Coby bajtle niy godały po ślōnsku

Co je nojważniyjsze do życio kożdyj jednyj godki, a już ôsobliwie do takij, co sie traci? Na cołkim świecie je mocka małych, myńszych, ale niyroz tyż doś wielkich jynzykōw, co sōm zagrożōne, tracōm sie, abo już sie straciyły. Robiōm przi nich uczyni, aktywisty, rewitalizatory i ôrganizacyje, a ôd nich doświadczynia kludzōm ku wnioskowi, że do żywotności godki kluczowe je, coby była ôna przekazowano do nastympnych pokolyń. Sama srogość godki to je sprawa ze drugij raje – przeca godki takie jak ndebele, afrikaans abo szōna majōm po pora milijōnōw użytkownikōw (1.1 mln, 6 mln, 7 mln – jak pisoł David Crystal we “Language Death” ze 1999 roku), a durch je starość, że we dugszym ôkresie przestanōm być używane, a na ich plac wlezie angielski. Jak godki niy erbnōm dziecka, to hneda, możno bez czas ino jednego pokolynio, tako godka sie straci.

Co robiōm inksi?

Świyży przikłod dowo profesōr Pius Akumbu, jak we podcaście Field Notes ôsprawio ô kameruńskij godce babanki. Babanki – co niōm godo bezmała 40 tysiyncy ludzi – funkcjōnuje we strzodowisku multijynzykowym. Je to jedna ze trzistu godek we cołkim Kamerunie, a na swojim terynie za kōnkuryncyjo mo trzi jynzyki: angielski, francuski i angielski pidżyn. I ta kōnkuryncyjo przegrowo. Profesōr Akumbu, coby niy dać jij umrzić, patrzoł wkludzać ta godka do szkołōw: wziōn se za cyl ôrganizować i ôtwiyrać szkoły, kaj babanki była za piyrszo godka do małych szkolorzy. Podwiela cołki projekt sztarnōn, podzioł sie ale kryzys anglofōński. We 2017 roku wojna dōmowo niy dała nōrmalnie fungować szkołōm, tōż ta wielko szansa do babanki – przinojmnij w tym czasie – przepadła.

Pius Akumbu (z lewyj strōny) ze użytkownikami godki babanki (Victor Veshi, Prudencia Ngoin, Duh Joseph, Maley).

Jedne je klar do Akumbu i inkszych aktywistōw. We przekazowaniu bajtlōm godki fest je ważne, coby ta godka robiyła za piyrszy jynzyk bildowanio. To w tym czasie – kajś do szōstego roku żywobycio – dziecka nojsnadnij chytajom godka (abo wiyncyj, jak som dwu-, trzijynzyczne, itp.). To je prawie czas systymatycznego, zôrganizowanego, programowego poznowanio świata i mianōw tego, co sie na niego skłodo. Edukacyjo przedszkolno i wczesnoszkolno buduje fōndamynta tego, jak mody człowiyk poznowo, mianuje i ôpisuje świat. To wtynczos bajtle dostowajōm piyrsze lekcyje wiedzy ô świecie, przirodzie, społeczyństwie, rachōnkach, a we naszych warōnkach tyż i religiji. W jakij godce to wszysko przidzie do kogo przidzie, w takij – przeważnie – ôstowo już na cołkie życie.

Co my zrobiyli?

Te prawidło, kere pochytali aktywisty ôd godek we Kamerunie, na Hawajach, w Australiji, na terynach ludu Saami, a we inkszych placach na świecie – że bajtle trza bildować we swojij godce, coby ône niōm godały – jak tyż ône sie mo sam u nos? Niy ma aby tak, iże żodyn ze ślōnskich aktywistōw, żodno regiōnalno ôrganizacyjo do tego czasu (a ô rynesansie ślōnskij godki przeca padōmy, iże zaczōn sie po 1989 roku) ô ślōnskij godce, co by robiyła za jynzyk bildowanio, we swojich postulatach, pōmysłach, wizyjach flyjgowanio tyj godki ani niy spōmniała?

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Nojbardzij ôpowożny, nojczynstszy i we poru miastach richtich realizowany postulat, jaki szło wysłyszeć, tyko sie wkludzanio do gōrnoślōnskich szkołōw regiōnalnyj edukacyje. Zajyńcia takie rychtowane sōm ale do starszych szkolorzy, sōm roz za tydziyń, a tykajōm sie sie roztōmajtych aspektōw ślōnskij kultury i erbowizny. Trza se ofyn pedzieć: regionalno edukacyjno je fest potrzebno. Ale ani niy styko, ani niy nadowo sie do tego, coby ślōnskie bajtle: roz – nauczyły sie godać po ślōnsku; dwa – polepszyły i rozwinyły swoja ślōnsko godka, jak chyciyły jōm w dōma; a trzi – coby miały ta godka za swoja. Edukacyjo regiōnalno niy pōmoże nōm uretować slōnskij godki, bo to niy ma norzyńdzie do przekazowanio godki nastympnymu pokolyniu.

Znojdymy jakie inksze inicjatywy w tyj zorcie? Kajnikaj trefiymy przedszkola, w kierych aktywisty kludzōm zajyńcia z godki do dziecek 4-6 lot starych. Trza tym ludziōm być wdziyncznym za ich sużba i pasyjo – do mocki dziecek z naszego regiōnu to bōł piyrszy kōntakt ze żywōm ślōnskōm mowōm! Ciynżko ale uwierzić we skuteczność takigo formatu zajyńć. Była to zaś ino jedna godzina za tydziyń, i, podug mojij wiedzy, skupiōno nojwiyncyj na pokazowaniu ślōnskich słōwek i graczkach z godkōm, a niy na używaniu tyj godki do komunikacyje. Tōż mogymy se pedzieć: tyn jedyn fal, jak bajtle miałyby szczyńście pogodać se na tym poziōmie edukacyje, bōł ino, jak miały jako Ślōnzoczka za ôpiekunka, kucharka, szprzōntaczka – i to tako, co niy poradziyła godać po polsku, tōż godała ze wszyskimi po naszymu. Pokolynia monojynzykowych Ślōnzokōw tyż sie ale już tracōm, coroz rzodzij tyż – zdowo sie – takie pracowniki edukacyje sōm akceptowani ôd dyrechtorōw.

I jeszcze jedna edukacyjno inicjatywa, kieryj prawie bydzie dziesiyńć lot. “Gōrnoslōnski ślabikorz” ôd autorōw ze stowarzyszynio Pro Loquela Silesiana. Porzōndny, profesjōnalny podryncznik do nauki ślōnskigo do bajtli. Zaroz jak sie pokozoł, słyszeli my głosy ôd fachmanōw – to niy ma norzyńdzie do nauczynio sie ślōnskigo, ino do poukłodanio sie go bez te dziecka, co już po slōnsku godajōm. A to skuli tego, że je narychtowany do szkolorzy ze trzecij klasy, dziewiyńć lot starych, czyli takich, co ôkrys nojsnadniyjszego chytanio godki majōm już za sobōm. Dzisio trza by przidać jeszcze, ze za wydaniym ksiōnżki niy poszło wydowanie materyje do rechtorōw ani szyroko akcyjo zaczynanio kursōw slōnskij godki we szkołach. Prowda, “Ślabikorz” zmiyniōł sytuacyjo ślōnskij godki, ale prawie niy we tym aspekcie, ô kery sie sam rozchodzi – we nauczaniu dziecek ślōnskigo.

Mielimy tyż zajyńcia, “kółka” i “kąciki” regiōnalne, szkolne tyjatry, kōnkursy “gwary śląskiej”, trefy ze godkōm we ôchrōnkach i szkołach, byzuchy twōrcōw i edukatorōw, a tyż roztōmajte, niyroz naprowda ciekawe i pōmysłowe inicjatywy ôd rechtorōw. Ale trza to pedzieć: żodyn niy patrzoł postarać sie ô te bazowe, nojskuteczniejsze norzyńdzie do tego, coby godka przekozać do nastympnego pokolynia: ô ślōnski, co by robiōł za piyrszy jynzyk nauczanio. Podug mojij wiedzy pomysł połnyj ślōnskij edukacyje do nojmodszych dziecek (ôchronki a klasy 1-3) żodyn roz niy boł ôbgadowany we ślonskich strzodowiskach. Zdowo sie, że jeszcze niydowno był niy-do-pomyślynio, tak choby ślōnskie aktywisty regiōnalne w jednym czasie padali, iże ślōnsko godka mo mieć status normalnego jynzyka, a myntalnie prziznowali, iże tak po prowdzie to je cosik na ibrich, przidatnigo, co jakoś tam pochyto sie same.

Niy ma co sie tymu dziwować – tak przeca latami fungowała nasza godka. Dziecka chytały jōm bez żodnych rechtorōw, we samym ino kōntakcie z inkszymi użytkownikami. Stykało wtynczos – niy styknie teroz? Niy, już downo niy styko! Niy zmiarkowalimy, iże tyn czas – czas samoistnego przekazowanio godki tak szerokigo, coby ôna bezpiecznie trwała – już downo sie skończōł. Szłoby wiela godać ô tym, po jakimu. Ô roztrzaskaniu etnicznie ślōnskich społeczności we XX stoleciu. Ô państwowych politykach bildowanio. Ô zjawisku skoku pokolyniowego (wiela z nos erbło godka ôd starzikōw, a niy ôd ôjcōw). Ô tym, jak moderne media, w kerych ślōnskigo niy ma, wkludzajōm do chałpōw godki dōminujōnce. A ô roztōmajtych inkszych prziczynach, bez kiere sytuacyjo je tako, że godka sie swijo: dzielnica za dzielnicōm, wieś po wsi przestowajōm godać, a zaczynajōm mōwić po polsku. I – coby skludzić problym nazod do dziecek – coroz ciynżyj znojś po klasach bajtle, kere godajōm po ślōnsku. Sto lot po sztartniyńciu cyntralnyj, polskij edukacyje na ziymiach slōnskich bezmała niy ma już po szkołach problymu, co do downiyjszych pokolyń bōł zdrzōdłym prawych dramatōw: tympiynio ôd rechtorōw za godanie po slōnsku. To niy świat sie polepszōł. To brakło dziecek, co na sztarcie edukacyji myślōm i godajōm nojwiyncyj po ślōnsku.

Tōż teroz se to powiydzmy i przestōńmy udować, że je inaczyj: Bez edukacyje po ślōnsku nasze szanse na chowanie nastympnych pokolyń użytkownikōw ślōnskij godki niy sōm już ani małe. Ône sōm ino teoretyczne.

Co by szło zrobić?

Trza zaroz odciepać biyda-argumynt, co go radzi my-Ślōnzoki używōmy do bele czego: “Przeca Polska sie na to żodyn roz niy zgodzi”. Toć, żodyn polski regiyrōnek sōm ze siebie niy wkludzi ślonskij godki do szkołōw. Niy przi nacjonalistycznym ajchniynciu polskij myśli edukacyjnyj i kulturowyj polityki. Ale tyż na zicher niy przitrefi sie to same, jak żodyn ani ô tym niy spomino, żodne strzodowiska sie tego niy dōmogajōm, jak niy ma ôd nos żodnyj roboty w ta strona. Edukacyjny monopol państwa niy ma przeca żelozny. Teoretycznie idzie porobić nad knifami, co by wkludziyły ślōnsko godka do edukacyje bajtli na polskim Gōrnym Ślōnsku.

Jedyn pōmysł, to je społeczno szkoła i przedszkole, w kierych tela lekcyji, wiela idzie, a tyż cołkie szkolne życie, byłyły kludzone po naszymu. Taki model funguje przeca we szkołach wyznaniowych, dwujynzycznych, abo zrychtowanych ekstra do ôbcokrajowcōw, co realizujōm polsko programowo podstawa, a ku tymu rozbudowujōm jōm o swoje treści, niyroz tyż godkowe. Je tyż przikłod kaszubskij Naszyj Szkoły (Naja Szkòła), co mo już pora lot doświadczynio we praktycznym kludzyniu szkoły z myńszościowōm godkōm.

Banner ód dwugodkowyj, kaszubsko-polskij szkoły.

Mogymy se trocha pofantazjyrować ô takij ślōnskij szkole. Wysoki poziōm bildowanio, szyroko ôferta edukacyjno, pozornie dobrano kadra – tak coby ślōnsko godka niy była za jedyny atut takigo placu. Trza by tyż pōmyśleć ô warōnkach potrzebnych do tego, coby szkolorze richtich miały tam strzodowisko ze ślōnskōm godkōm, tyż miyndzy sobōm. Byłoby – zdowo sie – potrzebne kryterium naboru, podug kerego wiyncyj jak 60% przijyntych dziecek poradziyłoby już godać po ślōnsku na dōmowym poziōmie. Bez tego ślōnski niy zacznie robić miyndzy szkolorzami za dōminujōnco, używano godka, a bez tego niy ma co marzić, że fto ś nich go pochyto. Rechtory kludziyliby przeca ta misyjo we przijaznyj, dobrowolnyj atmosferze – bez tych norzyńdzi edukacyjnego terroru na szkolorzach, co były używane ôd państwowych systymōw: formalnie – jak bez przikłod we Waliji, Australiji abo Kanadzie, kaj wkludzali angielsko godka, abo niyformalnie, jak we Polsce (II RP a PRL), kaj na siyła uczyli “pięknie mówić po polsku”.

Zaroz tyż pokazujōm sie problymy. Kaj by trza było ôdewrzić tako szkoła, coby znojś za tela dziecek, co aby trocha godajōm po ślōnsku? I za tela ôjcōw, co ich kożdy miesiōnc stykać na jakie 600-1000 złotych płatu? Ô materyje do nauczanio ślōnskigo i inkszych przedmiotōw po ślōnsku ani niy ma co godać – piyrsze lata fungowanio takij szkoły byłyby blank pionierskie.

Nojwiynkszy problym z takōm szkołōm to niy ma sztartniyńcie ś niōm szkoły we polskim prawie, narychtowanie ôd zera ksiōnżek i programōw, zdobycie za tela szkolorzy, co z chałpy wyniyśli godka, abo ôjcōw za tela bogatych, coby za nia płaciyli. Szło by przeca zacznōnć inksze, leksze do sztartniyncio inicjatywy z myślōm ô dowaniu dzieckōm strzodowiska ze żywōm, ślōnskōm godkōm. Możno pryndzyj jak szkoła, szło by odewrzić nec ôchronek zekadrōm, co do dziecek godo ino po naszymu? Abo zajyńcia we modelu niydzielnych, popołedniowych szkōłek, co w nich dziecka aby te dwa-trzi razy za tydziyń mogły sie trefiać i dostować ciekawy program i aktywności po ślōnsku, a ôjce płaciyli niy 1000, a 100 zł za kożdy miesiōnc? Na ôstatku fungowanio Stowarzyszynio Ôsōb Narodowości Ślōnskij pokozoł sie tyż pōmysł – bez żodnego inkszego dziołanio jak poaszynie sie nim we “Ślůnskim Cajtungu”- coby sztartnonć gōrnoślōnski ruch skautowski, co by kuplowoł edukacyjo we godce i kulturze Ślonska ze wychowaniym fizycznym i ôbywatelskim. Pōmysłōw je za tela – a zawdy idzie tyż wejrzeć, co tyż na świecie robiōm inksi, kierzi tyż prōbujōm przekozać modym myńszościowo godka.

Po jakimu ale nic niy robiymy?

Problym w tym, że we samych Ślōnzokach niy ma wiary w to, że nauka ślōnskigo mo edukacyjny wert. Cołkie lata za cyl edukacyje Ślōnzokōw z jakimi ambicyjami było wypucować ślōnski “akcynt” ze swojij niymieckij, a potym polskij godki.  Rozchodziyło sie ô to, coby ôstawić ślōnsko godka w dōma, i dorōść do jednyj abo drugij godki społecznego sztajgniyńcio. Fto tego niy szafnōł, ôstowoł na społecznym dole. Niy tako je historyjo bohatera świyżyj “Pokory” ôd Szczepana Twardocha – co niby ôsprawio ô fikcyjnych zdarzyniach ze downych czasōw, ale przeca cyluje we świadōmość nos sam dzisio?  I chocioż czasy sōm inksze – a dwujynzyczność dowo lepszy start do multigodkowego świata jak poznanie za bajtla ino polskigo – my durch we gowach mōmy te “niy ucz bajtla godać po naszymu, bo bydzie mioł ciynżyj w życiu”.

I zaś – niy sōm my sami z naszōm sytuacyjōm. Wrōcymy zaś do profesora Akumbu. Jego słowa majōm richtich znajōmy klang: “Ciynżko je naszym ludziōm przichwolić tymu, iże werci sie uczyć babanki. Ôjce starajōm sie, jeźli ich dziecka szafnōm co w życiu, jak bydōm szkolōne we babanki, jeźli znojdōm se robota. Widzōm przeca wszyskich używać angielsko godka we administracyji i angelski pidżyn za godka do geszeftu”.

Piyrszo prziczyna tego, iże my-Ślōnzoki niy dorobili sie żodnyj szkoły ze ślōnskōm godkōm, ani chocioż ôrganizacyjōw i aktywistōw, coby w ta strōna co zrobiyli, to je przekōnanie, że tak po prowdzie ta godka sie naszym bajtlōm niy przido. Że to je wiyncyj zawada, jak profit we bildowaniu. I że szkoda, że jij niy poznajōm i niy bydōm godać po ślōnsku, ale jeszcze wiyncyj byłoby szkoda, jakby mialy ś niōm sztartować do świata – świata, co ślōnskij godki niy mo we zocy i co niy pōmogo jij użytkownikōm tak, jak pōmogo tym, co godajōm perfekt po polsku abo po angielsku.

Toć, wajōmy, iże godka sie traci. Ale sami niy używōmy żodnych realnych norzyńdzi, coby to zmiynić. Nojsamprzōd potrzebno je wola ôd społeczności, co używo godki, żodyn aktywista bez nij nic niy szafnie. A wole, coby nauczyć bajtli godać po ślōnsku, miyndzy Ślōnzokami niy ma. My-Ślōnzoki – tak po prowdzie, podug tego, co robiymy – to niy chcymy, coby nasze bajtle godały po naszymu.

 

Społym budujymy nowo ślōnsko kultura. Je żeś z nami? Spōmōż Wachtyrza

ur. 1981 w Katowicach. Tumacz, pisorz, popularyzatōr ślōnskij godki. Spōłtwōrca serwisu.

Śledź autora:

Jedyn kōmyntŏrz ô „Coby bajtle niy godały po ślōnsku

  • 18 listopada 2020 ô 00:21
    Permalink

    Niy wizm jeźli sōm tymu statystyki, coby to potwierdzić, ale we familijach, wsiach kaj mŏwa niymieckŏ mŏ sie na tela dobrze, co funguje jako tyn jynzyk prestiżowy, to mŏwa ślōnskŏ tych użytkownikōw swiōnzanych s tym krysym kulturowym, je czynsto na wysokim poziōmie, kuli tego co niyma ciśniyniŏ, coby ôpanować do porzōndku polski, aby znać tyż jaki jedyn jynzyk prestiżowy. Jak piszã jynzyk “prestiżowy” mōm na myśli mŏwa, ftoro dŏwŏ lepszy sztart do karjery zawodowyj. Choćby we Luksymburgu luksymburski je szkolōny wele niymieckigo a francōskigo, ftore dŏwajōm możliwość sztudjyrowaniŏ ôd Pirenejōw aże poder Ôdra, niy bez prziczyny. Take insztytucyje jak szkoły sobotnie, ôchrōnki, szkauty, kaj sie wele ślōnskigo szkoli bez przikłŏd angelskigo dŏwałyby wele kōmponynty ważnyj, ale czansto niy zrozumianyj: torzsamościowyj tyż tã kōmponyntã pragmatycznõ, ftorŏ na Ślōnsku trefiŏ wōl niy wōl na barzij podatne grōnta. Lepszõ perspektywã zawodowõ dŏwŏ angelski niźli polski. Co ślōnski dŏwŏ wiynkszõ perspektywã zawodõ ôder polskigo, tego niystety ale niy mogymy pedzieć. Tōż ślōnskim rodzicōm, trza zaôferować perspetywã dlŏ jich dziecek, coby dać jim sztych ku tymu, je tam wysłać. Ze szkolnictwym wōł niywōl mōm mało pospołu, ale co taki “trōfm” znajōmojści mŏwy barzij prestiżowyj ôder polskigo, przebijŏ na rynku z robotōm lekko piyknie wyszkolōny polski Ślōnzŏka, potwierdzi niy jedyn.

    Ôdpowiydz

Ôstŏw ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *

Jakeście sam sōm, to mōmy małõ prośbã. Budujymy plac, co mŏ reszpekt do Ślōnska, naszyj mŏwy i naszyj kultury. Chcymy nim prōmować to niymaterialne bogajstwo nŏs i naszyj ziymie, ale to biere czas i siyły.

Mōgliby my zawrzić artykuły i dŏwać płatny dostymp, ale kultura powinna być darmowŏ do wszyjskich. Wierzymy w to, iże nasze wejzdrzynie może być tyż Waszym wejzdrzyniym i niy chcymy kŏzać Wōm za to płacić.

Ale mōgymy poprosić. Wachtyrz je za darmo, ale jak podobajōm Wōm sie nasze teksty, jak chcecie, żeby było ich wiyncyj i wiyncyj, to pōmyślcie ô finansowym spōmożyniu serwisu. Z Waszōm pōmocōm bydymy mōgli bez przikłŏd:

  • pisać wiyncyj tekstōw
  • ôbsztalować teksty u autorōw
  • rychtować relacyje ze zdarzyń w terynie
  • kupić profesjōnalny sprzynt do nagrowaniŏ wideo

Piyńć złotych, dziesiyńć abo piyńćdziesiōnt, to je jedno. Bydymy tak samo wdziynczni za spiyranie naszego serwisu. Nawet nojmyńszŏ kwota pōmoże, a dyć przekŏzanie jij to ino chwila. Dziynkujymy.

Spōmōż Wachtyrza