Rybnik we Czechach? Beneš sie to tak forsztelowoł

Ô terytoryjalnych spiyrkach na Ślōnsku po piyrszyj światowyj wojnie było padano wiela, atoli przeważnie ô kōnflikcie miyndzy Niymcami a Polskōm i ślōnskich idyjach niypodlegości abo jakij inkszyj trzecij drōgi. Tymat Czechōw przichodzi dran, kej ôzprawiōmy ô dŏwnym ksiynstwie cieszyńskim, kere potajlowali we 1920 roku, ale tyczy sie tyż raciborskij ziymie, ze keryj ku czechosłowiŏckimu sztatu przikuplowali połedniowõ tajlã, co jij dzisiŏ prawiōm Hulczyński Kroj abo podug laskigo dyjalektu stamtōnd Prajzska – ôd słowa „pruskŏ”, bo idzie ô jedyny kōnsek dzisiyjszyj Czeskij Republiki, co bōł piyrwyj pruski a niy austryjacki. Mało kery ale wiy, iże czeske chyntki były wtynczŏs znacznie wiynksze.

Radzie Dziesiyńciu, ôrganowi Paryskij Pokojowyj Kōnferyncyje, przedstawiōł 5. lutego 1919 roku Edvard Beneš, piyrszy minister zagranicy i przikludziŏrz czechosłowiŏckij delygacyje, jedynŏście mymorandōw, w kerych eklerowoł swōj forsztelōnek co do prziszłości czechosłowiŏckigo sztatu i ôd niego granic.

Mymorandum piyrsze zmianowoł „Czechosłowiŏki – jejich gyszichta i cywilizacyjŏ, jejich walka i prŏca, jejich znaczynie we świecie”. Tuplikowoł w nim czeskõ historyjõ we wtynczŏs modnym panslawistycznym duchu: pisoł ô „indywidualistycznym, antyautorytarnym i krytycznym duchu Słowianōw”, ô „idyji słowiańskij wzajymności” i ô „szpecyjalnyj dziejowyj misyji Czechosłowiŏkōw” (tekst sie poprŏwdzie tyczōł ino Czechōw, ale wszyndy było padano o Czechosłowiŏkach zgodnie ze kōncepcyjōm czechoslowakizmu, co na nij nowy sztat budowali), kerŏ polegała „na ôdwiecznyj walce proci swojim erbownym wrogōm Niymcōm a ô idyjały humanizmu: dwōch walkach, co były bez wszyjske stolycia kludzōne ôd cołkij nacyje”.

Druge mymorandum ôpisowało ôgōlny forsztelōnek co do granic Czechosłowacyje, we trzecim było padano ô „problymie czeskich Niymcōw”. Beneš prziznowoł, iże we Czechach (Bohymiji), na Morawach i Austryjackim Ślōnsku żyje wiyncyj jak trzi i pōł milijōna Niymcōw, czyli trzidziści piyńć procynt cołkij populacyje, nale prawiōł, iże to sōm „ino prziwandrowalcy”, co byli „sam sztucznie styrczyni choby kolōnisty abo byjamtry a biurokraty, nŏczynie germanizacyje ôd wiydyńskigo regiyrōnku”. Ôbiecowoł im ale połnõ autōnōmijõ, jynzykowe prawa i ôdwołowoł sie na szwajcarski muster.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Sztworte mymorandum sie tyczyło spiyrki z Polŏkami ô Ślōnsk Cieszyński, piōnte Słowiŏkōw, a szōste „wyngierskich Rusinōw” czyli dzisiyjszego ukrajińskigo Zakarpaciŏ, kere jak wiymy z historyje we finale tyż przinŏleżało Piyrszyj Czechosłowiŏckij Republice. We siōdmym było postulowano przikuplowanie ku Czechosłowacyji – we formie autōnōmicznyj prowincyje – aji Łużyc, a „kej to niy bydzie możne”, zônaczynie włosnego sztatu łużyckich Serbōw, co bydzie politycznie i ekōnōmicznie wōnsko powiōnzany z Czechosłowiŏkami choby ôd nich „nojbliższymi bratami”. Dziewiōnte eklerowało czeske żōndania kole Kłodzka, co piyrwyj było tajlōm Bohymije a żyła tam jeszcze wtynczŏs istŏ czeskŏ myńszość, w dziesiōntym sie rozchodziło ô detale przebiegu nowyj czesko-austryjackij granice, a w jedynŏstym ô wojynne reparacyje, kere by podug Beneša miała dostać aji Czechosłowacyjŏ, bo „czeski sztat nikej niy ustoł istnieć, Czechosłowiŏcy niy uznowali austryjacko-wyngierskij mōnarchije a we wojnie walczyli [mioł na myśli legijōny] proci nij”.

A terŏzki sie wrōcymy ku ôsmymu mymorandum zmianowanymu „Czeski Gōrny Ślōnsk – ôkolica Raciborza”.

Tajla Pruskigo Ślōnska, co wciskŏ sie szpiczato we regijōn Cieszyna i Ôpawy, je tajlōm starego Gōrnego Ślōnska, kery społym z Dolnym Ślōnskym jakżyw przinŏleżoł czechosłowiŏckimu [sic!] sztatu – tak zaczynŏ sie piyrszy rozdzioł z tytułym „Historyczne powody”. Kej Dolny i Postrzedni Ślōnsk ôkrōm terynōw, kaj sie dzierżyli Polŏki, bōł z wiynkszyj czynści zgermanizowany, czeski Gōrny Ślōnsk ôstoł sie czeski we nŏrodowym i duchowym stōsōnku – twierdziōł Beneš. Ôd niego zachodniŏ tajla, ze keryj ino kōnsek sie skirz pruskigo reżimu germanizowoł, była ganc ôd czeskij populacyje ôsiedlōnŏ. Dalij na wschōd rzōndzili ludzie przechodnim dyjalektym, a jak łacina wyszła z użyciŏ pisali ôni po czesku i czeskŏ gŏdka stała sie tyż gŏdkōm kościoła i szkōł – argumyntowoł. Pruske przejyńcie Ślōnska zniszczyło tã jedność [z Czechami], ale czeski elymynt sie nikej ganc niy straciōł.

Drugi rozdzioł sie mianuje „Etnograficzne powody”. Beneš padŏ, iże w mocka gminach na lewym brzegu Ôdry je wiyncyj jak dziewiyńdziesiōnt procynt Czechōw, kerzi sami ô sobie prawiōm „Morawcy” a baji pruski sztat uznoł 53 767 ôsōb morawskij nŏrodowości przi cynzusie we roku 1910. Hned potym twierdzi, iże na prawym brzegu sōm tyż bez wōntōw czeskie dziydziny jak Gorzice, Ôlza, Ôdra, Bukōw, Grabōwka, Lubōmia, Pogrzebiyń, Kobyla, Markowice, Raszczyce i tak dalij, pruske sztatystyki je ale kludzōm choby polske. Populacyjŏ wschodnij tajle czeskigo Gōrnego Ślōnska [sic, Beneš kōnsekwyntnie używŏ frazã „czeski Gōrny Ślōnsk”], kerŏ wyrzōndzŏ ślōnskim dyjalektym je tyż wrachowanŏ do Polŏkōw, atoli dyjalekt tworzi cosi miyndzy czeskim i polskim i idzie w nim nolyź jak czeske, tak polske elymynta. Ôd niego teryn siyngŏ na pōłnocy aż za Koźle a na wschodzie aż za Pszczynã.

Trzeci rozdzioł to sōm „Ekōnōmiczne powody” i tam Beneš yntlich prziznŏwŏ, ô co poprŏwdzie we tym wszyjskim chodzi. Czechosłowiŏckŏ Republika żōndŏ Gōrnego Ślōnska przede wszyjskim ze ekōnōmicznych powodōw. Jako industryjalny sztat potrzebuje wōnglo, kerego je sam moc. Czeski ôkryng ôstrawsko-karwiński je ino małym kōnskym ôd gōrnoślōnskigo zŏgłymbiŏ, co sie skłŏdŏ z ôkryngu Katowic-Glywic-Bytōmia, Ôrzeszŏ i Rybnika. We wszyjskich tych ôkryngach wyfedrowano było we roku 1913 438 milijōnōw cyntnarōw, kej ôstrawsko-karwiński prziniōs 93 milijōny. Czechosłowiŏckŏ Republika chce ino ôkryng Rybnika, czyli jednã małŏ czynść cołkigo zŏgłymbiŏ, a Polŏkōm ôstawi nojmynij piyńć razy tela produkcyje. Tyn wōngel potrzebuje, bo złoża kole Ôstrawy sie zaniedugo wyczerpiōm.

Prziłożōnŏ je mapka a dokumyntny ôpis postulowanyj granice. Czechosłowiŏckŏ delygacyjŏ chciała dostać: Guchołazy (skuli bany z Ôpawy do Frywałdowa/Jesiōnika – do dzisiŏ je to takzwanŏ tranzytowŏ bana, kaj czeske cugi muszōm przejyżdzać bez Polskã), cołke „Pruske Morawy” czyli teryn Prus, co przinŏleżoł hołomuckij diecezyji (historycznie czynść ôpawskigo i karniowskigo ksiynstwa, co przeszły z Moraw do Ślōnska w 14. – 15. stolyciu) z Gubczycami, Kietrzym, Krzanowicami i Baworowym; dalij Racibōrz, a ôd Raciborza granica miała kludzić prostōm sztrekōm na wschōd tak, iże Babice i Sumina by były po czeskij strōnie. Wodzisław, Żŏry i Jaszczymbie miały być czeske, tak samo jak Rybnik, co sie mioł stać miastym granicznym. Na mapie ôznaczyli Wielopole (Královské Velké Pole) choby styczny punkt, czyli Kamiyń, Ôchojec abo Golejōw by już były we inkszym sztacie jak cyntrum a połednie Rybnika. Pszczyna podug Benešowego forszlagu miała być hned za granicōm, kej sōmsiedniŏ Porymba i Łōnka już we Czechosłowacyji, tak samo jak Suszec i wszyjske dziydziny we zachodnij tajli pszczyńskigo krysu. Tam kaj je dzisiŏ Goczałkowicke Jezioro dochodziła projektowanŏ granica do granice Ślōnska Cieszyńskigo, kery mioł być ôczywiście tyż cołki czeski aji z Dziydzicami i Biylskym.

Sam sie możecie wejzdrzić na gynau przebieg granice rekōnstruowany podug ôryginalnyj mapki na tle spōczesnyj mapy: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Area_of_German_Silesia_claimed_by_Czechoslovakia_February_1919.png

Kōniec kōńcōw sie Benešowi zrealizować swoje ambitne plany niy podarziło. Jedyne co z Pruskigo Ślōnska Czechosłowacyjŏ dostała była połedniowŏ czynść raciborskigo krysu ze Hulczynym. Granicã wytyczōł francuski generał Henri Le Rond tak, iże wziōn blajsztift a narysowoł na mapie ańfach prostõ linijõ ôd Kietrza do Bogumina. Na mapie, co jã sie możecie niżyj ôboczyć, je ta linijŏ richtig prostŏ, chociŏż we rzeczywistości wyszła barzij poskryncanŏ skirz kształtu katastrōw poszczegōlnych dziydzin. I, to je ale iberaszōng, ta granica ôczywiście niy ôdpowiŏdała etnicznym ani żŏdnym inkszym stōsōnkōm we tym regijōnie: Krzanowice abo Borucin, w kerych dziewiyńdziesiōnt siedym procynt (przi cynzusie 1910) sie gosiło za Morawcōw, ôstały sie we Niymcach, kej Sudzice i Trzebōń, kaj miyszkali bezma same Niymce, przikuplowali ku Czechōm. A to niechōm terŏz kwestyjõ skōmplikowanyj identyfikacyje ôd samych Morawcōw, kerzi tymu „zjednoczyniu z macierzōm” do kna niy byli radzi.

Granicã sztatōw miyndzy Rybnikym i Czerwiōnkōm wierzã ciynżko sie idzie dzisiŏ forsztelować. Minister, niyskorzij tyż prymijer a prezydynt, Edvard Beneš, kery skōńczōł choby jedna ze nojbarzi kōntrowersyjnych perzōnōw czeskij historyje, mioł ale, widzymy, wiynkszõ fantazyjõ. Keby mu sie taki tajlōng Ślōnska podarził, ale wydzierżōł by ino do drugij światowyj wojny, na isto by my go spōminali, jak spōminōmy czasy, kej granica ôddzielała Zŏbrze ôd Rudy. Keby ale tak było do dzisiŏ… na zicher sie znojdōm aji miyndzy czytŏczami z Rybnika i Raciborza czechofile, co pedzōm, iże by tymu byli poprŏwdzie radzi.

Cołki tekst ôsmego Beneszowego mymorandum (przekłŏd do niymieckij gŏdki): http://www.forost.ungarisches-institut.de/pdf/19180000-8.pdf