Historyjŏ w 1000 słōw: Ślōnsk ôd czasōw rzimskich do 1000 roku

Muszã sie prziznać, iże ciynżko mi pisać ô prehistoryji, bo ô nij wiymy ino dziynki archeologōm, a mie archeologijŏ nigdy za moc niy interesowała. Dycki mie ciōngły nojstarsze zŏpisy, bele ino były spisane wielaśset lŏt tymu. Beztōż nojprzōd wejzdrzimy sie na Ślōnsk udokumyntowany we piśmie, a do prehistoryje wrōcymy kejś abo możno ftoś inkszy ô nij napisze.

Na progu ery historycznyj na Ślōnsku miyszkali Celtowie, ci sami, co z nich wziōnli sie dzisiejsi Bretany, Walijŏcy, Szkoci i Irlandyjŏcy. W tamtym czasie Ślōnsk niy istnioł we takim syńsie, jak dzisiej, chociŏż na isto jakŏś nazwa, co ôd nij wziōnło sie miano naszyj ziymie, już była używanŏ. Ta nazwa niy ôznaczała dzisiejszego terytorium Ślōnska, ale tykała sie czegoś blank inkszego. Miano Ślōnsk mogło sie weznōńć ôd rzyki Ślynże, co płynie ôd Sudetōw do Wrocławia, abo ôd gōry, co mŏ take samo miano. Jejich nazwy niy sōm ale ani germańske, ani słowiańske, jak to wadziyli sie Niymcy i Polŏcy we XIX i XX stoleciu, ino sōm starsze nawet ôd tych Celtōw, co my ôd nich zaczli. We cołkij Europie połno je przedindoeuropejskich mianōw rzyk i gōr, tōż Ślynża to by niy bōł wyjōntek.

Piyrsze informacyje pisane pochodzōm ale z czasōw po tym, jak na Ślōnsku zaczli ôsiedlać sie Germanie. Nojstarszy znany nōm z miana władca, co panowoł nad jakōmś tajlōm Ślōnska, to Marbod, co ô nim pisoł rzimski historyk Strabōn. Żōł mynij wiyncyj ôd 30 roku p.n.e. do 37 n.e. Chociŏż bōł z markomańskij – to znaczy germańskij – arystokracyje, to jego miano było celtycke i znaczyło Wielki Kruk. Chowoł sie we Italiji, znoł sie ze cysŏrzym Oktawianym Augustym, a do swojich wrōciōł we 9 roku p.n.e. Na terytorium dzisiejszych Czech zôrganizowoł kōnfederacyjõ plymiōn germańskich i ôstoł jeji krōlym. Jego państwo zajmowało tyż nadłabske rejōny Sermōnōw i Lōngobardōw, nadodrzańske i nadwiślańske teryny Lugiōw, a ciōngło sie aż do rzyki Marusze we dzisiejszyj Rumuniji na wschodzie i do limes – to znaczy Dunaju, granicy Rzimu – na połedniu. Głōwne miasto tego państwa nazywało sie Marobudum, a zniszczōne było we 19 roku naszyj ery po tym, jak Katualda, wcześnij wygnany markomański arystokrata, zaatakowoł państwo Marboda i ściepnōł go z trōnu. Markōmanowie hned ôsłabli hned jejich dobrze zôgranizowane państwo przestało istnieć.

We II stoleciu naszyj ery grecki geograf, matymatyk i astrōnōm Klaudiusz Ptolymeusz pisoł ô naszych terynach we swojij Geografiji. Wymianowoł miyndzy inkszymi plymiã Silingōw, co nŏleżeli do kōnfederacyje wandalskij. Co ciekawe, pŏrã dekad przed nim Tacyt, rzimski historyk, pisoł we swojim dziele Germania, iże tukej miyszkajōm Nahanarwalowie, a ô Silingach niy spōminŏ ani słowym. Dzisiej podejzdrzywŏ sie, iże jedni i drudzy to je tyn sōm lud.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Silingowie, atakowani ôd Hunōw ôd kole 400 roku, społym ze Wandalami przekroczyli rzykã Ryn (abo Rajno) w zimie 406 i we Galiji byli bez nastympne trzi lata. We 409 bez Piryneje przebiyli sie do Iberyje i ôsiedlyli sie we Betyce, co leżała tam, kaj dzisiej Andaluzyjŏ we Hiszpaniji. Potym, durch atakowani ôd Wizygotōw, przenieśli sie do pōłnocnyj Afryki, kaj zbudowali krōlestwo, co upadło we 534 roku.

Ôd czasu wielkigo wandru ludōw, co skuli niego Silingowie i Wandalowie wyszli z naszego regiōnu, do poczōntku VII stoleciŏ na Ślōnsku trwoł regres cywilizacyjny. Niy bōł ôn blank prōzny, ale bōł wyludniōny. Kole 512 roku Herulowie wandrowali bez Ślōnsk z rejōnu postrzodkowego Dunaju do Skandynawije. Prokop z Cyzareje napisoł, iże szli bez „srogi ôbszar prōznego krŏju”, jak szli bez naszã ziymiã.

Ôd piyrszyj połowy VII stoleciŏ na Ślōnsk wziōnli schodzić sie Słowiany. Nojstarsze ślady słowiańske ôdkryte były kole Krapkowic. We tym czasie niydaleko na połednie frankijski handlyrz Samōn walczōł po strōnie Słowianōw przeciwko Awarōm. Po zwyciynstwie bōł ôbwołany wojewodōm i zbudowoł piyrsze we historyji państwo słowiańske we naszyj tajli Europy. Możliwe, że jakeś małe połedniowe kōncki dzisiejszego Ślōnska nŏleżały do Samōna (spekulujã), a ôkrōm tego pewnikym jakŏś wymiana handlowŏ musiała istnieć, tōż niy szło ô tym niy spōmnieć.

Piyrszy znany nōm dokumynt, co ôpisowoł Ślōnsk epoki słowiańskij, mioł tytuł Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii (Ôpis miast i ziym na pōłnoc ôd Dunaju), a krōtko gŏdŏ sie na niego Geograf Bawarski. Autōr napisoł go kole połowy IX stoleciŏ i wymianowoł w nim tyż plymiōna Ślōnska z tamtego czasu: Dziadoszanōw, Trzebowianōw, Ślynżanōw, Ôpolanōw, Gołynszycōw.

Kole tego czasu rosły tyż na połedniu Wielke Morawy. We drugij połowie XI stoleciŏ princ tego państwa nojprzōd zajōn teryn dzisiejszego Gōrnego Ślōnska, a po pŏru latach Dolnego. Znaczy to, iże pokŏzało sie sam piyrszy rŏz urzyndowe Krześcijaństwo, bo Wielke Morawy były ôkrzczōne we 831 roku.

Państwo Świyntopełka padło we 905 roku, ale już przed tym ôrganizowało sie w nim ksiynstwo czeske. We 955 roku prziłōnczyli do swojigo państwa Morawy, a przed 965 rokym rejōn dzisiejszyj Małopolski. Niy wiymy, kedy gynau we granicach państwa czeskigo znŏd sie Ślōnsk, ale musiało to sie stać już przed podbojym ziymie krakowskij, a możno nawet przed 949 rokym.

Mōmynt nabraniŏ ślubu prynca Polanōw, Mieszka, i czeskij Dobrawy, cery ôd Bolesława Ôkrutnego, we 965 roku zaczło czas sojuszu miyndzy jejich państwami. Niy trwoł ôn ale dugo, bo Dobrawa umarła już dwanŏście lŏt niyskorzij. Ślōnsk bōł wtynczŏs ważny bez to, iże szła sam drōga handlowõ ze wschodu na zachōd Europy. Mieszkowi widziała sie kōntrola nad tōm drōgōm, tōż zaczōn atakować granicã czeskõ i na kōniec lŏt 80. X stoleciŏ zajōn jakiś rejōn czeski, ale niy wiymy jaki. Historycy z wiynksza padajōm, iże rochodzi sie ô Ślōnsk, ale niy wiymy, czy cołki, czy ino Dolny. Możliwe, że Gōrny Ślōnsk podbity bōł dopiyro we 999 roku.

Na kōńcu piyrszego panowaniŏ czeskigo na Ślōnsku zawrymy tã tajlã Historyje w 1000 słōw. Jak niy mŏcie doś, a jeszczeście niy czytali, to wejzdrzijcie na historyjõ Bytōmia do XIV stoleciŏ abo na artykuły ô herbie Gōrnego Ślōnska i suplymynt abo tyż ô Herbie cołkigo Ślōnska.

Fotografijŏ na wiyrchu: Architektura kultury przeworskij. Fot.: Silar / Wikimedia Commons.