “dworek” ôstowŏ na tle literatury gōrnoślōnskij zdekunstruowane, abo lepszyj pedzieć abseits polskich narrativōw jymu nowŏ rola przipisanŏ. Suma sumarum to nawet niy zdekonstruwane jakosik extra, ino zastosowane ze ślōnskij perspektywy jako typ jakigo budunku, bez tygo szlachciannego balastu i schluss. Tyj sorty detaili pozorny/ŏ cytŏc(ka) znŏdzie kupã, bez przikłŏd tłōmacynie słowa “Heimat” na polske, ftore je inkse ôd “mała ojczyzna”, susznie, bo adejktiv “mała” sugeruje cojsik mynij ważnygo, a ze ślōnskij perspektywy trudno pedzieć, co heimat je nōm mynij ważny ôder jakij abstarkcyjnyj “dużej ojczyzny” przipisowanyj we polskij nōmynkulaturze cołkiymu staatowi.

Wichtig beitrag dlŏ policyntrycznojści nasyj mŏwy literackij darstelluje part ślōnskich dialogōw, ftore sōm haltowane we variantcie sysanym (dt.: masurierendem, pl: mazurzącym), co niy je ino interessant dlŏ muttersprachlerōw ze krysu Ôpole a Klucborek (kaj sie dzieje handlung), ale tys iksych teili Gōrnego Ślōnska kej: Ôlesno, Lublyniec, Radziōnkōw, Chropocōw, Piekary. Niyjako Monika Neumann uchylŏ kuli swojij trōjgŏdkowojści dalsy kōnsek dźwiyrza dlŏ potyncjalnych pisŏrzy(rek), tłōmac(k)ōw, ftorych niy rajcuje aktualny strömung werkōw po ślōsnku ze hegemōnijōm einflussōw ze polszczyzny szyrzōnyj bez szkola a media polske, nader naszym wortschatzym ze niymieckigo. Kuli tygo moge przisporzić to nowych cytŏc(k)ōw textōw po ślōnsku, ftore wyniyjśli aby kōnsek mŏwy niymieckij ze dōma, szkoły abo diaspory landōw niymieckomŏwnych.

Part dialŏgōw schreibowanych po ślōnsku, pozwŏlŏ vermutować, co ksiōnzka wydanŏ po ślōnsku (ze ślōnskōm mŏwōm narracyje) bōła by richtig bereicherungiym dlŏ literatury ślōnskomŏwnyj. Inksōm sprawōm je srogi potyncjoł rŏmanu do übersetzowaniŏ na mŏwã niymieckõ kuli narracyje (kritycnego podyjściŏ do geschichty) a themenfeldu (Reichsarbeitsdienst – fungowoł niy ino na G/Ś ale tys ôd Schleswig-Holstein po dzisiyjsõ Austrijõ), coby trefić na rynki niymieckomŏwne. Kuli wyższyjszygo, niy wyklucōne, co wydanie polske, tys moge trefić na interessã poza Gōrnym Ślōnskiym, bez przikłŏd na Kaszubach, Mazurach abo i Dolnym Ślōnsku. Podśtrychnōńć trza, co je to rŏman ponadregionalny, ftorego handlung lokowany je na Ślōnsku. A niy literartura regionalnŏ, ftorŏ ôgranicŏ sie do spraw zachodu G/Ś wele Klucborka a kwŏli infatylnie heimat.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

“Przemilczane” Moniki Neumann tworzy wobec Dracha S. Twardocha parytet płciowy, ejźli rozłazi sie o aktualnõ literaturã ze Ślōnska, ftorŏ detabuizuje vel. kritikuje Ślōnsk, mŏ we uzusie krōm mŏwy polskij narracyji we dialogach mŏwã ślōnskõ i niymieckõ a warśtat a forma literackŏ je anspruchsvoll. A jus nader sprawy gender toli zbogacŏ literacki parytet miyndzy regiōnami Gōrnygo Ślōnska. Ksiōnzkã polycōm przecytać a autorce gratulierujã ze erwartungiym na dalsze publikacyje!  Dla czytelnika/czki polskiego/j szukającego/j literatury polskojęzycznej odmiennej, bądź na tropie Zbigniewa Rokity i jego “Kajś” ukazującą Śląsk Polsce, to pozycja nietuzinkowa, polecam lektury.

Hannes Sowistscholl
Oberschlesier reinster krwi, ejźli fto wierzi, co co takigo existieruje…

Plätscheriplumps!
Fließt die Stobrawa gen Westen