Wielki Tydziyń we starych ślōnskich tekstach

We starych tekstach gwarowych idzie znojś nojciekawsze ôpisy tradycyji ślōnskich. Ône sōm tam ôpisowane bezpostrzednio, ôd samych ludzi, co te tradycyje kultywowali, tōż nojbarzij autyntyczne. We tym artykule wejzdrzimy do dwōch ôpisōw Wielkigo Tydnia i Wielkij Nocy: we Gostōmi i we Sulkowie.

Wielki Tydziyń we Gostōmi

We publikacyji „Dialekt głogówecki”, co ôpisała ślōnskõ mŏwã na połedniu wojewōdztwa ôpolskigo we latach 50. XX stoleciŏ, mogymy znojś autyntyczny ôpis tego, co u nich sie wtynczŏs robiyło bez cołki Wielki Tydziyń. Ôpowiedziała to Balbina Hupka, co narodziyła sie jeszcze we XIX stoleciu, bo podle ksiōnżki było jij 61 lŏt we 1959 roku.

Tydziyń przed Wielkanocōm to sie zwiy Wielki Tydziyń, Wieli Tydziyń my padōmy. I to pyńdziałek, no to jeszcze, jeszcze niy, wtorek tyż niy. Ale strzoda to je żurowŏ strzoda, to chodzōm potyj jak se zećmi żur pŏlić. Żur, to natkajōm do szkrobŏczkōw szczypkōw i chodzōm tak po polach. A dy se trefi, dy se trefi jaki mały brōk, to tyż zapŏlōm. Byle se żur pŏlōł. To je na pamiōntkã jak Pana Jezusa łowiyli z tymi pochodzniōma, co na umancyniy. To pamiōntka je, niy. A potyj we Wielki Sztwŏrtek, to zajś na wieczōr potyj dzieci ôjcōm nogi myjōm. Ja, a do tyj wody to wciepnōm co, niy, abo, abo kroszōnkã, abo taky cojś, to se nie rozmoczy, a nie pobrodzi, ino kroszōnka jajcowŏ. I to, to majōm uciechã. Nogi myjōm, no bo Pōn Jezus apostełōm nogi mył. To na pamiōntkã to myjōm. Świanty ôjciec w Rzymie żebrŏkōm myje nogi. Dwanŏście żebrŏkōw jes zaproszōnych i to świanty ôjciec tym żebrŏkōm ty nogi myje w tyn Wielki Sztwŏrtek. A we Wielki Piōntek, no to nōm potyj, ze sztwŏrtku na piōntek, to zajś idziymy do rzyki sie myć. I zerzykać potyj przi tymu do piyńć ran Pana Jezusa. I to jes ô dwanŏstyj, prawie ô dwanŏstyj, to jes, cudownŏ woda sie zrobi, to poradzi chorobã se ulżyć w tyj wodzie, w tyj rzyce. I my tyż tak były rŏz. My miały taky ôd wystraszyniŏ, taky, taky świyrzb po całym ciele, niy. I matka nŏs posłali zawczasu.

To jak zygŏr biōł na wieży dwanŏście, tochmy już weskoczyły do tyj wody, bo niż kruk wlejzie, bo kruki tyż se idōm kōmpać. I my se wyleczyły ô tyj dwanŏstyj w tyj wodzie, w tyn Wielki Piōntek. Na, a potyj to jes, sōm ceremōnijy.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

I jes na wieczōr, to mōmy całõ noc w kojściele, to jes Pōn Bōg w grobie całõ noc, w piōntek i w sobotã. A nad ranym, rano potyj w niedzielã jas zmŏrtwychstaniy. No to jes wielky świanto. I w to świanto tyż świancōm łōnŏ, potrŏw, kroszōnki abo taky przyjczny, abo mianso, taky żywnojś. Farŏrzy świancōm. A w pyńdziałek to potyj sikajōm chopcy dziywczyny, dzieuchy. A wy wtorek to potyj bijōm ty dzieuchy tych chopcōw. W sobotã to jeszcze wodã świancōm, ôgyń świancōm. To nowy światło zrobiōm do kojścieła imieniu Świantyj Trōjcy. To jes trzi światła, a potyj ty świycy w bożym grobie, na ôłtŏrzu, wszańdzie pozagaszujōm, a z tygo świyżo pojświanczōnygo ôgnia wszystko zajś ôjświycōm, wszystko w bożym grobie, ty świycy na ôłtŏrzu i wiecznŏ lampa. Ale terazki niy mōmy. Tera mōmy elektrycznõ wiecznõ lampã, co świyci elektrykōm. A piyrwyj ôlejym świyciyli. To tyż była zgaszōnŏ i ôjświycōnŏ z tych trzech, co świańciyli. A ty drewka to potym stawiōmy. To w mŏja, piyrszego mŏja, to robiymy krziżyjki, a stawiōmy po trzech na polu, aż do postrzodka palmo. To znaczy, to znaczy w mŏja, to znaczy znalejziyniy świantego krziża. Ale se tyż stawiajōm, jak to przi Biale, to stawiajōm w Sobotã Wielkõ. To zajś jes, iże Krystus zmartwychstoł. A tyn krziż ôstało przōżny, niy. To taki zwyczaj. My w mŏja, a przi Biale już stawiajōm razy w Sobotã Wielkõ. U nŏs tak nie je. A to potyj idōm z precesyjōm. Farŏrz idōm do bożygo grobu po przenojświantszy, a wniesōm i zajśpiywajōm “Krystus zmartwychstan jes”. A ludzie potyj dalij śpiywajōm. I to idōm potyj trzi razy ôkeła kojścieła, co farŏrz przepowiōm.

W pyńdziałek to tak świantōm mszōm, tak światło, niy. A dzieuchy potyj sikajōm wczas rano, ty mały dzieci, a ci wielcy to potyj na wieczōr. Jak dopadnōm to i ajmra gichnōm na dzieuchy, jak dopadnōm. A my to zrobiyły rŏz szpas. My to nastrojyły, bo my mieli i takygo parobka, to padoł – jŏ wŏs ale polejã, jŏ wŏs ale polejã. A my mu powiedziały ale chtoryj piyrszyj. Jak ty nŏs piyrszy, to my bamy, my bamy musieli być cicho. Ale jak my sie, to ty tyż. I my nastrojyły taki tuk, co kapustã tuc, niy, tak jak dyby, jak dyby my. Szatkã na gowã, taki czupek, tak wyglōndała jak my, tak nastrojōnŏ dzieucha. I my przistowiyły drobnicōm, co ino prawie było jy ździebko widać. A tyn parobek potyj szeł, kuknōł, tam sōm skryty. I wez i loł, a loł. A brat padoł – ty, ale skōńcz, aby potyj nieżywŏ tam nie byłas, niy. I ôbezdrzeli, to bōł tuk na kapustã.

Wielki Tydziyń we Sulkowie

We ksiōnżce „Dialekt sulkowski” Feliksa Steuera z 1934 roku mogymy przeczytać tyż krōtki ôpis Wielkigo Tydnia w Sulkowie. Feliks Steuer chowoł sie we tyj wsi i podle niego literacki polski niy dociyroł tam nigdy, bo nawet kŏzania we kościele w Baborowie były głoszōne po morawsku. Pisoł ôn we tyj ksiōnżce, iże siodłŏcy żyniōm sie z Niymkami i do dzieci gŏdajōm po niymiecku, tōż we dwa pokolynia „jynzyk polski” (we postaci dialektu) we Sulkowie sie straci. Ciekawe je to, iże mioł ôn recht, bo po piyńćdziesiyńciu latach richtich żŏdyn we Sulkowie już po sulkowsku niy gŏdoł, bo jejich mŏwã zdezintegrowoł literacki polski.

Na palmowõ niedzielã świyncōm palmy i kłokocz. Kōnsky palmy wrażuje se do wody, ażeby ôbiyli było pożegnany. I ōmrzytim dŏwŏ se palmy do rōnk. Ze suchej palmy robōm popiōł na popielec. Krziżiky, zrobiyny z kłokocza, styrkŏ se dojziymiy na polach i do kōnskōw trŏwy abo do mechu w ôknach.
Miōna dni wielkygo tidnia sōm: żōłti piyńdziałek, modri wtorek, krzywŏ strzoda, zielōni sztwortek, wielki piōntek, biŏłŏ sobota, czornŏ niedziela. Wy wielki tidziyń jedli ludzie pokrziwy w jŏdle; to jŏdło było wszańdzi jednaky: zeli z gałeczkama a smażyny wajca.
W zielōni sztwortek a wielki piōntek chodziyli synkowie na połejdniy kłapać. Mieli kłapaczky abo szczyrkotky. Zaczli kłapać ôd Ptŏszka a szli aż na drugi kōniec. W jednej rance dzierżeli myckã a w drugej mieli kłapaczkã. Jak kłapali, to rzōńdziyli: ajnc, cwaj, drai, draj, draj, Judas uciekej. Przy kaplici szli kole krziża a na kōńcu wsi lŏtali kole ôstatniej chałupy i wygōniali Judasa. – Dziś synkowie już nie chodzōm kłapać.
Wy wielki piōntek, rano ô sztwortej, chodziyli ludzie do rzyky se myć. I dzieci szły z matkōm i tacikym. Każdi se ōmył gambã, ranky i nogy. Potim rzykali trzi razy ôjczynasz i zdrowajś. Lŏ tich, co niy mōgli iść do rzyky, wziyni wodã w żbōnku do stawiyniŏ. Żŏdyn se niejśmioł utrzyć rancznikym. Dziś to jeszcze robiōm yny starzi ludzie.
Wy wielki piōntek i biŏłõ sobotã idōm ludzie klynczancy ku bożymu grobu, aby Pōmbōczka całować. Najziymi leżōm talyrzy, a do nich dŏwŏ se piniōndzy najświatło. Mały dzieci idōm Pōmbōczka lubkać, ażby im co nakłŏd; do sznuptichly kładzie im se aploziny, bugly, kroszōnky i koluszka.
W biŏłõ sobotã rano ô szustej świyncōm wodã na krzest. Przed kojściełym krzesze kopidōł nowi ôgyń i rożygŏ drzewo. Potim przychodzōm dwa ksiyndzowie, kadzōm to drzewo i świyncōm go świyncynōm wodōm. Teraz ludzie, jedyn za drugim, rożygajōm swojy drzewo brzezowy. S tygo drzewa robi se krziżiky; ty wsŏdzŏ se na polu przed piyrszim mŏjym. – W kojściele świyncōm potim jeszcze grōmniczkã wielkanocnõ.
W piyńdziałek po wielkanoci chodzōm synkowie sikać. Pierwaj mieli sikŏwky z blachy abo z hebzu, teraz majōm nejwiynci flaszky. Sikŏwkama abo flaszkama ôblywajōm dziŏchy. Za to dostŏwajōm aploziny, kroszōnky abo bugly. Pacholcy baj bierōm dziywky pod plōmpã.

Fotografijŏ na wiyrchu: LeCornichon / Wikimedia Commons