Herb Śląska

Żeby dyskutować na temat symboli Śląska, musimy najpierw stwierdzić, że herb śląski i herb dolnośląski pokrywają się. Oznacza to, że Górny Śląsk ma w jakimś sensie dwa herby: omówionego wcześniej złotego orła na błękitnej tarczy i czarnego na złotej.

Herb Śląska od wieków jest traktowany w Polsce jak symbol obcy, wręcz znamię zdrady. Już Jan Długosz pisał o Piastach śląskich, że „[…] Książęta śląscy […] z głębokiej zawiści nie mogli ścierpieć tego, że Władysław Łokietek bez zasięgania ich rady i wbrew ich woli przywdział koronę królewską […] Zraziwszy serca zawiścią wyrzekli się zatem wolności […] niepomni swego pochodzenia […] Zamieniają bowiem orła białego, który jest herbem całego Królestwa Polskiego i którego sami zwykli byli nosić jako herb i klejnot książęcy, jedni białego na czarnego, inni na błękitnego zmieniając, równocześnie i mieszając pola, by nie stwarzać pozoru, że mają cokolwiek wspólnego z Królestwem Polskim […]”¹ No cóż, nie możemy odmówić Długoszowi fantazji, ale źródła barw śląskich są o wiele bardziej prozaiczne.

Barwy

Najwcześniejszą informację o barwach Piastów śląskich zawiera Styryjska Kronika Rymowana Ottokara Styryjskiego napisana między 1305 a 1320 rokiem. W części poświęconej bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 roku, w której uczestniczyli Henryk IV Probus, książę wrocławski, i Władysław I, książę opolski, autor pisze, że ich flaga była czarna, a widniał na niej srebrny orzeł, a więc Piastowie szli pod zupełnie innymi barwami niż tradycyjne. Sylwiusz Mikucki, historyk i miediewista, teoretyzował, że mogła to być flaga umowna, złożona z barw obu książąt, ale pewnej odpowiedzi nie poznamy nigdy.

Kolory piastowskie były wtedy najpewniej już ustalone. W 1241 roku, po śmierci Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą, księstwo wrocławskie rozpadło się na trzy mniejsze: wrocławskie, legnickie i głogowskie. Stosunki między książętami były zimne, niejednokrotnie wrogie, a jednak wszyscy mieli podobne do siebie herby. Gdyby ustalali je samodzielnie, mało prawdopodobne byłoby, żeby wybrali podobne barwy co przeciwnicy, dlatego możemy z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że czarny orzeł na złotym tle był herbem od czasów Henryka Pobożnego.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

W tamtym okresie barw heraldycznych było siedem: złoto, srebro, błękit, czerwień, czerń, zieleń i purpura. Powodowało to, że kolory często się powtarzały. W Europie środkowej częste było łączenie srebra i czerwieni (np.: Piastowie polscy, Babenbergowie, Arpadowie, Przemyślidzi, margrabiowie morawscy). Piastowie śląscy utrzymywali bliskie kontakty między innymi z Wettynami, Przemyślidami i Askańczykami, a nie było wtedy rzadkością przybieranie barw przyjaciół. Stąd też prawdopodobnie wzięły się barwy czarna i złota na herbach śląskich książąt.

Godło

Najwcześniejszym potwierdzonym godłem Piastów śląskich jest półksiężyc z krzyżem. Widoczny jest on na pieczęci Henryka Brodatego z lat 1202/1203-1234, gdzie książę w zbroi trzyma tarczę właśnie z takim symbolem. Pomimo wielu hipotez jego geneza jest wciąż nieznana, jednak symbol ten (choć z gwiazdą, nie krzyżem) pojawiał się od starożytnej Macedonii i Rzymu. Nie był też wyjątkowy w średniowiecznej Europie; do dziś możemy to godło znaleźć choćby w herbach Haale w Niemczech, Oberglattu i Niederglattu w Szwajcarii lub Tarnobrzega w Polsce.

Kolejny śląski władca, Henryk Pobożny, dodał do półksiężyca i krzyża powszechnego już wtedy w heraldyce orła i tak nadał właściwie ostateczny kształt herbowi śląskiemu. Co ciekawe, wszyscy trzej jego synowie usunęli z godła krzyż. Po wielu latach w pierwotnej formie ponownie pojawiło się godło z krzyżem u Henryka III głogowskiego i od tego czasu przewijało się aż do całkowitego wygaśnięcia dynastii Piastów śląskich.

Godłem, które było używane przez śląskich Piastów, a które nie przedostało się do herbu całego regionu (choć pojawia się w herbach miast i powiatów) jest szachownica. Pojawiła się ona w początkach XIV wieku i część badaczy próbowało ją wiązać z Wielkopolską albo Mazowszem, ale o wiele bardziej prawdopodobne jest, że jest ona wynikiem działalności księcia Bolesława III, któremu marzyło się opanowanie Opawy, a po niej Moraw. Godło tego regionu posiada właśnie biało-czerwoną szachownicę.

Przedstawienia herbu śląskiego

Symbol Śląska znalazł się między herbem księstw opolskiego i świdnickiego w sali herbowej zamku Lauf pod Norymbergą. Forteca została zbudowana przez cesarza Karola IV w 1356 roku. W 1934 roku, pod warstwą starej farby, odkryto 112 herbów arystokracji Korony Czeskiej.

W herbarzu Geldrii (Wapenboek Gelre) autorstwa Claesa Heinezoona lub Heynena, który był heroldem Księcia Geldrii, władcy na terenie dzisiejszych Niderlandów, również możemy na jednej stronie znaleźć między innymi herby śląskie. Kolejno widoczne są herbu Ludwika Andegaweńskiego, Ziemowita IV mazowieckiego, Ludwika I brzeskiego, Bolka III ziębickiego, Władysława opolskiego, Konrada II oleśnickiego, Księstwa Świdnickiego (we władaniu Korony Czeskiej), Mikołaja II opawskiego, Ruperta I legnickiego i Tomasa, hrabiego Szentgyörgy.

Orzeł śląski pojawił się też na polu bitwy pod Grunwaldem. Konrad VII Biały, książę oleśnicki, walczył po stronie krzyżackiej. Dostał się do niewoli, a jego chorągiew została zdobyta przez wojska polskie. W ten to sposób czarny orzeł trafił do Banderii Prutenorum autorstwa Jana Długosza, który zdobyte chorągwie opisał, a namalował je Stanisław Durink.

Od herbu rodu do herbu ziemi

Od drugiej połowy XV wieku najwyższym urzędem śląskim było stanowisko starosty generalnego. Ponieważ dość szybko ustaliło się, że starostą zostawał jeden z książąt śląskich, a zwykle był to przedstawiciel Dolnego Śląska, herb dolnośląski zaczęto utożsamiać z całą prowincją. Po podbiciu Śląska przez Prusy oraz po jego zreorganizowaniu w nowym państwie, dolnośląski herb otrzymał rolę emblematu całego regionu. Śląsk funkcjonował jako prowincja do roku 1919, gdy podzielono go na Śląsk Górny i Dolny, z których ten drugi utrzymał dotychczasowe symbole.

Dziś do ponad osiemsetletniej tradycji nawiązuje województwo dolnośląskie, ale godło (dolno)śląskie można znaleźć także na Górnym Śląsku, na przykład w herbach Jabłonkowa albo Jesenika. Czarny orzeł śląski widnieje też w herbach Liechtensteinu, krajów morawsko-śląskiego i ołomunieckiego w Czeskiej Republice, samej Czeskiej Republiki, powiatu Görlitz w Niemczech, i dziesiątek miast i powiatów na Śląsku.

Tak to w skrócie wygląda historia niecodziennego kolorystycznie w tej części Europy herbu. I właśnie ta jego wyjątkowość sprawia, że jest taki cenny i warty szacunku.