Ô kodyfikacyji sardyńskij mŏwy – inspiracyje a pōnauczynia dlŏ Ślōnska?

Ślōnsk tak poprŏwdzie niyma wyjōntkowy. My sōm możno regiōn specyficzny w rōmach polskigo a czeskigo państwa, nale kiej sie podziwōmy w szyrszym ojropejskim (baji światowym) kōntekście, nōndymy kupã takich pograniczōw z tożsamościowymi sporami a myńszościowych jynzykōw, co stojōm abo stoły przed wyzwaniami moc podanymi na nasze. Ôd inkszych nŏrodōw mogymy brać inspiracyje, jako tyż pōnauczynia. „Uczmy sie ôd inkszych” – zachyncoł piynć lŏt tymu na Wachtyrzu Grzegorz Kulik. Przed wami piyrszy z nowyj seryje artiklōw, w kierych wejzdrzimy głymboko na spōłczesne a historyczne bajszpile, jako przi roztōmajtych gŏdkach we świecie (niy) poradzōno było zasztopować jejich zanikani, wytworzić sztandard pisownie, wkludzić ich do szkōł a tak dalij.

Kōńczy sie lato, beztōż podziwejmy sie nejprzōd do słōnecznyj Sardynije. Ta strzōdziymnomorskŏ wyspa je dzisio tajlōm Italije, nale jeji tradycyjnŏ mŏwa sie ganc rōżni ôd dyjalektōw, co dały podstawã dlŏ zkodyfikowanyj italijańskij gŏdki z kōntynyntu. Sardyński jynzyk tworzi blank ôsobnõ połedniowõ grupã rōmańskich gŏdek – wedla grupy wschodnij, co dō nij nŏleży rumuńskŏ, arumuńskŏ i meglynorumuńskŏ; grupy zachodnij tworzōnyj ôd gŏdek Francyje, Iberyjskigo Pōłwyspa a pōłnocnyj Italije (do przikładu piymōnckij a lōmbardzkij); a grupy italo-dalmackij, co jeji tajlōm je krōm inkszych sztandardowŏ italijańskŏ. Padajōm, iże sardyński to je postrzōd żywych rōmańskich jynzykōw tyn nejbarzij archaiczny, nejbliższy łacinie, chociŏż z takimi potocznymi, mitologizujōncymi twiyrdzyniami je dobre być ôpaternym.

Ôd nejstarszego rōmańskigo piśmiynnictwa ku gŏdce głodu

Nejstarsze sardyński teksty powstŏwajōm we strzedniowieczu. W dziewiōntym stoleciu wyspa traci skirz arabskigo podboju sōmsiednij Sycylije połōnczyni z Bizancyjōm, ku kierymu przōdzij nŏleżała, bez co sztyry tukejsze bizancki dystrykty – tak mianowane „judykaty” – zyskujōm niyzawisłość. Dokumynta w tych sztatach zaczynajōm już wtynczŏs rychtować w lokalnym jynzyku. Jako piszōm Lorenzo Renzi i Alvise Andreose, autorzi Manuale di linguistica e filologia romanza (Handbuch rōmańskij lingwistyki a filologije): „Wyjōntkowość sardyńskij sytuacyje polygŏ na tym, iże prŏwne dokumynta były ôd zaczōntku cołki szrajbowane w ludowyj mŏwie. Inakszy niźli wtynczŏs (a aji niyskorzij) we Francyji, Prowynsaliji, Italiji a Iberyjskim Pōłwyspie, w sardyńskich tekstach blank sie niy używŏ społym lokalnyj gŏdki a łaciny. Łacina, chocioż drugŏ ôficjalnŏ, pojawiŏ sie poprŏwdzie yno w dokumyntach, co sie tykajōm zagranicznych sprŏw, w kierych sardyńscy władcy byli zaangażowani.” Majstersztikym strzedniowiecznyj sardyńskij gŏdki je kodeks La Carta de Logu (Karta Prŏw) spisany miyndzy rokami 1388 a 1392.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Niyskorzij sie ale po sardyńsku pisze corŏz mynij. Sardyński Krōlestwo, zrychtowane na przełōmie trzinŏstego a sztyrnŏstego stoleciŏ, stŏwŏ sie tajlōm Aragōńskij Korōny, co jynzykym jeji władcōw je katalōński. Przijmujōm go przinŏleżni do wyższych klas na wyspie, krōm tego prziłażōm nowi ôsadnicy ze Iberyjskigo Pōłwyspa. Za czasym do gŏdkowego landszaftu Sardynije dokuplowuje sie tyż szpanijskŏ (kastylijskŏ) mŏwa. Jeji prestiż a znaczyni poleku sie dźwigŏ, aże ôna sie stŏwŏ dōminujōncŏ w ôśminŏstym stoleciu, paradoksalnie wtynczŏs, kiej po wojnach ô szpanijskõ sukcesyjõ (1701–1715) Sardynijŏ po piyrszy rŏz je skuplowanŏ ze italijańskimi ziymiami, kōnkretnie ze Piymōntym pod regiyrōnkym sawojskij dynastyje. Coby zintegrować wyspã ze Italijōm a ôdciōngnyć jã ôd szpanijskigo ajnflusu, Sawojczyki w roku 1760 naciepujōm italijański za ôficjalny jynzyk w krōlestwie. Powiydło to ku dalszyj marginalizacyji drzynnyj sardyńskij mŏwy. To już niyma jynzyk kodeksōw, ale sa limba de su famine – „gŏdka głodu” kojarzōnŏ z chudobnymi, niywybildowanymi siedlŏkami. Perspektywy na lepsze żywobyci dŏwŏ italijańskŏ, ôsobliwie po zjednoczyniu Italije w 1861 roku.

„Ymigracyjŏ a piyrszŏ światowŏ wojna smiyszały ze sebōm ludzi z roztōmajtych strzodowisk, kierzi musieli nōnś knif na wzajymne porozumiyni; bezto musieli niechać swojã rodniõ mŏwã a zacznyć rzōndzić po italijańsku. Radyjo głosiyło po italijańsku do wszeckich winklōw landu. Wojŏcy napoczli pisać pisma do dōm, w kierych miyszali italijańskõ i sardyńskõ gŏdkã a przi tymu corŏz barzij traciyli biegłość we rodnij mŏwie” – tuplikujōm prziczyny pogłymbiynio sie kryzysu gŏdki na zaczōntku dwadziestego stoleciŏ działacze Acadèmia de su Sardu (Akadymijŏ Sardyńskij Mŏwy) we swojij publikacyji Su Sardu – Lìngua de Europa.

Nŏczyniym italijanizacyje stŏwŏ sie tyż szkoła. Kiej powstŏwŏ zjednoczōnŏ Italijŏ, w jeji ôficjalnym jynzyku poradzi gŏdać yno 2,5% obywatelōw. Pōmiana tego sztandu je terŏz podstawowym zŏdanim ôd rechtorōw. Dlŏ dobra modego pokolyniŏ, snadnōm rzeczōm. „Kiej my po telkownych chlubnych bitwach dosiōngli politycznyj jedności Italije, patryjotyczne je iś sie prać w niy mynij chlubnych bitwach za jedność jynzyka, co dziynki zjednoczyniu roztōmajtych regiōnōw pōmoże we lekcijszyj wymianie myśli” – czytōmy we stympie ôd Voci e modi errati dell’uso sardo (Felerne zŏpisy a maniery używane na Sardyniji), zrychtowanego we 1911 roku handbuchu dlŏ strzednich szkōł, co mioł pokazować na felery, jaki mode Sardynijŏki robiōm we italijańskij gŏdce skirz tego, że w dōma rzōndzōm po sardyńsku. A dalij już to znōmy: ôjcowie, co sami nachytali za „felerne zŏpisy a maniery” niy przekazowali rodnij mŏwy dzieckōm, „ażby ône niy miały problymōw we szkole”.

„Ôsobliwie szkodliwe izolacyjōnistyczne tyndyncyje”

Po drugij światowyj wojnie Sardyniji prziznŏwajōm autōnōmiczny sztatus, atoli niy idzie to cuzamyn z uznanim jynzyka a nŏrodowości. Ferwaltōngowe wyôdrymbniyni swiōnzane je yno ze ekōnōmicznymi kwestyjami – mŏ to być cesta ku gibcijszyj industryjalizacyji wyspy a wyciōngniynciu jij ze zacofaniŏ. Zacofaniŏ, co za jego przejaw je tyż widzianŏ lokalnŏ gŏdka.

Italijanizacyjŏ we szkołach idzie dalij, a ku tymu pojawiŏ sie nowy wrōg: telewizyjŏ, z kieryj do wszeckich regiōnōw płynie jedyn program w jednym jynzyku. W 1968 roku wychodzi buch Sardegna tra due lingue (Sardynijŏ miyndzy dwōma jynzykami), zbiōr esejōw ôd Michelangela Piry, kaj ôn rozwŏżŏ ô sztandzie gŏdki a zaczynŏ ofyn prawić ô niybezpieczyństwie, co ôna sie straci skuli samych Sardynijŏkōw, kierzi już w nij niy rzōndzōm. Padŏ tyż: „Uczyni czytaniŏ a pisaniŏ już niyma ôbowiōnzkowy krok, coby przelyź na italijańskõ gŏdkã. Szkoła zrychtowała Sardynijŏka dwujynzycznego, nawet kiej niy lza było w nij używać sardyńskich dyjalektōw. Radyjo a telewizyjŏ majōm ale tyndyncyjõ zrobić ś niego Sardynijŏka jednojynzycznego.”

Ôd kōńca sześdziesiōntych lŏt napoczynajōm sie roztoliczne kampanije na podpiyrkã ôficjalnyj dwujynzyczności choby elymyntu chrōniōncego idyntyfikacyjõ ôd wyspy. Fest ważnym krokym je rezolucyjŏ przijyntŏ ôd uniwersytetu w Casteddu/Cagliari w 1971 roku, w kieryj regiōnalny a italijański regiyrōnek je wzywany, coby uznać Sardynijŏkōw za etnicznõ a jynzykowõ myńszość. Reakcyjŏ z Rzima? Parlamyntarnŏ kōmisyjŏ dlŏ podszukowaniŏ przestympczości na Sardyniji pisze w raporcie ô „izolacyjōnistycznych tyndyncyjach ôsobliwie szkodliwych dlŏ rozwoju sardyńskigo społeczyństwa, co sie ôstatnio zamanifestowały postulatym uznaniŏ sardyńskij gŏdki za jynzyk etnicznyj myńszości”. Brzmi znajōmo, pra? W 1975 roku Partito Sardo d’Azione (Sardyńskŏ Partyjŏ Akcyje) – regiōnalnŏ, autōnōmistycznŏ partyjŏ, pedzmy iże podanŏ na RAŚ – rychtuje piyrszy projekt zakōna. Ô dwa roki niyskorzij nazbiyrano je pŏrãnŏście tysiyncy unterszriftōw za ôbywatelskōm inicjatywōm zakōna ô dwujynzyczności, ôdciepnytōm ale sztimami kōmunistycznyj partyje, co rychtuje swōj kōnkuryncyjny projekt zakōna „ô ôchrōnie mŏwy a kultury sardyńskigo ludu”. Politikery sie wadzōm, a gŏdka sie dalij traci.

Zwiyciynstwo prziłazi aże po trzidziestu rokach. 15 paździyrnika 1997 autōnōmicznŏ Regiōnalnŏ Rada przijmuje zakōn ô „propagacyji a sparciu sardyńskij mŏwy a kultury”. Czytōmy w nim, iże „Regiōn uznŏwŏ sardyńskõ mŏwã – z takōm samōm zŏcōm jako italijańskõ – (…) [a] duchowõ i materyjalnõ kulturowõ erbiznã sardyńskigo nŏrodu w jeji specyfice a ôryginalności za podstawowe dobra, co ich trza chrōnić”. W 1999 roku italijański parlamynt uchwŏlŏ zakōn ô „historycznych jynzykowych myńszościach”. Na liście je aji myńszość sardyńskŏ – wedla niymieckij, chorwackij, słowyńskij, albańskij, greckij, francuskij, franko-prowynsalijskij, ôksytańskij, ladyńskij a friulskij.

Jynzyk uznany, ale kiery?

„W kożdyj dziedzinie inakszy rzōndzōm” – ani w tym przeświadczyniu my niy sōm wyjōntkowi. Sardyńskŏ mŏwa tajluje sie na dziesiōntki lokalnych ôdmian, kiere idzie zgrupować we dwa głowne dyjalekta: logudorsko-nugorski (logudoresu-nugoresu, czasym mianowany ajnfach logudorskim) na pōłnocy a kampidański (campidanesu) na połedniu. Granica miyndzy niyma klarownŏ, w postrzodku wyspy ciōngnie sie szyroki przechodowy pŏs, kaj typowo pōłnocne a typowo połedniowe cychy wystympujōm cuzamyn w roztōmajtych kōmbinacyjach.

Tōż ôd kōńca 90. lŏt idzie używać sardyńskigo aji w ôficjalnych kōntekstach. Jak to ale robić, kiej ôn niyma skodyfikowany? Istniejōm roztōmajte knify zapisowaniŏ, nejczynścij yno dlŏ jednyj lokalnyj ôdmiany. Mocka ludzi prōguje swojã wymŏwã ôddać z pōmocōm italijańskigo szrajbōnku. Coby zakōn z 15 paździyrnika 1997 szło praktycznie realizować, regiōnalny regiyrōnek biere kōmisyjõ ekspertōw a dŏwŏ im zŏdani narychtować zkodyfikowanõ wersyjõ gŏdki, co bydzie używanŏ w ôficjalnych dokumyntach, we szkole, w telewizyji a presie.

28 lutego 2001 rodzi sie Limba Sarda Unificada (Zunifikowanŏ Sardyńskŏ Mŏwa). Problym w tym, iże w nij niyma bezmała żŏdnych cych połedniowych, kampidańskich ôdmian. Poła wyspy sie blank niy może zidyntyfikować z nowym jynzykym, ale aji na pōłnocy padajōm, że je to sztucznŏ gŏdka, kieryj sie niy bydōm na siyłã uczyć.

Tōż potym ôd grupy intelektualistōw prziszła inkszŏ idyjŏ: Limba de Mesania (Mŏwa Postrzodka). Szło ô to, coby literackŏ gŏdka ôprzeć ô jednã ôbranõ ôdmianã z postrzodka wyspy, co je na pograniczu logudorsko-nugorskigo a kampidańskigo dyjalektu. Aji tyn projekt sie niy przijōn, bo chociŏż terŏz bazowano było na żywym jynzyku, to przecã na ôdmianie używanyj ôd fest małyj grupy Sardynijŏkōw a ôderwanyj ôd doterŏźnich literackich tradycyji.

Rok 2006, trzeciŏ prōba. Limba Sarda Comuna (Spōlnŏ Sardyńskŏ Mŏwa). Ôna kupluje niykiere rozwiōnzania z piyrszyj kodyfikacyje z idyjōm Mŏwy Postrzodka, bo wiyncyj sie dziwŏ na ôdmiany ze strzodkowyj Sardynije (nejpodobnijszŏ – 90% zgodności – mŏ być ta z miasteczka Abbasànta) i dŏwŏ piyrszyństwo formōm spōlnym dlŏ co nejwiynkszego terynu, chociŏż tyż je ôtwartŏ na używani roztōmajtych synōnimōw. Limba Sarda Comuna je przijyntŏ ôd regiōnalnego ferwaltōngu za nowy sztandard, nale tyż niyma zaakceptowanŏ ôd wszeckich. Do przikładu w 2013 roku we szkolnych projektach eksperymyntalnych ze sardyńskōm gŏdkōm (wszechôbecnie systymowo ôna porzōnd niyma uczōnŏ!) w 12% procyntach przipŏdkōw używajōm yno Spōlnyj Mŏwy, w 35% yno lokalnyj ôdmiany, a w 53% miszōngu lokalnyj a zkodyfikowanyj wersyje.

Jedyn sztandard we dwōch normach

Nō a krōm tego powstŏwŏ nastympny kōmitej, co neguje wszecki prōby zrychtowaniŏ jednyj kodyfikacyje dlŏ cołkij Sardynije. „Sardynijŏ jeszcze niy dosiōngła trefpunktu, jesi idzie ô gŏdkã. Historyczny, kulturowy a ekōnōmiczny rozwōj Pōłnocy a Połednia bōł inkszy. Beztōż niy idzie wszeckich ôdmian sebrać pod dachym jednyj normy. Sardyńskŏ mŏwa je jedna, ale ze dwōma literackimi makro-waryjantami, co im przinŏleży takŏ sama zŏca: logudorsko-nugorskim a kampidańskim” – eklerujōm. Nale kiery logudorsko-nugorski a kiery kampidański? Ażby pogodzić wszecki lokalne ôdmiany aktywiściŏ uzdŏwajōm, iże mustrym bydzie jynzyk ôd cantadores – poetōw z gitarōm, kierych śpiywki sōm fest charakterystycznym fynōmynym sardyńskij kultury. Ôni wandrujōm po wyspie a śpiywajōm w jakimsi postrzednim waryjancie logudorsko-nugorskigo abo kampidańskigo dyjalektu, co niyma tipisz yno do jednego placu, ale poradzōm go w danyj tajli Sardynije wszeccy spokopić a przi tymu je ôd ludzi autyntycznie docyniany za prestiżowy. Dobry wychodowy punkt dlŏ naturalnego ujednolicaniŏ gŏdki.

Tyn alternatywny kōmitej to je przōdzij spōminanŏ Acadèmia de su Sardu (AdsS, Akadymijŏ Sardyńskij Mŏwy). Nejprzōd rychtujōm prawidła kampidańskigo makro-waryjantu. Potym przedstawiajōm propozycyjõ szrajbōnku, co ôd niego głownōm idyjōm je ôstać przi ôdrymbnych dyjalektach bez sztucznyj unifikacyje, ale ôba zapisować podug tych samych kryteryjōw. Yntlich w 2019 roku wydŏwajōm buch Su Sardu standard (Ô sardyńskim sztandardowym), co je pełnym projektym nowyj kodyfikacyje „jednego sztandardu we dwōch normach”. „[Projekt] mŏ dać jednolite ôrtograficzne prawidła dlŏ wszeckich ôdmian sardyńskij mŏwy a hinwajzy dlŏ ôbiyraniŏ sztandardowyj formy słōw w ôbōch makro-waryjantach. Nasza propozycyjŏ ôstawiŏ pełnõ swobodã we wymŏwie, coby zachować fōnetyczne, fōnosyntaktyczne a leksykalne ôsobliwości kożdyj ôdmiany” – deklarujōm autorzi.

Ôkrōm dziesiōntkōw zajtōw z gramatycznymi tabulkami nōndymy w ksiōnżce aji rychtlinije, jako kodyfikować słownictwo:

1. preferować dycki echt sardyński słowa abo aspōń nejstarsze, jaki znōmy
2. ôżywiać tradycyjne słowa nawet kiej niy sōm powszechne abo sie już tracōm
3. dozwŏlać – aspōń dokiela ôficjalnŏ mŏwa niyma ustabilizowanŏ – synōnimy
4. preferować dycki słowa, co pochodzōm przimo z łaciny
5. przidŏwać ku ajnfachowym słowōm aji metaforyczne znaczynia
6. niechać zakorzyniōne pojczki z inkszych jynzykōw
7. tworzić neologizmy a słowa z wysokigo registru niy podug prawideł sardyńskij derywacyje, yno podug przijyntych internacyjōnalizmōw (bajszpil: geotèrmicu, niy *giotèrmigu)
8. unikać niy-sardyńskich kōńcōwek (krōm fachmańskich terminōw, co pochodzōm przimo z łaciny)
9. unikać kalkōw z inkszych jynzykōw, jesi już mōmy echt sardyńskõ formã
10. tworzić neologizmy podug ducha naszyj mŏwy, jesi yno sōm do spokopiyniŏ
11. preferować dycki przekłŏdani abo przistosowowani anglicyzmōw
12. przede wszeckim przi administracyjnym słownictwie siōngać do dŏwnych sardyńskich dokumyntōw, coby ôżywić przōdzij używane słowa a poszyrzyć jejich znaczynia abo im dać nowe

Ś niykierymi pōnktami idzie dyszkutyrować, niyma żech do przikładu przeświadczōny, iże trza purystycznie przekłŏdać wszecki anglicyzmy (autorzi propōnujōm gŏdać giassu d’arretza miast situ internet), ale sōm aji taki, kierymi wierzã mogymy sie inspirować – choby piōnty abo dwanŏsty.

Akadymijŏ mŏ tyż interesantne forsztelōnki, co sie tykŏ spusobu uczyniŏ sardyńskij gŏdki w szkole. Jako pogodzić zŏcã do jeji naturalnyj roztōmajtości z potrzebōm, coby sie dziecka poradziyły niōm posugować na barzij zaawansowanym poziōmie? Tōż podug aktywistōw AdsS we przedszkolach a podstawowych szkołach winno sie zacznyć lokalnōm ôdmianōm – rechtorzi by mieli z bajtlami kōmunikować w takim jynzyku, jaki ône słyszōm w dōma. Pisać a czytać winno sie już uczyć we jednym abo drugim makro-waryjancie, nale rechtorzi by mieli przi tymu tuplikować rōżnice miyndzy nimi a lokalnōm ôdmianōm, jako tyż regularne mechanizmy, dziynki kierym sztandardowyj wersyje sie idzie dycki dōmyśleć, aji kiej znŏsz yno lokalnōm. We strzednij szkole by sie używało makro-waryjantu przijyntego w danyj prowincyji, nale szkolŏrze by sie uczyli aji czytać a trochã gŏdać we tym drugim. Nō a jesi by gdo szeł na sardynistykã na uniwersytet, tam by było używano prymarnie makro-waryjantu z danyj prowincyje, ale kożdy sztudynt winiyn tyż słożyć aby jedyn egzamin we inkszym waryjancie niźli włosny. „Jesi Sardynijŏki nauczōm sie używać ôbōch waryjantōw, za trzidziści do piyndziesiynciu lŏt powstanie nowŏ gŏdka (nale niy naciepanŏ z wiyrchu), co bydzie w siebie mieć elymynta jednego a drugigo dyjalektu. Richtig dymokratycznŏ gŏdka, zrychtowanŏ ôd ludu dlŏ ludu” – mogymy ôptymistycznie przeczytać na nec-zajcie ôd Akadymije

Daleko ôd kōnsynsusu

Sardyńskij mŏwie sie niy darzi dobrze. Ôd UNESCO była w roku 2003 zakwalifikowanŏ za „na isto zagrożōnõ” (definitely endangered) z perspektywōm na „poważnie zagrożōnõ” (severely endangered).  Podug tyj klasyfikacyje na isto zagrōżōne sōm ty godki, w kierych już bajtle ustŏwajōm gŏdać w dōma, a poważnie zagrożōne ty, co ich używŏ głownie pokolyni starzikōw. Statystyki z roku 2015 pokazowały, iże 52% miyszkańcōw Sardynije w dōma gŏdŏ przede wszeckim po italijańsku, 31,5% miyszŏ jynzyki a yno 15% używŏ za głownõ mŏwy inkszyj niż italijańskŏ (sardyńskij, ewyntualnie na pōłnocy sassarskij/gallurskij abo katalōńskij); zaś w kōntaktach z cudzymi ludziami procynt tych ôstatnich ślatuje do 2,8%, kiej 8,8% miyszŏ a 87,2% gŏdŏ yno po italijańsku. To sōm wyniki dlŏ cołkij populacyje, postrzōd modych je snadnōm rzeczōm jeszcze gorzij.

Stèvini Cherchi, koordynator naukowego kolegijōm Akadymije, z kierym żech sie poznoł latoś w czyrwniu na kōnferyncyji we walijskim Carmarthen, kaj goście ze Sardynije prezyntowali swoji projekta, zapewniŏ ale, iże ôn a dalsi aktywiściŏ ôstŏwajōm ôptymistami, a przidŏwŏ: „Mimo stoleci zakazowaniŏ, umyńszościowaniŏ a pogardzaniŏ ôd państwowych organōw, gŏdka je porzōnd żywŏ w niyformalnyj kōmunikacyji ôd strzednigo a starszego pokolyniŏ. Beztōż wierzimy, że wielki rozwōj jynzykowych ruchōw we ôstatnich latach pōmoże cosi ruszyć, jesi idzie ô miyndzypokolyniowe przenoszyni, bo to je terŏz nejwiynkszŏ słabość sardyńskij mŏwy. Publiczne instytucyje muszōm ale zadziałać, przede wszeckim w przestrzyństwie bildōnku a jynzykowego landszaftu: jesi gŏdka niy je widzialnŏ we społeczyństwie a kożdodziynnym żywobyciu, ciynżko kogo przekōnować, coby jã używoł.”

A jako idzie przekōnowani do „jednego sztandardu we dwōch normach“? Darzi sie przede wszeckim na połedniu, kaj Limba Sarda Comuna je durch branŏ za moc logudorsko-nugorskõ. Nejwiynkszym sukcesym je przijynci kodyfikacyjnyj propozycyje AdsS ôd urzyndōw prowincyje Casteddu/Cagliari w roku 2009. Przikuplowały sie tyż pōniykiere gminy, do przikładu Cabuderra abo ôstatnio Ballau. Nale gyneralnie wziynto, durch sōm na wyspie daleko ôd tego, co badacz myńszościowych jynzykōw Paul Kroskrity zmianowoł „ideologicznym wyklarowanim” (ideological clarification) a zdefiniowoł choby „kōnsynsus postrzōd wszeckich, co sie ich rewitalizacyjŏ gŏdki tykŏ, abo przinojmnij akceptowalny poziōm rōżnice poglōndōw, kiery niy brymzuje rewitalizacyjnych działań”.

Działacze AdsS twiyrdzōm, iże wiynkszość ludzi, z kierymi sie trefiyli, zgŏdzŏ sie z jejich idyjōm dwōch norm, nale zbywajōm dwie grupy prociwnikōw: ci, co niy chcōm żŏdnyj sztandardyzacyje a dōmŏgajōm sie, coby niechać w pisymnyj formie wszecki lokalne ôdmiany, jak tyż twardzi zwolynnicy Spōlnyj Sardyńskij Mŏwy. „Ci drudzy sie nejwiyncyj rekrutujōm z nacyjōnalistycznych strzodowisk, co sōm za niyzawisłościōm, ale wiynkszość ś nich paradoksalnie blank niy gŏdŏ po sardyńsku i prawie skuli swojij jynzykowyj ignorancyje podpiyrajōm Spōlnõ Mŏwã” – gorszy sie Cherchi.

Dykcjōnŏrz ze wszeckimi ôdmianami

W roku 2021 Akadymijŏ Sardyńskij Mŏwy napoczynŏ robotã przi swojim dalszym projekcie, kiery sie mianuje LemONS, a w jego rōmach powstŏwŏ Il Lemàriu („lemma” to je fachmański ôkreślyni na hasło w dykcjōnŏrzu). Idzie ô elektrōniczny dykcjōnŏrz, kaj bydzie podanŏ logudorsko-nugorskŏ a kampidańskŏ formã ôbranõ za sztandardowõ, jak tyż lista wszeckich lokalnie poświadczōnych wersyji danego słowa. Taki dykcjōnŏrz mŏ mieć hned dwie zalety. Gdosi, gdo znŏ yno swojã ôdmianã, snadno sie bydzie mōg zôriyntować, jako dane słowo zapisać we zkodyfikowanyj formie. Ale ôn bydzie przidajny aji dlŏ tych, kierzi poznali yno zkodyfikowanõ formã (bez przikłŏd tymu, że sie gŏdki dziepro uczōm), ale chcieli by sie przewiedzieć gynau, jako prawiōm w jejich dziedzinie. Abo aji w tyj ôdmianie szrajbować, dyć kodyfikacyjŏ mŏ być dlō nij dopełniynim, niy zastympnikym. To niyma wszecko. Słownik bydzie na bazie ôprogramowaniŏ wiki, tōż bydzie go szło edytować a przidŏwać nŏgrania wymŏwy dlŏ kożdyj lokalnyj wersyje. Po zweryfikowaniu ôd naukowego kolegijōm Akadymije ône bydōm upubliczniōne. Tym spusobym Il Lemàriu – co mŏ być zprzistympniōny na bezrok (2024) – stanie sie bazōm dlŏ nastympnych sztatutowych cylōw ôd Akadymije, co nimi sōm Sardyński Lingwistyczny Atlas a Wielki Dykcjōnŏrz Sardyńskij Mŏwy.

Kiej na latosij kōnferyncyji po piyrszy rŏz usłyszołech ô problymach sardyńskij mŏwy a projektach Acadèmia de su Sardu, bōłech w szoku. Dyć to je choby gŏdali ô Ślōnsku! Stèvini Cherchi a Andrea Picciau (zapowiedzialny za technicznõ strōnã projektu LemONS) padali mi potym, że gynau taki samo wrażyni mieli, kiej suchali mojigo referatu ô jynzykowych ideologijach tykajōncych sie regiōnalnyj roztōmajtości ślōnskij gŏdki. Ślōnsk a Sardynijõ łōnczy traumatycznŏ gyszichta marginalizacyje rodnij mŏwy, poziōm witalności jynzyka (jeszcze je co retować, nale za jedno abo dwa pokolynia już może niy być), ôgrōmne lokalne zrōżnicowani co go siyła ludzi biere za barierã niy do przejściŏ a dłōgi roki sporōw ô kodyfikowani. Je tyż jedna wiec, co nŏs dzieli. Sardyński już wybojowoł uznani za myńszościowy jynzyk, dziynka czymu egzystuje w ganc inkszych realiach ôrganizacyjnych a finansowych. W roku 2021 projekt LemONS bōł sparty ôd Fondazione di Sardegna (fundacyje zrychtowanyj ôd Banku Sardynije) dotacyjōm we wysokości 12 500 ojro. Łōńskigo roku AdsS czerpała na tyn cyl dalszych 16 500 ojro. Forsztelujcie se mieć taki geld a zrychtować moderny Ślōnski Lingwistyczny Atlas…

Ô działalności a postulatach Akadymije Sardyńskij Mŏwy idzie sie wiyncyj przewiedzieć na jeji nec-zajcie tukej.

Dlŏ tych, co ich historyjŏ sardyńskij mŏwy ôsobliwie zainteresowała, mogã polecić fest dłōgi a perfekt uzdrzōdłowiōne artikle na angielskij a italijańskij Wikipedyji.

Graficzne materyje były zprzistympniōne za zwōlōm Acadèmia de su Sardu.

Tytułowŏ fotka: Roztōmajte wersyje wymŏwy słowa „pokōj” po sardyńsku, Wikimedia Commons, autōr/ka: Lucyin.