Co zrobić ze ślōnskōm gŏdkōm? Uczmy sie ôd inkszych

Niy ino ślōnskŏ mŏwa walczy ze zapōmniyniym. Sōm tysiōnce gŏdek, co mōgōm sie stracić przed kōńcym naszego stoleciŏ. Nad prziwrŏcaniym mŏwy ôd praôjcōw robiōm na świecie tysiōnce ludzi. My wejzdrzimy na trzi europejske, a jejich przikłŏd przełożymy na Gōrny Ślōnsk.

Bretōński ekstrymizm

We 1950 roku bretōńskõ mŏwã używało bez milijōn ludzi. Hned cołkŏ naturalnŏ transmisyjŏ gŏdki straciyła sie miyndzy 1950 a 1970 rokym, tōż tym, co używajōm tego jynzyka je z wiynksza wiyncyj jak 60 lŏt. Dzisiej wszyskich ôsōb, co mōwiōm po bretōńsku je mynij jak 200 tysiyncy.

Bretōńskŏ mŏwa je bardzo potajlowanŏ dialektalnie, ludzie znajōm ino swōj dialekt, pisać i czytać po bretōńsku (napisać prosty ôsobisty listek) poradzi 0,2-0,3%.

Ludzi, co używajōm bretōńskij mŏwy idzie podzielić na dwie grupy. Piyrszŏ to starzi ludzie, co nauczyli sie gŏdać naturalnie, w dōma. Nazwiymy ich sam Paleobretanami abo starymi. Drugŏ grupa to ci, co nauczyli abo uczōm sie tyj gŏdki ôd siebie. Tych nazwiymy Neobretanami abo modymi.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Kole 90-95% modych niy rozumiy gŏdki ôd starych. Paleobretany tak sie gańbiōm swojigo jynzyka, że niy chcōm go używać przed żŏdnym, co niy gŏdŏ perfekt jejich włŏsnym dialektym. Neobretany padajōm, iże ôryginalnŏ mŏwa je tak zdegynerowanŏ, iże jij niy ma co retować, a ôkrōm tego niyma ważne, jak felerny je jejich włŏsny bretōński, bo lepszy taki jak żŏdyn.

Modzi nowõ gŏdkã majōm w zŏcy, sōm dumni z prziwrŏcaniŏ bretōńskij tożsamości. Padajōm, że starzi zdradziyli bretōńskõ sprawã niygŏdaniym do dzieci po bretōńsku. Chociŏż ôryginalnŏ bretōńskŏ mŏwa je blank autōnōmicznŏ ôd francuskij, ôni wyciepujōm ze swojij wszysko, co sie wziōnło z gŏdki państwowyj. We tym samym czasie ta mŏwa ôd Neobretanōw je w stu procyntach rōwnoległŏ do francuskij, podmianōm słōw na francuske idzie dojś do zdań, co sōm gramatycznie perfekt po francusku. Modzi niy przijmujōm krytyki neobretōńskij gŏdki, bo podle nich jynzyki sie umiyniajōm i ewoluujōm, chociŏż neobretōński to je cołkym nowŏ forma, a niy naturalnŏ ewolucyjŏ.

Irlandzkŏ szpotlawość

Irlandzkŏ mŏwa mŏ jednã z nojstarszych literatur w Europie. Jak u nŏs były ciymne stolecia, to do irlandzkij gŏdki to je złoty czas. We drugij połowie piyrszego tysiōncleciŏ niy ino Irlandyjŏ była cyntrum europejskij nauki, ale jeji mŏwa rozchodziyła sie na inksze wyspy. To z irlandzkich kolōniji we Szkocyji i na Wyspie Man wziōnły sie szkocki gaelicki i manx. To ale niy miało znaczyniŏ bez czas panowaniŏ angelskigo. Irlandzkŏ mŏwa pōmału cŏfała sie, nojprzōd z miast, potym irlandzki głōd lŏt 40. XIX stoleciŏ wybiōł jã tyż ze wsi. W 1922 wziōnło fungować Wolne Państwo Irlandzke, co uzdało, iże irlandzkŏ gŏdka mŏ być uczōnŏ we szkołach aby jednã godzinã dziynnie i zaczło robić nad jeji rewitalizacyjōm. Idyjŏ była takŏ, iże rejōny, kaj gŏdŏ sie jeszcze po irlandzku (gaeltachtaí), miały być chrōniōne i ôd nich gŏdka miała sie rozejś po cołkim kraju. Chociŏż kōnstytucyjŏ z 1937 roku zapisała, iże piyrszōm mŏwōm państwa je irlandzkŏ, to jego administracyjŏ była nojwiynkszym agyntym angelskości. Urzyndnicy mieli wiedzieć sie rady gŏdać po irlandzku, ale żŏdyn niy sprawdzoł stopnia znajōmości tyj gŏdki, tōż z wiynksza ludzie musieli używać we rozmŏwach z państwym gŏdki angelskij. Politycy tyż dycki gŏdali po angelsku, a po irlandzku pasowało im ino we kōntekstach ôficjalnych, bez przikłŏd na dynkmalach.

Nojwiyncyj złego dlŏ sprawy irlandzkij zrobiyli sami rewitaliści. Cołki ciynżŏr prziwrŏcaniŏ jynzyka bōł położōny na systym edukacyje. Do lŏt 70., coby dostać sie do sztudyje, trzeba było przejś egzamin ze irlandzkij mŏwy. To, społym ze bardzo złymi spusobami nauczaniŏ, prziniosło niychyńć anglofōnōw dō nij. Żŏdyn ale niy prōmowoł gŏdaniŏ po irlandzku za coś użytecznego w żywobyciu. Ôczekowało sie ôd dzieci, iże nauczōm sie gŏdki w szkole i to miało jã zrewitalizować. Dzisiej je mynij ludzi z irlandzkōm mŏwōm wyniesiōnōm z dōmu aniżeli jak zaczynało fungować państwo irlandzke.

Baskijske utrŏpy i sukces

Baskijskŏ mŏwa używanŏ je we Kraju Baskōw na granicy Hiszpanije i Francyje. To je mŏwa izolowanŏ, to znaczy takŏ, co niy mŏ żŏdnyj familije, je sama. Ô Baskach (abo mōm pedzieć: ô Waskōnach, jejich praôjcach) piyrsi pisali łacińscy autorzi, postrzōd nich Pliniusz Starszy, Strabōn i Pōmpōniusz Mela.

Piyrsze prōby ustandaryzowaniŏ baskijskij gŏdki, co dycki była potajlowanŏ na dialekty, idzie trefić we XVI i XVII stoleciu ze kalwińskimi i katolickimi przekładami biblije i tekstami religijnymi. We dziele Pedro de Axulara „Gero” („Niyskorzij”) z 1643 roku mōgymy znojś fragmynt, kaj autōr mōwi ô dialekcie, co w nim pisoł:

Ale skuli tego, że we mŏwie i piśmie, kożdy mŏ swōj włŏsny za nojlepszy i nojszumniyjszy, a tyn mōj niyma taki jak wasz, niy wadźcie sie i niy gŏdejcie źle bez to. Jak wōm sie to niy podobŏ, możecie to przerobić na swoje, podle tego, jak sie u wŏs gŏdŏ. Jŏ sie skuli tego niy pogorszã.

Niy bydã sie rozpisować nad historyjōm wszyjskich wydŏwnictw baskijskich ôkrōm informacyje, iże piyrszŏ gramatyka była wydanŏ we 1729 roku.

Chociŏż Akadymijŏ Baskijskŏ fungowała ôd 1918 roku, to modernŏ standaryzacyjŏ baskijskij mŏwy zaczła sie w 1968 po tym, jak na trefie Akadymije lingwista Koldo Mitxelena zapropōnowoł swōj projekt unifikacyje, co dostoł miano euskara batua („zjednoczōnŏ baskijskŏ”). Do tworzyniŏ nowego standardu idzie użyć trzech metod: porōwnawczyj, archajizujōncyj i statystycznyj. W piyrszyj porōwnuje sie formy dialektalne i lingwistycznōm rekōnstrukcyjōm skłŏdŏ sie nowe słowo, co mōgłoby istnieć we jejich hipotetycznyj gŏdce-matce. W drugij znojduje sie ôryginalne udokumyntowane formy ze dŏwnych tekstōw, co ôd nich rozeszły sie formy dialektalne. We trzecij zbiyrŏ sie słowa, co sōm nojwiyncyj używane i mŏ nadziejã, iże nojłacnij bydōm zaakceptowane. Baskowie tōż użyli archaizacyje i statystyki.

Do czasu robōt nad standaryzacyjōm, baskijscy pisŏrze, słownikŏrze i inksi bardzo dŏwali pozōr na puryzm gŏdki. Prōbowali wyciepnōńć z nij wszyjske cudze wpływy, znojdowali rzŏdke słowa, co mōgły zastōmpić zapożyczynia abo skłŏdali neologizmy. Po latach lingwistycznego ekstrymizmu ôstoł bajzel, tōż Akadymijŏ uzdała, iże słowo winno być widziane za baskijske, jak mŏ tradycyjõ używaniŏ we baskijskij mŏwie; niy mŏ znaczyniŏ jego etymologijŏ i niy majōm znaczyniŏ jego „czyste” synōnimy.

Dzisiej edukacyjõ we Kraju Baskōw podzielōnŏ je na sztyry zorty szkōł podle tego, po jakimu sie w nich uczy. Mynij jak jedyn procynt uczy po hiszpańsku, ćwierć uczy po hiszpańsku z baskijskōm mŏwōm ôbowiōnzkowōm, ćwierć uczy czyńść po baskijsku, czyńść po hiszpańsku, połowa uczy wszyjskigo po baskijsku z hiszpańskōm mŏwōm ôbowiōnzkowōm. Nojwiyncyj ludzi, co gŏdajōm po baskijsku dzisiej je postrzōd tych, co im je mynij jak 24 lata, miyndzy 1991 a 2011 rokym liczba takich ôsōb urosła z 528 tys. do 714 tys.

A my?

We wszyjskich tych trzech przikładach widać analogije do tego, co mōmy u siebie. Neobretany skłŏdajōm swojã mŏwã na nowo bez patrzyniŏ na to, jak sie gŏdało kedyś. Jejich metoda to je gŏdać niy tela po bretōńsku, co barzij po antyfrancusku. Niy rozumiōm ôryginalnyj gŏdki bretōńskij, a starzi niy rozumiōm jejich. Po co retować starŏ bretōńskŏ, jak je zdegynerowanŏ. Tyn sōm puryzm zjŏdoł Baskōw bez lata. Znojdowało sie bele jake słowa abo tworziło nowe, bele ino inksze ôd tych zepsutych. Niy ma u nŏs tego tyż? Niy ma to gŏdaniŏ, że Ślōnzŏcy zawsze polōnizowali swojã gŏdkã, tōż trzeba z nij wyciepnōńć te polske słowa? Niy ma to wyciepowaniŏ perfekt ślōnskich słōw ino skuli tego, że po polsku tak sie trefiyło, iże tyż take sōm?

Niy ôczekujymy tyż trochã za moc ôd systymu edukacyje? Mie sie zdŏwŏ, że my myślymy, iże jak bydzie gŏdka regiōnalnŏ i dzieci bydōm sie uczyć ślōnskij mŏwy we szkołach, to sprawa bydzie zawartŏ, prziszłość naszego jynzyka bydzie bezpiecznŏ. Zawiyrōmy tyż gŏdkã we symbolice: dyrechtorka muzeum mi padŏ, iże ôni robiōm warsztaty z bajtlami, przichodzi starszŏ pani we rozbarskich szatach i uczy je gŏdać. Piszymy po ślōnsku, wychodzymy przed ludzi, coby im ô tyj ślōnskij ksiōnżce ôpowiedzieć i robiymy to po polsku.

Tōż co zrobić?

Gŏdkã trzeba profesjōnalnie zaplanować. Niy mōgymy budować bele czego, bele ino gŏdać po antypolsku. Abo ślōnskõ mŏwã chcymy ratować, abo chcymy ino łatkã inkszości. Jak chcymy prziwrōcić gŏdkã do inkszych sferōw życiŏ, to musi ôna tyż być estetycznŏ. Tak prawie je, iże nojbarzij czułe na estetykã sōm te ôsoby, co sōm tyż nojważniyjsze przi transmitowaniu mŏwy do nastympnych pokolyń, to znaczy kobiyty. Badania na cołkim świecie pokŏzały, iże jak kobiyty majōm do wyboru dwa spusoby gŏdaniŏ, to wybierōm tyn, co je barzij prestiżowy. Stōnd tyż postrzōd ślōnskich działŏczōw wierzã 90 procynt to sōm chopi. Jak my chcymy prziwrōcić prestiż ślōnskij mŏwie, to niy mōgymy jij pozbywać puryzmym cołkigo wysokigo rejestru ino bez to, że polske słowa sōm podobne do naszych. „We piyrszyj halbie nojncyjnte rokōw sztartła sie rozłazić moda na Uberszlyjzjyn.” Mōgymy take coś poskłŏdać, ale niy doś, iże to je cołkym nowŏ forma, to za trzi dekady bydymy mieć piykny jynzyk mŏrtwy.

We tym samym czasie muszymy pamiyntać, iże gŏdka pisanŏ je dycki inkszŏ ôd gŏdanyj. Jak słożymy jakeś rōmy pisanyj ślōnskij mŏwy, to niy znaczy, iże ftoś niy może używać swojich regiōnalizmōw. Ale tyż muszymy skōńczyć ze szamanizmym. Kożdy Ślōnzŏk jak indianerski szaman mŏ infolinijõ ze swojōm umartōm ōmōm, co była fachmankōm ôd ślōnskij gŏdki. Muszymy patrzeć na tych ludzi, co byli przed nami, ale muszymy na nich patrzeć globalnie, a niy indywidualnie.

Gŏdka mŏ tyż inkszõ naturã ôd polskij mŏwy, kaj je ino jedyn szimel ôdmiynianiŏ słōw, a wszyjsko inksze to feler. Beztōż muszymy być ôtwarci na wariantywność we ôdmiynianiu słōw. Pisze sie „cŏfnōńć” abo „cŏfnyć”, pisze sie „krowami”, „krowōma” abo „krowama” itd. Rozmajte formy muszōm mieć taki sōm status.

Muszymy tyż ale ôczekować profesjōnalizmu. Jak partyjŏ Nowoczesna zôrganizowała w mŏju łōńskigo roku tref, coby podyskutować ô gŏdce, to piyrsze ślōnske słowa na tym trefie, to były „Rŏd wŏs tu witōmy!” Jakby we Krakowie ftoś zôrganizowoł tref na tymat polskij mŏwy i pedzioł „Zaraz będzie dyskusja, prosimy się w ów dyskusję włanczać”, to by była kōmprōmitacyjŏ. Niy mŏ znaczyniŏ to, jak sie gŏdŏ prywatnie, ale jak sie stŏwŏ przed ludźmi, żeby prōmować ślōnskõ mŏwã, to trzeba to robić porzōndnie.

Niy mōgymy tyż ôczekować ôd dzieci, że sie nauczōm gŏdać po ślōnsku w szkole. Gŏdkã sie nabywŏ, a niy jij uczy w szkole jednã godzinã na dziyń. Jak tak zôrganizujymy edukacyjõ, to nic z tyj ślōnskij mŏwy niy ôstanie, ino ludzie, co bydōm jã spōminać jako nastympny przedmiot, co go niy ciypieli. Do dzieci trzeba gŏdać. W szkole, w dōma, lecy kaj. Ale niy na siyłã. Ône sie same nauczōm.

Beztōż krōtko moje postulaty sōm take:

• kōniec z leksykalnym rasizmym,
• gŏdka standardowŏ musi być kōntynuacyjōm tego, co je udokumyntowane,
• gŏdka musi być wariantywnŏ,
• gŏdka musi być estetycznŏ,
• gŏdka musi być prōmowanŏ profesjōnalnie,
• gŏdka niy może być łōnczōnŏ ze jakōmś symbolikōm,
• gŏdka niy może być nauczanŏ na siyłã.

Zaprŏszōm do dyskusyje.