Historyjŏ w 1000 słōw: Bytōm do kōńca XIV stoleciŏ

Nojstarszŏ informacyjŏ ô Bytōmiu mogymy znojś we dokumyncie kardynała Idzigo z Tusculum, co we 1125 roku spisoł statek klŏsztoru bynedyktynōw w Tyńcu, a w nim były dochody z dwōch kaczmōw i targu w Bytōmiu. Ôsada stoła na miejscu dzisiejszego rynku abo blisko niego, kole starszego grodu ôbrōnnego, co stoł na Zgōrzu Małgorzatki kole 500 metrōw na połedniowy zachōd.

Hned cołkŏ historyjŏ miasta zwiōnzanŏ je ze kopalnictwym, bo już we 1136 roku kole Bytōmia kopało sie strzybro.

W 1254 roku princ Władysław ôpolski lokowoł miasto na prawie magdeburskim. Lokatorym i piyrszym fojtym bōł Hynryk, co dostoł we wieczysty nŏjym miasto za 140 łanami flamandzkimi i wieś Łagewniki. Ôryginalny dokumynt lokacyjny wziōnła ze sobōm historyjŏ, my znōmy ino kopijõ ze szesnŏstego stoleciŏ, co dzisiej trzimie jã Nŏrodowŏ Biblioteka w Pradze.

Ciekawe je to, że idzie pedzieć, iże miasto ôd zawsze miało take samo miano, bo dokumynta bynedyktyńske piszōm Bitom, a lokacyjŏ miasta była datatum in Bytom (wystawiōnŏ w Bytōmiu), gynau tak pisanym jak dzisiej. Nazwa wziōnła sie ôd piyrszego posiedziciela ôsady, to samo stało sie bez przikłŏd z Poznaniym abo Radōmiym.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

We dokumyncie lokacyje miasta niy ma słowa ô radzie miejskij. Cołki dinst reprezyntowaniŏ princa w mieście sprawowoł fojt. Skuli corŏz srogszego znaczyniŏ mieszczanōw we naszyj tajli Europy, niy niyskorzij jak we 1315 roku wziōnła fungować rada miejskŏ. Decydowała ôna ô nojważniyjszych sprawach miasta, to znaczy ô rzymiośle i handlu, jeji decyzyje miały rangã prawa na terynie miasta. Miała tyż cołkõ władzã administracyjnõ, ôdpowiadała za statek miasta, jego kasã i ôpiekowała sie sierotami. W tym samym czasie słożōnŏ była ława miejskŏ, to znaczy gyricht bytōmski. We radzie siadało sztyrech abo piyńciu ludzi, a we ławie piyńciu abo sześciu. Do ôbōch ôrganōw trefiali ino nojbogatsi patrycjusze bytōmscy.

Hned po lokacyji miasta, w 1284 roku, powstało Ksiynstwo Bytōmske, a jego piyrszym princym ôstoł syn ôd Władysława, Kazimierz. Chociŏż polskŏ tradycyjŏ historycznŏ widzi ksiynstwa ślōnske za czyńść państwa polskigo tamtego czasu, to Kazimierz narodziōł sie kole 30 lŏt po śmierci ôstatnigo prynca synioralnego w Krakowie, co znaczyło, iże polske państwo dlō niego nigdy niy istniało. Małe ksiynstwo mogło zabezpieczyć sie ino sojuszym ze siylnym partnerym, tōż princ w 1289 roku ôddoł swoje ksiynstwo Wacławowi II, krōlowi czeskimu, i uznoł go za swojigo pana, a tyn doł mu jego ziymiã nazŏd w lynno. Tak to ziymia bytōmskŏ wrōciyła do państwa czeskigo.

Dynastyjŏ bytōmskich Piastōw niy przetrwała dugo. Chociŏż Kazimierz mioł sześcioro potōmnych, z tego piyńciu synōw, to ino jedyn z nich, Władysław, mioł dzieci. Było ich aż siedmioro, ale postrzōd nich było ino dwōch synōw, a z nich ino jedyn mioł dzieci – same cery. Prawo feudalne niy dopuszczało ale erbowaniŏ korōny ôd kobiyt, tōż w 1355 linijŏ wymarła. Ôstatni Piast bytōmski leży we katedrze we pōłnocnoitaliańskim Venzone, a na jego grobie stoji „Hec . Est . Seplutura . Dni . Boleslai Ducis . Coslensis et Bithum.” (To jes grōb pana Bolesława princa kozielskigo i bytōmskigo).

2 abo 14 września 1367 we kościele mariackim, co dzisiej stoji kole Rynku, kapelōn Mikołoj z Pyskowic pedzioł kŏzanie, co zgorszyło mieszczanōw. Prawiōł, iże niy reszpektujōm praw kościelnych, że majōm podporzōndkować sie farŏrzowi i sfinancować sprawiynie dzwiyrzi do kościoła, żeby przestały dō niego wchodzić psy i świnie. Rada miejskŏ tōż wezwała farŏrza, Pietra z Koźlŏ, do ratusza, a tyn posłoł tam kapelōna z mōnstrancyjōm żeby ôchrōnić go przed ludźmi abo żeby pokŏzać, iże ôstatni sōnd nŏleży do Boga. Rajcy kŏzali kapelōnowi ôdniyś mōnstrancyjõ nazŏd do kościoła, a jak tyn tam poszoł, to posłali za nim pachołkōw, co swiōnzali ôbōch ksiynży i przikludziyli ich do ratusza przed sōnd mieszczanōw. Zebranie uznało, iże farŏrz i kapelōn majōm być utopiyni i jeszcze w tyn sōm dziyń we sŏdzawce kole Zgōrzŏ Małgorzatki ôba straciyli życie.

To wszysko niy stało sie skuli ino tego jednego kŏzaniŏ. Kōnflikt trwoł już ôd 1359 roku, jak z wole krōla miasto miało być potajlowane miyndzy princōw Ôleśnice i Cieszyna, a granica miała iś bez postrzodek Bytōmia. Bytōmiŏcy byli z wiynksza za ôstawiyniym sztandu, jaki bōł, to znaczy byciŏ pod ksiōnżyńciym ôleśnickim. Farŏrz mariacki ale bōł za zmianami, tōż mieszczanie – gorszyni jeszcze ôd prepozyta kościoła św. Małgorzaty, co mioł nadziejã przejmnōńć teryn bytōmskij parafije – ôdetli sie ôd niego.

Na efekty niy trzeba było dugo czekać. Biskup krakowski skŏroł miasto interdyktym, co znaczyło, iże z bytōmiŏkami niy mōg żŏdyn handlować, a to ôznaczało dlō nich katastrofã. Niy wiadōmo, jak dugo mieszkańcy musieli żyć we tyj sztrŏfie. Princ cieszyński napisoł w 1369 roku prośbã do papieża ô pozwolynie na ôdprawianie mszy we miejscu skŏranym interdyktym, tōż mogymy sie dōmyślać, iże rozchodzi sie ô Bytōm. Naôbkoło historyje pojawiyło sie bez lata moc legynd, ale żŏdnŏ z nich niy mŏ potwierdzyniŏ w dokumyntach. Wiadōmo ino, iże ôd tego czasu bytōmiŏkōm żyło sie corŏz gorzij.

Dwa lata po zamordowaniu ksiynży miasto było przetniynto na pōł. Princowie oleśnicki i cieszyński trefiyli sie w Bytōmiu 26 stycznia 1369 roku i kożdy z nich wystawiōł dokumynt ô podziale i ôznaczyniu granice miyndzy jejich ksiynstwami: prosto bez rynek do supa ławek chlebowych, postrzodkym bez wŏgã, a dalij do gulika. Ôd tego czasu miały być dwa ratusze i dwie rady miejske. Zōmek bytōmski tyż bōł podzielōny na dwie tajle i skuli tego, iże dlŏ żŏdnego princa ino pōł taki rezydyncyje niy było nic wert, wartko zniszczoł. Dzisiej niy wiadōmo ani, kaj gynau stoł.

We drugij połowie XIV stoleciŏ dlŏ miasta skōńczyła sie piyrszŏ era kopalnictwa. Podle dokumyntōw podziału Bytōmia fungowały jeszcze blisko gruby Hundert Hauen i Eysenberg. Mieszkańcy żyli w dobrobycie dziynki wydobyciu strzybra i ôłowu, ale technologijŏ tamtych lŏt niy pozwalała na ôdkludzanie wody ze szolōw, tōż hned grubiŏrze doszli do miejsca, kaj wody gruntowe zastawiyły dalsze wydobycie. Po bogactwie bytōmiŏkōw ôstoł ino grubiŏrz we sztymplu miejskim.

Na fotografiji głōwnyj śpiōncy lew bytōmski. Fot. Yarl / Wikimedia Commons