Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 5

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017

Część czwarta

Rzadko się spotykali wszyscy do kupy, bo Hanek na wiyrchu żymły i chlyb piyk, a młodsi na dole fedrowali i szipowali. Hanek mioł do roboty tak kole ćwierć na szósto we wiyczór, a nazod boł, to klara już cołkim licym świyciła – bez zima tyż sie tak działo, nale jasno krócyj, a roboty wiyncyj.

Chopców szychta to osiym godzin – z dojazdym prawie dziesiyńć. Potym rodzina, pomoganie obcym i swoim. Zostowały niydziele, świoniobicie i inne fajertagi. We niydziyla chopy mieli fest sztrapace. Lukas i Mats przikłod bajtlom dowali i do kościoła musieli, Markus tysz musioł, bo kero sie za bezbożnika wydo.

Obiod u starzików, abo u keregoś żyniatygo – musowo: rosół z kury, eli ize modzików, rolada, kluski i modro kapusta, kompot. Hanek mszo mioł na wsi. Czasami. Abo po drodze, kiej sie smykoł. A czasu mioł zatela – niy piyk ze soboty na niydziyla, to mioł sobota i niydziela fraj. Niy społ za wiela, bo po co. Lepiyj o brify zadbać, u omy i opy coś zrobić. Oma tysz trocha inakszyj niźli starka warzyła. Hanek mioł rod jeji kuchynne eksperymenty. Nie samom roladom żołond sie raduje.  Po obiedzie opa broł fajfka i łozprawioł, jako to downiyj świat wyglondoł. Interesant. Hanek wiedzioł iże opa inakszy to widzi niźli starzik, a oba co inkszego godajom niż rechtóry we szkole. Ksionżek nowoczesnych niy czytali ani jedyn ani drugi, ani po polsku ani po niymiecku – w telewizorze stykło fusbalu, a i na niego już niy patrzyli, bo to ani richtig Ruch ani Górnik z Pohlem, Lubańskim i Szołtysikiem. Sromota i tela. Niydziela wiyczór Hanek szoł robić, kiej inne chopy boły fertig i leżeli zmachane. Na nic baby sie wiercioły i do dziecka budziły. Przeca brify, fusbal, muzykowanie i karty wcale a to wcale menczom.

Cołko nocka we bekaryji Hanek rozpamiyntywoł i wspominoł, jako to ize hołdy granica oglondoł. Jako to ta granica łonka opy miyndzy dwa państwa podzieloła. Jako to wprzódzi na tyj łonce bili sie o swoje niymieckie Schlesiery ze polskimi Ślonzokami. A przeca łonka moje ino moja – nerwowoł sie opa. Coch mioł paszporty kozom i krowom wyrobić? Po jakiymu mieli muczeć i beczeć? Kaj by sie niy pasły, to mlyko boło biołe, a bobki i placki jednako woniały. Żol ino, iże bobki czorne a placki brunatne. Przeca gowiydź nic za farby niy może.

Za bajtla śniły sie Hankowi te krowy i kozy. Godały po polsku, po niymiecku – nale kiej nikt niy słyszoł, to rzondzioły po naszymu. Niyroz mu sie śniło, iże te kozy i krowy coby nikogo niy obrazić waliły na samyj granicy, a richtig tak to na samo granica. Łońskiego roku to Hanek cołkiym mokry się obudzioł, niy, nie zrobioł do łóżka – mokry, bo go zimne poty obloły, bo mu się śniło, co z chopcami leżeli za tym murym gówna i sie marasym ciepali i wrzeszczeli: To je moje, to je moje, to moich ojców, to moich przodków – a mosz, a mosz! Kiej go keryś prasnoł direkt we ozwarty pysk i we ślypia, to sie Hanek obudził.

Krótko bez dziyń Hanek społ. Społ kiej hazok jaki we przikopie.  Niyrod lygoł Hanek w nocy spać. Możno beztusz ostoł piykorzem i robił nocom. Piykorz mo ino jedna noc do spania – ze soboty na niydziela. Mog Hanek iść w ta noc na gon abo na ryby – nale Hanek nierod mordowoł.

Walił Hanek nocki jedna po drugiyj, jak sie majstrowi od chlyba powszedniego i świątecznego należy. Myśloł przy robocie od cimoka do brzasku. Rod se Hanek przedstawioł, co bez dziyń obejrzy, poczyto, posłucho… Radiok groł, telewizor groł – niykiedy razym. Groł śnimi we szpiclowanie cygaństwa. Kiyj mu się mierzło skuli Suchania i oglondania gupot, to som ze sobom groł we szpiclowanie cygaństwa.

W myślach rajzowoł palcym po stronach ksionżek starych i nowych, po mapach, po drogach przejechanych. Oglondoł kościoły, ołtarze, figurki, herby, ratusze, pałace, zamki – grzeboł w ziemi, w darni, we skale. Wandrowoł na wiyrch i na dół. Zdobywoł szczyty, na sztyrech poniywiyroł sie we sztolniach, chodnikach. Godoł we myślach ize opatami, kanonikami, rabusiami i rojbrami, ize gwarkami, ize gewerkami, z mulorzami, że powstańcami i frajkorpsym – z kożdym, kerego trefił, libo o nim czytoł eli słyszoł. Z marami nocnymi tysz, kiej go nawiedziły.

Keryjś nocki wpodł na szpil: Klarowanie niymocie. Ciynszki tryning, bo kiej poradzisz gupiymu wyklarować, to pochyto kożdy. Nojciynżyj pokozać to, co kożdy widzi, nale tego niy postrzego, a jeszcze ciynżyj nauczyć czytania miyndzy linijkami i czytania pustych stronic. To kiejby ślepego uczyć ze gabli szczylać, a guchego uczyć gwizdać na palcach u nóg.

To je proste jak drut? Ty mie za bozna robisz? A możno ci sie zdo, co jo mom ipi? Przestoń gupieloku i rzeknij: Mosz rod, kiej cie cyganiom? Mosz rod, kiej cie cyganiom?

Hanek cygaństwym sie brzydził, bo cygony majom krótkie szłapy i dugie, dugie, barzo dugie palce. No powiydzcie tak szczyrze – to mo być ewolucja. Dupa nisko, palce, co ci gały wyżgajom i uchole zatamponujom. Jo wiym na takich szłapkach to fajnie sie balansuje, nale ino coby niy bachnońć, kiej glacok o asfalt. Taki balans pomogo labiydzić i wzroku unikać.   Niykierzy som fest przekonani, co takie kiwanie płynom mózgowym pomogo we przepływach, a to zaś na rozum dobrze robi. Na rozum? Cygony rozumu ni majom – historycznie udowodnione!  Na rozum? Niy kożdy mo rozum. Rozum i boga niy widać. Kiwanie rozwijo? Religie co najmniej dwie to potwierdzajom.

To możno te krótkie nogi jednak som szczytym ewolucji – wprzódzi we niejednyj kulturze na wszystkich kontynentach sie tak kiwali, a terozki to te kultury som cywilizacjami. Downiyj to boł szaman a terozki to wto? Te długie palce to tysz możno je ewolucja – bo taki lykorz bez takich paluchów, to niy wiela zarobi. Adwokata eli ksiyndza ize takimi paluchami biere sie poważniyj niy ino kiej grozi. Zaplecie paluchy, oprze na bymbnie, powagi se dodo i jeszcze się pokiwie, pohuśto… Abo taki policaj – krótkie szłapki, dugie rynce. Takiego trudno jakimś zwiyrzyńciym sprzezywać i do gowiydzi to niysprawiydliwe, bo psy i wieprzki rynców niy majom.  Godosz, co w tako nisko rzić leko kopnońć? Niy smól gupio! Kopnołbyś duchownego, adwokata, policaja eli polityka z niskom dupom, krótkimi szłapami i dugimi palcami? No przestoń, to sie niy werci. Strzewików szkoda.  Powstrzymołbyś ewolucja? Przeca ty wiysz, co one cyganiom, kiej na czorne godajom biołe, na biołe zaś godajom, iże to je czorne.  A szczyrze powiydz, cyganiom one, kiej niy cołko prowda powiedzom? Kiej godajom: Można przyjąć, należy założyć, jest prawdopodobne, jak niektórzy mówią, gdyby przyjąć?  Cygaństwo to? Niy, niy, to niy cygaństwo. Spytosz takiego: Gdyby założyć, oczywiście wyłącznie teoretycznie, że po ewentualnym kopnięciu w to, co koń po brzuchem nosi, spowodowałoby zmianę Pana poglądów, które po tym zdarzeniu zbliżyłyby się do prawdy? Jak myślisz, coby taki kopniynty pedzioł?

Hanek niy stosowoł przemocy ani fizycznyj ani psychicznyj. W oczy poradził dugo spoziyrać, poszelontać czyimiś płynami mózgowymi, coby przi rozwoju osobistym pomóc i powrót do homo sapiensa i erectusa wspomóc, tysz czos znod. Robił to tak gryfnie, iże w familoku, ba, na cołkim osiedlu, a także na wsi – w Dobronędzy w latach późniejszych, ciynszko boło zność jakiygoś mózgowego niydorozwojka.

Nawet te, co dobrze kombinowali, ino że ciynszko i pomału, to jak Hanek na nich wejrzoł, abo ino se o nim spomnieli, to nawet te do rzeczy godali i gupot niy robili.

Dobry zwyczaj na osiedlu w mieście a także na wsi, w Dobronędzy w latach późniejszych, przed wyborami senatorów, posłów, radnych. Hanek wprowadził, patrzeć na nogi i na palce kandydata, a po wyjlungu od czasu do czasu trocha nim poszylontać dla zachowania przyzwoitości rodzaju naszego, rodzaju ludzkiego.

Za dugi ozór tysz niy je wskazany i za giyntki tysz niy. Za dugi to dobry je do lizania. Ize samego lizania nic sie niy urodzi. Trocha przyjemności do lizanego i sporo nadziei do liżoncego. Giyntki mo być ozór w som roz – tak coby wyraził, co pomyśli gowa. Powiysz, co znosz takie grymia, kaj same sztywne ozory by siedzieli. Tosz mosz recht. Gowa mo myśleć wiyncyj niż jenzyk wyrazi. Tak mo być, bo lepiyj. Wiyncyj suchać, wiyncyj myśleć. Myśleć o innych, niy ino o sia. Myni godać i w oczy patrzeć – direkt w oczy. Ciynżyj cyganić, kiej sie w oczy patrzy. Ciymnych bryli niy nakłodać, coby oczy widać boło. Gymba przy godaniu otwiyrać. Górnom wargom ruszać.

Roztomaite cygony mogom tyż tak cyganić, iże godajom, godajom, beblajom i beblajom – fanzolom, pinkolom, smucom, szyjom. Zmynczom, sfatygujom i na som koniyc wyplujom żółć abo jad, eli podstymp jakiś chytry uknuty wprzódzi.

Godka jako to godka, je i tako, co nic niy powiy. Jałowo godka, to godka, kiero nic niy zmienio. Jałówka to krowa, co  muczy i mlyka niy dowo. Jałowo ziymia, to ziymia do keryj siyjesz, abo sadzisz i nic libo mało się urodzi. Jałowo godka, to godka o niczym, abo do nikogo. Jałowo godka, to tysz godka, keryj nikt niy sucho.

Godajom jedno a robiom drugie. Naobiecujom, a potym zapominajom niby – przesuwają w czasie, odkładają na bliżej nieokreśloną przyszłość.

Nale je i tak, iże uparte powtarzanie takij godki może upodobnić dioseckie cygaństwo do prowdy. To som takie kucharze polityki i religii. Do kotła historii wciepnom słowa wielkie, zdarzenia prawdziwe i zmyślone, ludzi wielkich i ludzi podłych – miyszajom, miyszajom. W lewo i w prawo, w prawo i w lewo, i pieprzom i pieprzom, coby ostre takie boło – gały na wiyrzch wywaliło i godka odebrało. Cobyś drapszajsu dostoł i sławojka za ratunek jedyny broł.

Kiej Hanek skłodoł piyrsze koło, to mioł ze czego, tajli boło za tela, bo koła na naszych drogach naczły jeździć jakie 90 możno 100 lot przódzi. Znod Hanek mocno rama, pasowny zic, wyścigowo lynksztanga, na niyj osadził dwie brymzy szczynkowe z gumianymi klockami – jedna na przednie, drugo na zadnie koło. Lynksztanga i felgi pociongnoł zilbebronzom, szprychy tyż. Rama szpricnoł na czorno, bez napisów i bez malunków. Bo co mioł napisać abo namalować? Dedektywa prowdy? Wto to niby miołby być? Archimedes? Leonardo? Leibnitz?

Na ośki nadzioł zymbatki, od takiyj malutkiyj do blank wiylgiyj, takij 28. Nogi mioł mocne, jak depnoł, to mało wto poradził go dogonić. To boło takie wyścigowo-terenowo koło, bo opony były doś szyrokie. Na tym kole Hanek rajzowoł i sznupoł za cygaństwym. Cygaństwa wiyncyj niźli prowdy.  Prowda chcioł nolyźć, a co nacis na pyndale, to na cygaństwo najechoł. Gładko tak, co trzimać sie trza fest.

Lynksztanga trzimoł gryfnie, coby sie niy pośliznonć na tych cygaństwach, na tych pomyjach z garca historyji. Poszczyńściło się prowda trefić, to na wiyrch jom wydobyć tak leko niy szło – malutko, tako tyci, skromno i ciynszko a schroniono pod eli za cygaństwym. Poskłodoł se koło i pyndalowoł na Wilhelmina, na Zołynże, do Katowic do biblioteki, do archiwum.

Hanek od zawdy czuł, iże to przeca coś niy je tak ize tym, co w szkole i w telewizorze godajom, a to co opa i starzik łosprawiajom, tysz należy sprawdzić.  Przi bojcie, przi garboku, przi piecu we fusgrubie – bez cołko szychta w piykarni myśloł o prowdzie i cygaństwie. Szpiclowoł cygaństwo i recht klarownie je duplikowoł. Szło mu roz lepiej, roz gorzyj. Repetitio magistra vitae est. Übung macht den Meister.

We Gliwicach, na cmyntarzu na Kozielskiyj niydaleko mogiły Francuzów, co ich szpryngli, abo oni sie szpryngli – roztomaicie godajom i piszom. To duższo opowieść. Na starym cmyntarzu na Kozielskiyj stojom obok siebie dwa idyntyczne, estetyczne kamienie, kożdy z wyciynciem, jak ramie krziża. Przerwa między nimi i wycięcia dwa tworzą krucyfiks pustki, krucyfiks powietrzny. Trzeci kamień leży tak miyndzy tymi dwoma, wyznaczając ich odległość, nie pozwalając na ich spotkanie, skracając krzyż powstały z nieba zaglądającego między kamienie. Na lewym kamieniu obok ramienia wyciętego – 19, na prawym kamieniu 45. Na ziemi przed kamieniami płyta żeliwna, żeliwna, bo to Gliwice, a Gleiwitz żeliwym słynne. Na płycie napis w dwóch językach, a jakże – po polsku i po niemiecku. Krzyczeć powinien napis też w językach innych, bo to nie tylko sprawka Niemców i Polaków. Napis przemawia w dwóch językach, polskim i niemieckim, a jakże, najpierw u góry po polsku, potem pod polskim po niemiecku:

Pamięci mieszkańców Gliwic, pomordowanych przez wojska sowieckie podczas działań wojennych w styczniu 1945 roku. Pamiętajmy o nich – są dla nas wezwaniem do pokoju i tolerancji.

A więc spoczywają tu mieszkańcy Gliwic pomordowani przez sowietów? Dobre sobie: pomordowani! Co znaczy: pomordowani? – pytał się w duchu Hanek. Trochę inaczej Hanek rozumiał polski niż Polacy, trochę inaczej Hanek rozumiał niemiecki niż Niemcy. Tak sobie sowieci pomordowali? Tak sobie? Dobre sobie: przez sowietów! A kto to, ci sowieci?

Każdy wie! Każdy wie! Każdy wie? Hanek wiedział, że to nie jest takie zrozumiałe samo przez się, oj nie!

Nie było wtedy mieszkańców Gliwic! Bo nie było Gliwic – było Gleiwitz! Podczas działań wojennych? W Gliwicach nie było żadnych działań wojennych! Sałdaty zabijały. Sałdaty zabijały bezbronnych ludzi. Żołdacy zabijali i zabijają nadal i będą zabijać. Ich ofiary wrzuca się do dołów i zasypuje. Tak było, jest i będzie! W Gliwicach nad tymi pośpiesznie zasypanymi ofiarami grzebano zmarłych mieszkańców Gliwic! Żeby co? Żeby ukryć ludobójstwo?  Trochę inaczej Hanek rozumiał historie polską niż Polacy, trochę inaczej Hanek rozumiał historię niemiecką niż Niemcy. Pomnik z tablicą pojawił się w 2005! Sześćdziesiąt lat po „działaniach wojennych”. Pojawił się po dziesięć lat trwających naciskach Gliwiczan wygnanych z Gliwic! Wygnanych po działaniach wojennych…! Pamięci mieszkańców Gliwic, pomordowanych przez wojska sowieckie podczas działań wojennych w styczniu 1945 roku. Pamiętajmy o nich – są dla nas wezwaniem do pokoju i tolerancji! A wzywejcie se wzywejcie – someście po jednym pierunie, wzywocie jako zwon do pożaru – pomyśloł Hanek wsiod na motor i pojechoł nazod. Droga znoł.

Na cmyntarzu na Kozielskiyj we Zgnilicach obok pomnika „pomordowanych” stoi se obelisk – taki obelisk przeciynty na pół, taki kadłubek. No i w porządku. Taki knypel niy ciepie ciynia za daleko, a jego ciyń niy mierzy czasu. Na tym kamiyniu stoi jak byk: Den Helden der Heimat 1914-1918. Chytocie: Bohaterom małej ojczyzny – jako to niywtórzy na polski tumaczom. Chytocie – tu majom problym ize cywilami, co ich mordowali, a tu niy majom problemu z bohatyrami. Chytocie? Bo Hanek niy!  Dobrze znać jynzyki, lepij jeszcze je rozumieć! Pomnik znaczy, tu w tym miejscu pomnij se, pomnij. Po polsku terozki to aż kusi: za-pomnij, za-pomnij! Patrz na figurka, na napis i zapomnij o… no o czym? O czym? O tym, co Hanek szpicluje jako ino umie. Po naszymu to je: pomnij se, pomnij se – pomnij se jako to boło richtig.

Dalyj na cmyntorzu na Koziylskiej, co idzie na Koźle eli na Kozłów stojom pomniki-groby, wielgie, paradne, znaczne. Jedyn zdo mi sie ze granitu. Ize czerwonego granitu, możno ize Schreiberhau. W Gůrach Uolbrzimjech, we Riesageberge – we górach żeloznych. Twordy taki granit. Niy doś twordy, coby sie liter nie dało wymajzlować. Hanek poszoł do auta, co go na ulicy przed placym kościelnym ostawioł, przyniósł aparat i porobioł zdjyncia. W doma poszuko, kogo to jest grób. Tyn cmyntorz, tyn cmyntorz, tak niydaleko od Dobronyndzy i ode osiedlo. Tylo lot mu niy dowo spokoju. Boł tu na mopliku, boł na motorze. Najsamprzódzi dziwowoł się, iże mogiłki ze drzewianymi krzyżami som ino ode 1945 do 1947, grufty puste to nic nowego, kamiynie rozciepane tysz nic nowego, potym naczon szukać po ksionszkach – mało znod, potym cmyntorz sie cołkiem stracił, to pojechoł trocha dalij na cmentarz miejski – szuko szukoł, aże uwidzioł plastikowo tablica, tako tanio, bioło, na keryj stało: Miejsce pochówku doczesnych szczątków ekshumowanych ze cmentarza Starokozielskiego. Starokozielskiego, z ulicy Kozielskiej. Starokozielskiego. Tako nazwa jak nazwa. Starokozielsk.  Do sie pomiyszać kresy ze kresami? Do sie! Biołe ize czornym bydzie siwe po naszymu – szare po ichniymu. A siwe i szare jednakie we farbie, niejednakie w godce.

Niy doczytoł Hanek, eli w tyj grufcie na Kozielskiej spoczywoł Hegenscheidt, eli niy, możno go tysz ekshumowali – ex homini – nale ostoł na Kozielskiej jego grobowiec, zaprojektowany bez Otto Stahna, kery robioł do Huldschinskich. Bez takich Hegenscheidtów i Huldschinskich Gleiwitz wsiom by boło i tyla.

Wieś niy je zło, niy je. Ino co może ziarno przeciw maszynie, co może ziarno przeciw gwoździom stalowym?

Skuli barbary nazwisko i imiona, daty i napisy. Coś sie ostało – bo granit je ize Gór Izerskich. Coś sie ostało, bo stoi werk jak potwór jako mara nocno, jako pomnik. Zakłady po Hegenscheidtzie piyndziesiont lot nowym, socjalistycznym panom służyły wiernie.

Do dzisiok som modern – in Deutschland, in Deutschland som modern. Wto dbo, tyn mo.

August Wilhelm Hegenscheidt był Niymcym, rodził sie jako najmłodszy z piynciu dzieci 9 oktobra 1823 we Altenie, we Nadrenii Północnej-Westfalii, we Märkischer Kreis. Kreis to powiat. Jego ojcowie, Peter Hegenscheidt i Katherina Opterdeck mieli mały werk drutu. August krótko łaził do szkoły, kiej mu boło 15 zarobioł som na sia.  We 1952 Szobiszowicach kupił młyn Golischa i prerobioł na fabryka drutu, gwoździ i łańcuchów. Gleiwitz miało ajzynbana i banhof.

To roz… Dwa – piyrszych gewerkerów i majstrów ściongnoł ze Westfalen, bo we Altenie to od 1456 poczontki drutu we Europie – majstrów tam za tela. Trzi: coby niy zależeć od napyndu wodnego, kery August dzieloł z zyjgewerkiem, kupił maszyna parowo – 15 PS. Sztyry – zarozki wystawioł na targach we Breslau swojo produkcjo – liny stalowe oraz gwoździe produkowane na zimno. Targi to po niymiecku Messe – Messe po niymiecku to targi i msza. Heilige Messe – świynto msza. Industriemesse – Przemysłowe targi. Hegenscheidt wiedzioł jedno i drugie. Rzykoł i robioł. Robioł i handlowoł, handlowoł i werbung robioł.  Zdominowoł rynek, dochody fabryki rosły. Dochód roczny w 1858 to 25 382 talarów, w 1864 – 138 509 talarów, w 1865 – 197 952, a 1866 aż 213 387 talarów. To moc piyniyndzy, kero broł niy ino do siebie. Budowoł domy i szkoły do swoich robotników, doł im ubezpieczenia i kasy: chorych, powypadkowe i rodzinne, dobrze płacił. W 1869 roku w Dolnym Werku wybuchł pożar. Dla Augusta to okazja do przebudowy i rozbudowy. Werk to: Oberes Werk, Unteres Werk, Neues Werk. We 1887 ze swoim konkurentem Caro, zakłado konsorcjum Obereisen.  Po co sie bić, kiej możno w zgodzie żyć. Spółka Hegenscheidta z Caro jest jedną z największych w Europie.

cdn.