Jak po ślōnsku sie nazywo chojinka na Gody?

Godni czas sie pōmału kōńczy i niykerzi z nos bydōm zaroz kryć wszysko to, czym przistrojyli swoje dōmy na Świynta. U inkszych te rzeczy ôstanōm jeszcze bez hned miesiōnc. Ino jak je po naszymu nazwać?

Joch niydowno sie zastanowioł, jak sie naprowda po ślōnsku przistrojōny na Gody strōm nazywo. Wejzdrzoł żech tōż do słownikōw, a tam biyda. Niy ma nic we srogich słownikach ôd Reinholda Olescha ani ôd Michała Przywary. Dopiyro „Słownictwo Dzierżysławic” ôd Feliksa Pluty podowo słowo krisbaum. „Słownik Starych Siołkowic” ôd Alfreda Zaręby notuje gŏjik, „Słownik Gōrnoślōnskij Gŏdki” ôd Bogdana Kallusa mo krisbaum, kristbaum, wilijne drzywko (cieszyńske), boże drzywko (cieszyńske). I tyla. Nad cieszyńskimi formami niy bydymy sie sam zastanowiać, weznymy sie ino za – z braku lepszego ausdruku – pruski Ślōnsk.

Wejzdrzoł żech bez to do Korpusu Ślōnskij Mŏwy. Tam nojstarsze użycie słowa kristbaum je we 1934 roku.

Feliks Steuer, „Dialekt sulkowski”, 1934: „Kaj je kristbaum, tam rożygajōm świyczky i śpiwajōm”.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Kobiyta 70 lot, ze Radostynie pod Prudnikym, 1959 rok: „A poty po wieczerzi, to mōmy chojinkã, kristbaum nastrojōny”.

Jedno i druge to teksty gwarowe, kaj je zaznaczōno klarowno wymowa ze „t”.

Słowo gojik za to piyrszy roz idzie trefić dopiyro po II wojnie światowyj:

Ks. Klemens Kosyrczyk (z Mysłowic), „Gość Niedzielny”, 1945: „Jo tam nie mom nic naprzeciw goika, bo som rod patrza, jak sie dzieciom łoczy świycom, jak we wilijo ustrojony goik łobejrzom. Ale tyn goik jednak nie śmiy być ważniejszy, zocniejszy, jak betlyjka. Bo goik może se kożdy na izbie ustawić […], ale kto mo betlyjka na gody, tyn pokazuje, że jest krześcijanin, a po drugie, to tako betlyjka nom zawdy więcyj do serca i do sumiynio i rozumu przemówi, jak taki paradny goik”.

Zainteresowało mie to, co ôn sam pisze, bo to mo brzmiynie, choćby to bōł dō niego jakiś nowy ôbyczoj. Tōż sprawdziōł żech betlyjka:

Ks. Jozef Gawlina (Strzybnik) abo ks. Bolesław Kominek (Radlin), „Gość Niedzielny”, 1933: „Jeszcze bych se z Wami porządził więcej, ale już jest czas, wyszukać i wystawić betlejka. – Widzicie, tu pod zofą była schowano. Zbajstlowoł ją zeszłego roku nasz Pietrek a nauczyli go tego na jakimś kursie w młodzieży. Cało jest zakurzono. Trzeba figurki wyciągnąć i opucować”.

Czymu sam – 12 lot wcześnij – niy ma słowa ô kristbaumie abo gojiku? Ôdpowiydź dowo Jerzy Pośpiech we ksiōnżce „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku” ze 1987 roku:

„Na Śląsku – sporadycznie znana już w XVII w. (Brzeg), przejęta, zdaje się, od Prusaków – zakorzeniła się w ciągu XIX w. najpierw w środowiskach mieszczańskich niemieckiego pochodzenia, głównie wśród protestantów. Dopiero w drugiej połowie tamtego wieku zaczęła się przyjmować również wśród Polaków w miastach. Choinka na wsi śląskiej sięga swymi początkami przełomu ostatnich dwu wieków, choć jeszcze w trzecim dziesiątku naszego stulecia nie została powszechnie zaaprobowana. Wcześniej przyjęła się u bogatszych chłopów; biedota zadowalała się gałązkami lub stojakiem z kilkoma świeczkami (Reńska Wieś).

Dwie popularne na Śląsku gazety: »Katolik« i »Nowiny Codzienne« tak oto nawoływały w 1931 r. do porzucenia »protestanckiego, obcego i świeckiego« zwyczaju stawiania choinki wigilijnej na rzecz »katolickiego żłobka«:

»Bez ubliżania choince. Tam, gdzie zwyczaj jej używania już jest powszechny, może ona pozostać i nadal. Choinka sprawuje radość młodym i starym, dopomaga ubogim do otrzymywania darów, pociesza chorych i podawa w zapomnienie smutek i starania chociażby tylko na chwilę. Z tego stanowiska choinkę się poleca. Dlatego niech pozostanie przede wszystkim w domach sierot i w szpitalach. Ale niech kochany czytelnik da sobie powiedzieć, że choinka była początkowo protestanckim zwyczajem. I zmienia się też powoli i u nas, na Górnym Śląsku, na zwyczaj czysto świecki. Znajduje się w obecności i w rodzinach nawet żydowskich, zapewnie nie na pamiątkę narodzenia Mesjasza, w którego Żydzi jeszcze nie wierzą […]. Nie jest to przypadkiem, że nasi przodkowie na Górnym Śląsku choinki nie znali, ale tym lepiej znali i szanowali żłobek z szopką betlejemską […]. W rodzinach, niestety, szerzy się choinka kosztem żłobka. w każdym razie należy [dać] pierwszeństwo szopce ze żłobkiem, a nie choince […]. Zapewne choinka ma swoje zalety. I ona potrafi w nas usposobienie poetyczne wywołać, ale tylko na zewnątrz i tylko na moment. Skończyło się obdarowanie, wtedy się większą cześcią skończył i jej powab i ponęta«.

Było to jednak wtedy wołanie już anachroniczne. Stawianie choinki wigilijnej stało się zwyczajem powszechnym, zwłaszcza po ostatniej wojnie, składowym elementem świąt, obecnym w rodzinach bez względu na światopogląd. Dziś nikt nie kojarzy drzewka bożonarodzeniowego z prastarym kultem wiecznie rozkwitłej gałązki czy zielonej przyrody, pozostała jednak estetyczna radość z kolorowej choinki, pełniącej różnorakie funkcje, ewokująca stany emocjonalne, zapomnienia itp. Choinka przejęła niektóre funkcje snopa zboża, żłobka i szopki betlejemskiej. Nadal gromadzą się przy niej rodziny i śpiewają kolędy.

[…] Lud śląski różnie nazywa stojące drzewko wigilijne. Najczęściej używane są nazwy: choinka, drzewko (boże drzewko), kryzbaum (krisbaum, kristbaum), a rzadko gaiczek”.

Moc mie zdziwiyło to, że kristbaum/gojik to je aż tak nowo tradycyjo na Gōrnym Ślōnsku. Dycki mi sie zdowało, że ôna je starszo. Ale jeźli Pośpiech pisze, że po ślōnsku godo sie tyż chojinka i drzewko, toch zaś wejzdrzoł do Korpusu. Nojprzōd poszukoł żech słowa chojinka.

„Śląski Głos Poranny”, nr 298/1929: „[…] niech wszystkim koleksom zaświeci to światło, jak już nie inacy to w ocach niewinnych dzieci, kierzy tam stanom koło choinki […]”.

„Polska Zachodnia”, nr 338/1931: „[…] cobych s połnemi saniami móg dospomogać dzieciątku w kładzyniu Wom pod choinka i betlejka roztomajtych użytecznych rzeczy piyknych i maszkiytów […]”.

„Gazeta Świętochłowicka”, nr 29/1935: „Wieżo też do tego pasówała bo z tymi lampkami wyglądała choćby choinka!”.

„Gość Niedzielny”, nr 52/1933: „[…] ale siednijcie se jak przyjdziecie z kościoła wele choinki […]”.

Słowo drzewko tyż sie we tamtym czasie pojawio:

„Gustlik”, nr 40/1927: „Nojwięcej radości życza dzieciom: niech im tam »Dzieciątko« i »Aniołek« nakładzie jaknojwięcej pod drzewko i na drzewko”.

„Polska Zachodnia”, nr 354/1933: „Te roztomajte wieszadełka i ozdoby na drzewko możecie podziwiać we sklepie Tow. Polek »Praca kobiet« w Katowicach na ul. Pocztowej 4”.

„Gość Niedzielny”, nr 1/1935: „Bo to czasy ciężkie i niejednymu ślydź zastąpić musioł ryba, kąsek czornego chleba od »Manny« babówka […], a zamiast ustrojonego w świeczki drzewka gorała na stole bergmańsko karbidka”.

Spōmnioł żech sie, że możno „Atlas językowy Śląska” mo jeszcze jakeś informacyje. Podug danych sprzed 60 lot na zachodzie we poru miyjscach kristbaum, na pōłnocy i wschodzie krisbaum, we wschodnim pasie je tyż chojinka, a gojik ino we Paczynie (32), Mechnicy (31) i Starych Siołkowicach (16). Ciekawe, że kryzbau je aż we Dobieszowicach (33), co sōm już za Brynicōm. Niy ma za to nikaj drzewka, co je przeca szło wyczytać we cajtōngach.

Jo do kōńca tekstu byda pisać już ino krisbaum, ale Wy sie tam wybiercie, co Wōm nojbarzij pasuje.

Tōż tradycyjo krisbaumu rozeszła sie postrzōd Ślōnzokōw po prowdzie dopiyro kole sto lot tymu, a wcześnij wystawiało sie w dōma betlyjka. Niy dziwota, że nazwy na krisbaum niy sōm jakoś fest zakorzyniōne we naszyj świadōmości. Ôkrōm tego ône weszły do jynzyka, jak już były cajtōngi i radio, tōż jak Ślōnzok czynsto słyszoł abo czytoł niymiecke „Christbaum” i polske „choinka”, to mu to niy pōmogało we przijyńciu kristbaum i chojinka za ślōnske słowa.

Co fest ciekawe, ta informacyjo u Pośpiecha ô krisbaume we Brzegu na poczōntku XVII wieku, to je strōm, co go do biydnych dzieci postawiyła we 1611 roku ksiynżno Dorota Sybilla, żōna ôd legnicko-brzeskigo ksiōnżyńcia Jana Chrystiana. Niymiecko Wikipedyjo podowo, że to je piyrszy roz, jak ftoś ôświyciōł świyczki na krisbaumie. Jeźli to je prowda, to z jednyj strōny mogymy sie widzieć za krisbaumowych liderōw, a z drugij za maruderōw.

Zaroz to dowo tyż ôdpowiydź, czymu stare, wielke słowniki niy majōm hasła na krisbaum. Przywara pisoł swōj słownik na poczōntku XX wieku, kej mało fto krisbaum stawioł, a Olesch zebroł swoje słownictwo we latach 30. XX wieku, kej do wiynkszości to była blank nowo rzecz. Ôba za to piszōm ô betlyjce, ale ô tym na drugi roz.

Foto na wiyrchu: Michel Stockman ze Unsplash.