Ślōnski jynzyk – ślōnskŏ gwara – bōmby

Co to je ta ślōnskŏ gŏdka: jynzyk abo polskie gwary? Czego jij brakuje, coby kożdy zarŏz wiedzioł, iże to je jynzyk? Idzie tyn sztatus szafnōńć, abo ôn je ôbiektywny: abo tak – abo tak, czŏrno-biołe rozrōżniynie? I w kiero strōna iś, coby szukanie za ôdpowiedziami na te pytania niy skōńczyło sie ôstudōm?

Ano poszołech ku literaturze lingwistycznyj. We ksiōnżce “Language death” David Crystal dŏwŏ blank klarowno definicyjo tego, kiej idzie ô jakij mŏwie pedzieć: jynzyk abo dialekt:

“Na grōncie samyj lingwistyki dwie mŏwy uznŏwŏ sie za dialekty tego samego jynzyka, jak sōm (przeważnie) wzajymnie do spokopiyniŏ.”

a

“Z drugij strōny ważniyjsze ôd lingwistycznych spōmiarkowań mogōm być kriteria socjopolityczne, tak co porzōnd trefiōmy systymy gŏdki, kiere sōm wzajymnie do spokopiyniŏ, ale zōuwizōu ôznaczōne za ôsobne jynzyki.”

Niy ma to ciynżkie, pra? Chociŏż (jak zarŏz sie pokŏże) sprawa niy ma takŏ lekŏ. Werci sie ale wejrzeć, kaj przi tych sztalōnkach je ślōnskŏ gŏdka.

1. “Na grōncie samyj lingwistyki dwie mŏwy uznŏwŏ sie za dialekty tego samego jynzyka, jak sōm (przeważnie) wzajymnie do spokopiyniŏ.”

“Spokopić” – to niy ma ôbiektywne

Z kategoryjōm “spokopiyniŏ” skuplowany je problym: niy ma ôna ôbiektywnŏ a ôbstōnŏ, ino znoleży ôd człowiyka. Jedyn mŏ grajfka do gŏdek i rŏz dwa pochytŏ to, co je podobne miyndzy niymi. Inkszymu zaś zawŏdzajōm nojmyńsze rōżnice w mało wiela jednakich kōnskach tekstu.

Na to, wiela fto poradzi pochytać, mŏ wpływ to, kaj sie chowoł, kogo poznoł, kaj bōł, kaj erbnōł swoja mŏwa i wiela inkszych poznoł, itp. Dopiyro miyndzy tymi subiektywnymi wrażyniami – ô tym, jaki klang do użytkownikōw jednyj gŏdki mŏ jakŏ inkszŏ – idzie znojś jaki szyrszy ôbrŏz do tego “wzajymnego spokopiyniŏ”.

Ślōnzŏki znajōm polski

Dzisioksze Ślōnzŏki z Polski znajōm (abo przinojmnij poradzōm bez problymōw spokopić) jynzyk polski. Wierza ino w starszym pokolyniu idzie trefić ludzi, co piyrszy kōntakt ś niōm mieli dopiyro we szkole i naprowdy mogli mieć skuli tego srogie problymy kōmunikacyjne. Ani niy gŏdōm ô ôjcach abo ô starzikach ôd nich, podug kierych (“czysto”) po polsku gŏdało sie w Polsce (chociŏż by to była Polska przi Rusyji); to je prehistoryjŏ.

Dzisio ale polskŏ gŏdka je przi bajtlach ôd narodzyniŏ – niy ino bez żywych ludzi w ôbtoczyniu (miyndzy kierymi mynij je takich, co gŏdajōm pō naszymu do dziecek i miyndzy sobōm przi dzieckach), ale tyż skuli massmydiōw, bŏjek, programōw a edukacyje do nojmodszych. Tōż niy chachna sie fest, jak powia, co kożdy Ślōnzŏk chowany we RP, znŏ (aby biernie) polskŏ gŏdka. Tymu tyż byda wiyncyj zaglōndoł na relacyjŏ w drugo strōna: jak użytkowniki polskigo chytajōm ślōnski.

Spektrōm reakcyji

Miyndzy Polŏkami sōm roztōmajte reakcyje na ślōnskŏ gŏdka. Zebrołech ich pŏra – wszyskie krōm ôstatnigo ôd mojich polskich kamratōw. Zaczynajōm sie ôd:

“Nicech niy spokopiōł”

bez:

“Tela lŏt tukej żyja i durś niy poradza spokopić, jak te Ślōnzŏki miyndzy sobōm gŏdajōm. Jak ich suchōm gŏdać dō mie, to niby wszysko je jasne, ale jak sie dadzōm do gŏdki miyndzy sobōm…”

aże ku:

“Jŏ, niy-Ślōnzŏk, wszysko rozumia”.

“Ślōnski to je taki polski, ino z niymieckimi ausdrukami. I trocha śmiysznym, czeskim klangiym”.

Abo blank świyży przikłŏd:

“Akuratnie sam widać, co “ślōnskŏ gŏdka” to je dialekt ôd polskigo jynzyka, a niy ôsobny jynzyk (rōżnice we wymŏwie, trocha archaizmusōw i germanizmusōw)” – @P_Niespieszny, Twitter, 24.04.

Plac do ślōnskij gŏdki we polskij kulturze

Ślōnski jynzyk mŏ swōj plac w uniwersum polskij gŏdki. Idzie go trefić w roztōmajtych ludycznych kōntekstach: kabaretach, ślōnskich szlagrach, realizacyjach folkowych, i inkszych. Taki “ślōnski” je do Polŏkōw blank do spokopiyniŏ. Chociŏż je to jaki “wasserschlesisch”, polsko-ślōnski miszōng z nalepkami “ślōnskŏ gwara”, abo “po ślōnsku”, prawie ôn buduje ôbrŏz ślōnskij gŏdki u Polŏkōw.

Niy ma co sie dziwować, co mocka Polŏkōw wierzi, iże poradzi spokopić ślōnski, jak tyn ślōnski, z kierym majōm kōntakt, to je polski z niykierymi zmianami fōnetycznymi i pakietym nojpopularniyjszych ślōnskich słōw.

Żywŏ gŏdka ôd Ślōnzŏkōw

Ku tymu je jeszcze tyn ślōnski, co go Ślōnzŏki używajōm na beztydziyń. Fest na niego przezywajōm purysty skuli tego, jaki je polŏkowaty. Zaś je to miszōng miyndzy tym, co czuć za “echt ślōnskŏ” wersyjŏ ślōnskij gŏdki, a polskim. Miszōng, kiery ôpisowoł Artur Czesak, jak spōminoł ô ciekawych analogijach do rusko-ukrajińskigo surżyka a białorusko-ruskij trasianki (“Współczesne teksty śląskie na tle…”).

Takŏ zorta gŏdaniŏ zaś poszyrzo Polŏkōm “pole chytaniŏ” ślōnskij mŏwy: słyszōm, co pō naszymu gŏdŏ sie inacyj (mynij abo wiyncyj), ale durś poradzōm to spokopić.

Autorytety polonistyczne

Kożdy, co sie bildowoł we polskim systymie edukacyje, musioł usłyszeć, iże ślōnskŏ gŏdka to je dialekt (abo gwara) ôd polskij gŏdki. Taki plac do ślōnskigo to je polōnistyczny aksjōmat. Tak sōm uczōne rechtōry, tak tyż uczy sie szkolŏrzy.

Jak tak gŏdajōm we szkole, to ciynżko sie spodziywać, co ôrŏz kożdy se powiy: Psinco, po prŏwdzie je blank na ôpy, jak mie uczyli.

Ku tymu jynzykoznawczŏ szpryma ôd polōnistōw spōmogo tyn pōnkt widzyniŏ. “Jŏ niy ma Ślōnzŏk, a wszysko poradza spokopić. Tela jak sie rozchodzi ô ślōnski jynzyk” – padoł mōj dochtōr ôd dialektologije (UŚ). Wierza mu, jak gŏdŏ, co bez wiynkszych problymōw pochytŏ ślōnski. Jak fto je wyuczōny we starocerkiewnosłowiańskim, znŏ procesy historyczne ôd słowiańskich gŏdek, zmiany we jejich fōnetyce, to poradzi spokopić niy ino ślōnski, ale tyż mocka inkszych słowiańskich jynzykōw.

Niy ma przipadku w tym, co naôbkoło starań ô uznanie ślōnskij gŏdki za regiōnalny jynzyk nojwiyncyj przeciwnikōw je miyndzy polōnistami, a spōmogŏczy – miyndzy slawistami a inkszymi lingwistami, kierych podszukōnki tykajōm sie pŏru gŏdek, a niy majōm polskij za pōnkt sztartowy.

Granica “wzajymnego spokopiyniŏ”

Kategoryjŏ “wzajymnego spokopiyniŏ” niy ma niyôgraniczōnŏ. Przikłŏd ôd nŏs: mōmy mocka relacyji z II światowyj wojny ô tym, jak Ślōnzŏki dostŏwali ekstra rola w ôddziałach Wahrmachtu na Ostfrōńcie skuli tego, co – Słowiany – poradziyli dogŏdać sie z Ukrajińcami a Rusami. Idzie bez to pedzieć, co – przi takim wzajymnym spokopiyniu – tak po prŏwdzie je ino jedna słowiańskŏ gŏdka? Na zicher niy.

Tukej prziłazi dran drugi kōnsek definicyje ôd Davida Crystala.

2. “Z drugij strōny ważniyjsze ôd lingwistycznych spōmiarkowań mogōm być kriteria socjopolityczne, tak co porzōnd trefiōmy systymy gŏdki, kiere sōm wzajymnie do spokopiyniŏ, ale zōuwizōu ôznaczōne sōm za ôsobne jynzyki.”

Most nad Sundym

Piyrszy przikłŏd z raje dŏwŏ sōm Crystal: norwesko, szwedzko a duńsko gŏdka. Wszyskie do spokopiyniŏ ôd swojich wzajymnych użytkownikōw, ale kożdŏ bez problymu uznŏwanŏ za ôsobno. Niydŏwny przikłŏd, jak tyż ône egzistujōm jedna do drugij, uwidziołech w serialu “The Bridge”. Szwedzko-duńskie problymy z gŏdkōm przidŏwajōm farbōw cołkij historyji (chociŏż blank sie tracōm przi przekładzie), a tyż robiōm za ślad policajōm, co kludzōm serialowo sprawa.

Mōj słowacki kamrat

Dwa dni – telach potrzebowoł na byzuchu u słowackigo kamrata, coby ôdciepać angielskie lingua franca i ôstać ino przi naszych gŏdkach. Ôd niego: słowackŏ i czeskŏ, a moje: polskŏ i ślōnskŏ stykły, coby – jak kożdy gŏdoł po swojimu – wzajymnie sie spokopić i ino rŏz za kiedy szukać pōmocy w angielskim.

Ôn uczōł sie za Czechosłowacyje, przi srogij dōminacyji czeskigo. “Jak jŏ co czytōm, to ani niy wia, w jakij gŏdce je tekst: czeskij abo słowackij” – padoł. Zmiarkuje to dopiyro, jak fto gŏ ô to zapytŏ, kŏże mu ô tym pōmyśleć. Ale już modsze pokolynia – te chowane w słowackich szkołach, uczōne ino słowackij gŏdki – majōm podug niego czesko gŏdka za cudzo. Ino skuli inkszyj edukacyje a tego, co stargoł sie kōntakt z drugōm mŏwōm, mode Słowŏki straciyły (zdŏwało sie – naturalno) grajfka do gŏdaniŏ – i rozumiyniŏ – czeskij gŏdki.

Familijŏ słowiańskich gŏdek

Abo połedniowe Słowiany, z dŏwnyj Jugosławije. Ludzie gŏdali jednym jynzykiym, serbsko-chorwackim. Ôrŏz prziszła wojna i pokŏzało sie, co pō nij były już trzi: serbski, chorwacki a bośniacki.

Słowiańskie mŏwy sōm do sia bliskie. Padajōm, co ślōnski do polskigo je tak samo, abo jeszcze mynij podobny, jak białoruski do ruskigo.

Abo jeszcze inacyj: bydzie do kogo czeskŏ, słowackŏ abo ukrajińskŏ gŏdka dialektym ôd polskij ino skuli tego, co poradzi je spokopić?

Podobiyństwo – to niy styknie

Jak użytkowniki czujōm sie kōnskiym jednyj etnicznōści (ekstra sam niy padōm “nacyje”), to zrōżnicowanie je dialektowe, a niy jynzykowe. Chociŏż rōżnice byłyby wielgie, jak ino użytkowniki uznŏwajōm, co gŏdajōm ino regiōnalnōm ôdmianōm jakij gŏdki – to gŏdajōm tōm gŏdkōm w jeji regiōnalnych, dialektalnych, gwarowych ôdmianach, i szlus.

Bezma – zaglōndōm zaś na Skandynawijŏ – szwedzko gŏdka w roztōmajtych strōnach tyż zmiyniŏ sie fest, blysko regiōnalnymi wersyjami. Ale je szwedzko – aże do granice, tj. podwiela ludzie niy uznajōm sie już niy za Szwedōw, ino za Norwegōw.

I w drugŏ strōna – dwie mŏwy mogōm być naprŏwda bliskie, bez problymu do “wzajymnego spokopiyniŏ” – ale durś niy pudzie wrazić ich do jednego miecha. Gŏdka to je wiyncyj jak ino norzyńdzie do kōmunikacyje: stoji za niōm tyż tōżsamość, historyjŏ a społeczność (abo i społeczyństwo).

Kiej ze ślōnskigo bydzie jynzyk?

Tōż jak to je z naszōm gŏdkōm: bydzie ś nij jynzyk, abo “durś ino” polski dialekt? Dōm sam zaś co pedzieć Davidowi Crystalowi:

“Jak społeczność chce, coby ich spusōb gŏdaniŏ robiōł za “jynzyk” i jak mŏ politycznŏ siyła, coby spōmōc ta decyzyjŏ, to fto poradzi jij tego zakŏzać?”

Do ślōnskigo jynzyka niy ma takie ważne, jak wyglōndŏ ślōnskŏ gŏdka, jak blisko je polskigo (abo czeskigo, niymieckigo). To, coby ślōnski robiōł za jynzyk, znoleży ôd samych Ślōnzŏkōw. Trza ku tymu: a) chyńci i b) politycznyj, ale tyż kulturowyj siyły.

Chyńci, bo dzisio żŏdyn niy śmiy pedzieć bez cygaństwa “Ślōnzŏki chcōm tego a tego”. Niy ma jednyj, skrystalizowanyj ślōnskij społeczności ani (etnicznie) ślōnskigo społeczyństwa. Niy ma żŏdnyj grupy politycznyj, ô kieryj by fto pedzioł, iże reprezyntuje (etnicznych) Ślōnzŏkōw. Na swoja gŏdka majōm wiela blank inkszych pōmysłōw. Jedni padajōm, co nojlepsze dō nij je “ujynzykowiynie” (ymancypacyjŏ, wkludzynie w nowe przestrzyństwa używaniŏ, kodyfikacyjŏ prawideł zapisowaniŏ, itp). Inksi, co trza jōm ôstawić w tradycyjnych, folkowo-gwarowych rōmach. Jeszcze inksi niy chcōm jij używać a majōm jōm za szpotlawo. Zawdy tyż je moc tych, co im je egal. Bydymy dopiyro widzieć, jako siyła mŏ szwōng ku “ujynzykowiyniu” i wiela z tego, co w nim robiōm aktywisty, przijmnie sie miyndzy użytkownikami ślōnskigo.

Politycznyj siyły, bo sztatus jynzyka niy przidzie z Warszawy ani z Bruksele, niy dŏ go żŏdne lingwistyczne kōnsyliōm. Szafnie go ino siylnŏ, podmiotowŏ, aktywnŏ społeczność, takŏ co poradzi przikŏzać światu – inkszym Ślōnzŏkōm, Polŏkōm, a kōmu jeszcze – widzieć nasza gŏdka za ôsobny jynzyk. Sōm my we sztandzie tako społeczność z nŏs samych zrychtować?

Epilog

Modernŏ lingwistyka ôddŏwŏ sprawa w nasze rynce.

“Rozrōżniynie miyndzy dialektym a jynzykiym je arbitralne, znoleżne ôd rozważowań socjopolitycznych.” – padŏ David Crystal. I przidŏwŏ: “Niykiedy styknie jedna bōmba, coby zmiynić dialekt w gŏdka.”

Chcymy mieć jynzyk ślōnski? Uznany ôd nŏs, ôd Polŏkōw a ôd kogo ino? Trza sie dać do roboty. Niy nad bōmbami, ino nad tym istnym ślōnskim jynzykiym.

 

Dziynkuja dochtōrowi hab. Henrykowi Jaroszewiczowi za infōrmacyjo ô ksiōnżce “Language death” ôd Davida Crystala.