Piotr Zdanowicz: Zbierając okruchy dawnej sławy

Tym razem rzecz będzie się działa w samym centrum Górnego Śląska i zapewne po takim wstępie 99 procent mieszkańców Polski miałaby pewność, że artykuł będzie o Katowicach. Tymczasem każdy Górnoślązak, jako tako z „górnośląskością” obeznany, wie przecież, że Katowice położone są na wschodnich rubieżach górnośląskiej ziemi, natomiast w jej środku znajduje się Kędzierzyn-Koźle. Obydwa te miasta, choć różne pod względem wielkości, są do siebie bardzo podobne, bowiem powstały z połączenia wielu samodzielnych osad, wywodzących się często z różnych lokalnych tradycji kulturowych. W tym kontekście opowiemy o pewnej części Kędzierzyna-Koźla, którą Friedrich Ziemermann – z Królewskiej Berlińskiej Akademii Nauk i Towarzystwa Przyrodoznawczego – podróżujący po Śląsku pod koniec XVIII w. uznał za jedną z pięciu najpiękniejszych miejscowości rezydencjalnych na całym Górnym Śląsku, a która funkcjonuje dzisiaj jako odarta z dawnego blichtru, peryferyjna dzielnica powiatowego miasta.

 Miejsce „skazane” na … sławę

Zatem jesteśmy Sławięcicach, najbardziej na wschód wysuniętej dzielnicy współczesnego Kędzierzyna-Koźla i w tym wypadku nazwa sugeruje, iż mamy do czynienia z miejscem „sławnym”. Jak bowiem czytamy w leksykonie nazw śląskich, niemieckiego geografa i językoznawcy, Heinricha Adamy, termin „Slavencice” można tłumaczyć jako „miejsce sławnych ludzi” (choć wyraz „slawa” oznaczał raczej cześć i honor, aniżeli sławę w sensie popularności).

W każdym razie kolejni właściciele sławięcickiego majątku wzięli sobie do serca przesłanie zwarte w nazwie i rzeczywiście dbali o to by Sławięcice były sławne. Proponujemy zatem krótki spacer, będący też podróżą przez dzieje miejscowości. Wypatrywać będziemy zaledwie okruchów, które pozostały po latach świetności, kiedy w Sławięcicach powstawały pełne przepychu zamki, pałace, parki i ogrody, gdy prężnie rozwijał się przemysł, rolnictwo i gospodarka leśna, kiedy na wystawne uczty i polowania przyjeżdżali tutaj książęta, królowie i cesarze, a w miejscowym sanatorium naukowe badania prowadził jeden z najsłynniejszych w świecie bakteriologów…

Sacrum i morawskie tajemnice

Miejscem idealnym do rozpoczęcia spaceru, zarówno ze względów logistycznych jak i „chronologicznych”, będzie sławięcicka wyspa na rzece Kłodnicy, z górującym nad okolicą kościołem św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Świątynia zbudowana w latach 1864-69 to zacna budowla z efektowną neogotycką bryłą oraz wystrojem pochodzącym z wiedeńskich, wrocławskich i monachijskich pracowni.

Jak zapisał w swym pamiętniku proboszcz Amand Dronia, dzięki którego uporowi i determinacji kościół w ogóle powstał, do budowy użyto przeszło milion cegieł, a ponieważ jednym z fundatorów był książę Hugo Hohenlohe, więc niektóre opatrzone zostały książęcym znakiem rodowym (takie niegdysiejsze „lokowanie produktu”).

Oczywiście neogotycka świątynia nie jest pierwszym sławięcickim kościołem, bo wzmianka o tutejszej parafii pojawia się już w dokumencie z roku 1287. i już wtedy sławięcickie sacrum zostało nazwane paroecia (kościół matka, kościół nadrzędny). Zatem parafia posiadała już wówczas filie i musiała istnieć odpowiednio długo, by na taki tytuł „zasłużyć”.

To jednak nie wszystko. Otóż w 1864 r., kiedy wyburzano stary, mający przeszło 500 lat, kościół ceglano-drewniany, natrafiono pod nim na trzy warstwy fundamentów, z których najgłębszą tworzyły polne otoczaki bez zaprawy, co sugeruje prymitywną budowlę w stylu romańskim. Oznacza to, że przed kościołem zbudowanym na przełomie XIII i XIV w. były na sławięcickiej wyspie jeszcze dwie starsze budowle. Zatem pojawia się pytanie, kiedy powstała ta pierwsza…

W tym kontekście, wrocławski historyk Heinrich Heyne postawił tezę, że sławięcicka wyspa na Kłodnicy jest jednym z najstarszych miejsc kultu na Śląsku z wielkomorawskim rodowodem. Oczywiście trudno uznać ją za pewnik, ale przecież tereny obecnego Górnego Śląska były w IX w. częścią potężnego Państwa Wielkomorawskiego, gdzie sakrę biskupią sprawowali słynni Apostołowie Słowian – Cyryl i Metody, a tak zwana „potwierdzona tradycja” wspomina ich uczniów – Osława oraz Klemensa Ochrydzkiego jako tych, którzy mieli organizować misje ewangelizacyjne na tereny dzisiejszego Śląska.

Okolicznością sprzyjającą jest też położenie Sławięcic na dawnym szlaku prowadzącym z południa Europy przez pobliską Bramę Morawską w tereny nadbałtyckie, a także na strategicznym europejskim korytarzu wschód-zachód (kilka kilometrów od Sławięcic przebiegała słynna Via Regia, będąca także Drogą Jakubową, której śladem biegnie obecnie autostrada A4). Być może kiedyś zagadka „sakralnej prehistorii” zostanie rozwikłana, a jeżeli tak się nie stanie, to… może i lepiej, bo wówczas nad tutejszą kłodnicką wyspą już zawsze unosić się będzie subtelna aura tajemnicy.

Również plac kościelny w Sławięcicach jest pełen ciekawych artefaktów. Na okalającym murze widnieją trzy metalowe tablice nagrobne z XVIII w., odnalezione podczas prac ziemnych, zaś w zewnętrznej niszy elewacji umieszczono pomnik nagrobny Friedricha Augusta Hohenlohe, który okoliczni mieszkańcy znaleźli porzucony w sławięcickim parku i uratowali przed dalszą dewastacją.

Jest też słynny w okolicy kamień z Czarnej Drogi (pomiędzy Sławięcicami i Miejscem Kłodnickim). Według legendy, w głaz ten zamienił się koń smagany batem przez bezlitosnego woźnicę. Charakterystyczne zgrubienia, symbole bolesnych pręg na grzbiecie konia, mają być przestrogą dla tych, którzy okrutnie traktują wszelkie żywe stworzenia. Aby właściwie zrozumieć przesłanie tej legendy musimy sobie uświadomić, że tracąc konia, ów okrutny chłop stracił wówczas praktycznie wszystko…

Po wschodniej stronie kościoła stoi klasycystyczna plebania i zespół dawnych budynków gospodarczych z połowy XIX w. oraz posąg „anioła z harfą” – jedyna rzeźba spośród zdobiących kiedyś sławięcickie parki i ogrody, zachowana do naszych czasów. Opodal nad Młynówką stoi także „chatka syberyjska”, pierwotnie altanka parkowa z 1800 r. Warto też zerknąć w kierunku parterowych budynków tuż poza kościołem. Na mapie z końca XVIII w. miejsce to opisane jest jako Blich (od niemieckiego bleiche – wybielać). Taką nazwę nosiły nasłonecznione łąki nad rzekami, a później także warsztaty gdzie bielono płótna.

 Piastowskie początki z puentą u św. Wacława

Sławięcice były miastem już w 1246 r., ale pech miejscowości polegał na tym, że tuż obok był jeszcze bardziej wiekowy i większy Ujazd, stanowiący własność biskupów wrocławskich. Obydwie osady nie mogły skutecznie korzystać z miejskich przywilejów, więc jedna musiała prawa miejskie stracić i w ten sposób w 1260 r. Sławięcice przestały być miastem.

Sławięcice już nigdy nie rozwinęły się w typowo miejski ośrodek, ale za to stawały się pełną przepychu miejscowością rezydencjalną. Już w wieku XIV działała w Sławięcicach mennica książęca, a w dokumencie z 1351 r. czytamy, że książę Bolko Opolski kupił sławięcicki zamek od Władysława Bytomskiego za 2800 marek. Skoro zaś książęcy zamek był przedmiotem transakcji w połowie XIV w., więc musiał istnieć wcześniej, być może już w wieku XIII.

Właśnie na przełomie wieku XIII i XIV, miały miejsce wydarzenia ważne dla Śląska. W 1281 r. wielkie księstwo opolskie uległo podziałowi i powstało także księstwo kozielsko-bytomskie, do którego przynależały również Sławięcice posiadające książęcy zamek. W 1289 r. książę kozielsko-bytomski, Kazimierz II, złożył jako pierwszy hołd królowi Czech, a potem zrobili to następni książęta i tak Śląsk stał się wpierw lennem, a w 1348 r. wolnym krajem Korony Czeskiej, obok Królestwa Czech, Moraw i Łużyc. Wcześniej, w 1335 r. król Kazimierz Wielki zrzekł się oficjalnie pretensji Polski do Śląska. Warto jednak dodać, że nie był to moment, gdy rozeszły się drogi Śląska z polską państwowością, Śląsk bowiem nie był częścią Polski już od 1194 r. kiedy Polska nie istniała w ogóle, a prawa księcia princepsa do Śląska wygasły.

Tymczasem wiek XIV to apogeum potęgi Korony Czeskiej. Król Karol IV z Luksemburgów nosił tytuł cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, którego Czechy były częścią. Praga była stolicą cesarstwa i jednym z największych miast Europy, z przeszło 40 tys. mieszkańców. Cesarz powołał wówczas do życia tak zwaną Złotą Bullę Karola, dającą niemal zupełną niezależność państwom Świętego Cesarstwa, które tym samym stało się związkiem wolnych krajów, zbliżonym do idei dzisiejszej Unii Europejskiej. Był to też dobry czas dla Śląska, który przy potężnych wówczas Czechach był zamożnym i w dużej mierze niezależnym krajem, posiadającym własnego starostę generalnego, parlament (stany śląskie), a od pewnego czasu także własną armię.

W kierunku sławięcickiego „wersalu”

Opuszczając wyspę idziemy w stronę zabytkowego cmentarza, gdzie znajdują się nagrobne tablice książęcego rodu Hohenlohe oraz wiele innych ciekawych artefaktów. Ciekawostką jest też potężny dąb przy pobliskiej starej drodze do Ujazdu, który według tradycji rośnie tam od 1495 r. Czy rzeczywiście jest aż tak wiekowy nie wiadomo, ale na pewno jest to drzewo piękne i bardzo sędziwe.

Od cmentarza kierujemy się w stronę parku, i w tym miejscu pojawią się wątki związane z tytułem rozdziału. Otóż były niegdyś w Sławięcicach aż dwie rezydencje kojarzone z „Wersalem”. W wypadku pierwszej chodziło o typ architektury, zaś w przypadku drugiej – o jej przepych. Jednak to, co zobaczymy po przejściu zaledwie kilkudziesięciu metrów, do „Wersalu” nie nawiązuje w sposób zbyt „nachalny” do owego przepychu . Po prawej stronie zobaczymy XIX-wieczne budynki dawnego folwarku, gdzie stosunkowo niedawno działał zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego, a obecnie wiele obiektów jest już w stanie „agonalnym”.

Jednak kwintesencją braku dbałości o historyczne dziedzictwo jest obecny wygląd tak zwanego domu ogrodnika (od kilkudziesięciu lat wpisany do rejestru zabytków), a za cały komentarz odnośnie losów tej pochodzącej z 1830 r. budowli, niech posłużą poniższe fotografie.

Dochodząc do ruin domu ogrodnika widzimy od północy dawny pawilon ogrodowy, zwany Belwederkiem i zanim do niego dojdziemy winni jesteśmy kilka zdań komentarza, bowiem od czasów kozielsko-bytomskich Piastów przeskoczyliśmy już do wieku XVIII, kiedy działy się w Sławięciach rzeczy ważne i zarazem ciekawe.

Zacznijmy od tego, że od wieku XV, nie tylko książęta, ale też przedstawiciele niższej arystokracji stawali się właścicielami dużych terytoriów. Nie mogły być one zwane księstwami, więc nazwano je państwami stanowymi lub wolnymi państwami stanowymi (władca był niezależny od władzy księcia, na którego terytorium państwo się znajdowało). Natomiast na terenie ówczesnego księstwa opolskiego powstały pod koniec XVII w. jeszcze inne jednostki administracyjne, charakterystyczne tylko dla tego terenu i oznaczane na mapach jako cirkulus (okręg).

Na terenie współczesnego Kędzierzyna-Koźla powstały istniały dwa takie terytoria: okręg kozielski (Cirkulus Koslensis) oraz okręg sławięcicki (Cirkulus Schlaweticensis), który na zachodzie sięgał do rzeki Odry i obejmował wszystkie obecne dzielnice Kędzierzyna-Koźla oprócz samego Koźla i Kłodnicy, zaś na wschodzie dochodziło do rogatek współczesnych Gliwic. Dlatego też począwszy od  XVII w. historia lewobrzeżnego Koźla oraz prawobrzeżnych terenów współczesnego Kędzierzyna-Koźla to dwie zupełnie inne „księgi”.

Warto tez dodać, że owe okręgi były na terenie księstwa opolskiego protoplastami późniejszych powiatów, jednak okręg sławięcicki nie stał się odrębnym powiatem, ponieważ Sławięcice nie posiadały praw miejskich. Tereny te (aż po prawy brzeg Odry wraz z ówczesnym Kandrzinem i Pogorzelcem) zostały włączone do powiatu toszecko-gliwickiego, jednak Sławięcice otrzymały status administracyjny, który można by nazwać gminą na prawach powiatu. Dlatego też ludność z miejscowości leżących kilkadziesiąt kilometrów od Toszka mogła załatwić większość spraw urzędowych w bliższych Sławięcicach. Dopiero po reformie w 1825 r. Sławięcice wraz z częścią terenów dawnego samodzielnego okręgu słąwięcickiego zostały przyłączone do powiatu kozielskiego.

W każdym razie pierwszym właścicielem wygraniczonych sławięcickich dóbr został w 1702 r. hrabia Jacob Flemming, człowiek błyskotliwy i kreatywny, a ponadto polityk znany na dworach całej Europy. Mimo krótkich, bo zaledwie 12-letnich rządów, zdołał on nie tylko zbudować pełną blichtru rezydencję, ale uczynił ze sławięcickiego państwa centrum górnośląskiej metalurgii.

Być może w skutecznym prowadzeniu tak wielu inwestycji pomogły hrabiemu liczne koneksje z możnymi ówczesnego „świata”, a w szczególności bliska znajomość z elektorem Saksonii Fryderykiem Augustem I, którego znamy także jako króla Polski – Augusta II Mocnego. Flemming był ministrem i doradcą Augusta zarówno na dworze polskim jak i saksońskim i wielu historyków sądzi, że dopóki żył Flemming to polityka prowadzona przez Augusta była w miarę logiczna. Sam August II także mógł być niezłym władcą, ale miał pewną wadę, która mówiąc najprościej – zabierała mu zbyt wiele czasu i energii. Otóż był on po prostu seksoholikiem. Miał niezliczone ilości „oficjalnych” i „nieoficjalnych” kochanek, metres i konkubin. Miał też ponoć przeszło 360. pozamałżeńskiego potomstwa, a na łożu śmierci sam stwierdził, że jego życie było „jednym wielkim grzechem”.

Przypadłość saksońskiego władcy z dynastii Wetynów przywołaliśmy po to, by uczynić adekwatny wstęp do następnej sekwencji opowieści. Otóż, choćby z książki Ignacego Kraszewskiego, znamy jedną z faworyt Augusta II Mocnego – niejaką hrabinę Cosel (tytuł nie pochodzi od niemieckiej nazwy pobliskiego Koźla, ale od miejscowości w Szlezwiku-Holsztynie o tej nazwie). Pani Cosel, czyli Konstancja von Brockdorf, miała według legendy być więziona w sławięcickim Belwederku, ku któremu właśnie idziemy.

Wiele popularnych informatorów sugeruje wręcz, że legenda jest bardzo prawdopodobna, podając przy tym kilka błędnych danych. Na przykład powstanie wspomnianego już wcześniej „wersalskiego” pałacu datuje się w owych informatorach na lata 1716-1720 i przypisuje jego budowę hrabiemu Magnusowi von Hoym, który po Flemmingu objął sławęcickie włości. Tymczasem pałac zbudowany został do roku 1710, w czasach Jacoba Flemminga, natomiast Hoym założył jedynie wokół niego ogrody francusko-holenderskie. Najważniejszy błąd polega jednak na tym, że wspomniane informatory twierdzą, iż pawilon zwany Belwederkiem powstał wraz z pałacem, około 1720 roku.

Na pozór wszystko wydaje się prawdopodobne – Flemmenig był zaufanym ministrem Augusta Mocnego, a Magnus von Hoym – także ministrem i na dodatek mężem Konstancji Brockdorff. Jednak, po pierwsze, gdy von Hoym w roku 1713, obejmował we władanie sławięcickie włości, był już 7 lat po rozwodzie z panią Brockodorff, a ponadto sławięcicki Belwederek nie powstał w roku 1720, ale po roku 1782 i nie jest on wcale budowlą barokową, ale klasycystyczną. Datowanie budowy pawilonu definitywnie ucina spekulacje bowiem w 1782 r. hrabina Cosel nie żyła już od 20 lat.

No dobrze, ale skąd wiemy, że to my mamy rację. Otóż potwierdza to źródłowy opis F. Zimmermanna z roku 1783, a także dwa artykuły ks. Georga Wlodarczyka z lat 1920 oraz 1921, oraz publikacja Bernharda Muschola z 1993 r. W wymienionych wcześniej źródłach znajdują się także dwie oryginalne ryciny pałacu wersalskiego. Z jedną z nich wiąże się jeszcze jeden, niemal empiryczny dowód na to, że Belwederek i pałac nie mogły istnieć równocześnie. Otóż na rycinie widzimy zadrzewioną alejkę, prowadzącą do pałacu od strony północnej… Ta alejka wciąż istnieje, przebiega przez pola od strony Zalesia, „celując” niemal dokładnie w Belwederek, a przecież to właśnie tam, na rycinie znajduje się główna brama pałacu…

Jeszcze bardziej przekonujący dowód mamy na mapie Christiana von Wrede z 1749 r., gdzie widzimy, że „wersalska” rezydencja Fleminga stoi w miejscu Belwederka, który wobec powyższego jest oczywiście na mapie nieobecny.

No dobrze, ale jak to się stało, że dzisiaj w tym samym miejscu stoi jednak Belwederek , a po pałacu Fleminga nie ma śladu. Otóż okazuje się, że „żywot” sławięcickiego pałacu „wersalskiego” był tyle burzliwy co krótki. Wiemy jedynie, że na pewno nie istniał on już w 1782 r., kiedy prawdopodobnie spłonął w nieznanych okolicznościach. Jednak a propos burzliwych dziejów pałacu oraz losów wspomnianej wielokrotnie hrabiny Cosel, okazuje się, że odwiedzała ona jednak sławięcicki pałac i to nawet kilkakrotnie. Działo się to w latach 1710-1714 w towarzystwie samego Augusta II Mocnego, zaś wizyty te były po prostu schadzkami, na które August II wybrał pałac swego zaufanego ministra.

Tymczasem dochodzimy do Belwederka i okazuje się, że jego kondycja jest tylko nieznacznie lepsza od domu ogrodnika, a ostatnie fragmenty pięknej lecz zdewastowanej posadzkowej mozaiki są miarą upadku i tego obiektu.

Ogrody i park „ukryty w lesie”…

Wspomnieliśmy już, że następnym rezydentem pałacu wersalskiego w Sławiecicach był Adolf Magnus von Hoym. Człowiek ten nie lubił ponoć Flemminga (z wzajemnością), ale odkupił od niego dobra sławięcickie (Flemming zakupił pałac w saksońskim Dreźnie i tam doczekał końca swych dni). Hrabia Hoym upiększał tereny wokół pałacu zakładał kolejne ogrody oraz parki, ale przede wszystkim rozbudował zagłębie hutnicze w dolinach Bierawki i Kłodnicy (było ono wówczas największe na Górnym Śląsku).

W każdym razie w okolicy, gdzie stoją dzisiaj osamotnione ruiny Belwederku zakładano ogrody holenderskie, nieco później pojawił się ogród różany i sady oraz ogród warzywny, oranżeria, ptaszarnia, romantyczny pagórek i kolejna altanka, zwana „chatką syberyjską”.

Nieco na zachód widzimy ścianę lasu. W istocie jest to zdziczały, założony pod koniec XVIII w. park angielski, gdzie na niewielkim kopczyku ostały się ruiny rodowego mauzoleum książąt Hohenlohe z końca XVIII w. Niektóre źródła nazywają tę budowlę rotundą, termin „mauzoleum” rezerwując dla żeliwnego sarkofagu księcia Fryderyka Ludwika Hohenlohe (tego samego, który był dowódcą wojsk pruskich w osławionej bitwie pod Jeną ). Znajdował się on w pobliskim Zwierzyńcu (Rehparku) i został zniszczony w 1945 r. W dawnym parku znajdowała się też sztucznie wydrążona grota, a cały obszar usiany był rzeźbami i pomnikami. Nieco na zachód była bażantarnia oraz sztuczny kanał, po którym pływano łódkami. Dzisiaj odnajdziemy tu głównie nieużytki, zrujnowane budynki i park, który zamienił się w las.

Ponieważ wymieniliśmy mauzoleum książąt Hohenlohe, więc czas wejść w kolejną epokę sławięcickiej historii. Otóż wnuk Magnusa – Gebhard von Hoym miał z hrabiną Charlotte von Dieskau nieślubną córkę Amalię. Właśnie ona w 1782 r. wyszła za mąż za Fryderyka Ludwika i w tym momencie zaczyna się 180-letnia przygoda Sławięcic z książęcą rodziną Hohenlohe Öhringen.

Wirtemberscy bogacze na pruskim Górnym Śląsku

Miejscem odpowiednim dla opowieści o losach tego zacnego rodu będzie kolejny park, położony na południe od Belwederka. Rośnie tam około 70 rodzajów drzew i krzewów, wśród których dominują dęby, lipy, klony oraz różne gatunki sosen i świerków. Wśród parkowej dendroflory są także gatunki egzotyczne: miłorzęby, tulipanowce, trójglicznie, platany czy żywotniki olbrzymie. W tej chwili co najmniej 45 egzemplarzy drzew ma wymiary pozwalające na wystąpienie z wnioskiem o nadanie statusu pomnika przyrody. Niestety do tej pory „zaszczyt” ten dotknął zaledwie cztery drzewa.

Zresztą, na terenie Sławięcic mamy do czynienia, nie z jednym, ale co najmniej pięcioma założeniami parkowymi. Wszystkie są w złym lub bardzo złym stanie, albo już w ogóle nie istnieją. Drzewostan w wyniku uszkodzeń mechanicznych i braku należytej konserwacji jest zniszczony, a samosiewki zniekształcają pierwotne kompozycje krajobrazowe…

Tymczasem dochodzimy do miejsca, gdzie rzeka Kłodnica oraz jej odgałęzienie tworzą piękny fragment półnaturalnego parkowo-wodnego krajobrazu. W tej okolicy znajduje się zbudowany w XIX w. (obecnie częściowo zrujnowany) budynek kancelarii dworskiej. Po śmierci księcia Hugo Hohenlohe pełniący także rolę rezydencji ksieżnej wdowy – Pauliny. Budynek ten widać na jednej z licznych litografii zebranych w albumie, który pracownicy dóbr sławięcickich sprezentowali księciu Hugonowi oraz jego małżonce w 1897 r., w 50 rocznicę ich ślubu.

Jednak nie ten budynek był rezydencją tutejszych książąt, ale zamek, który znajdował się w centralnym punkcie dzisiejszego parku. Ta nieistniejąca już budowla najbardziej kojarzy się z dziejami rodu Hohenlohe, ale miejsce to jest symboliczne dla całej historii Sławięcic. To tutaj znajdował się piastowski zamek wzmiankowany już w 1351 r. Rezydencja Piastów Śląskich, w stanie nieco przebudowanym przetrwała aż do 1827 r., gdy spłonęła od uderzenia pioruna. Do 1836 r. ukończono budowę nowego zamku, nawiązującego do włoskiego baroku, zaś w 1861 r. i on został gruntownie przebudowany, stając się jedną z najwspanialszych rezydencji magnackich na Górnym Śląsku, zwaną – podobnie jak kilka innych budowli – „śląskim wersalem. Przed zamkiem znajdował się też ozdobny staw, ogrody i plenerowe instalacje architektoniczne.

Budowla przetrwała wojnę, bryła pałacu nie została też naruszona przez Sowietów rozkradających i demolujących pałacowe sprzęty. Dopiero pod koniec lat 70-tych XX w., zamek został wyburzony, a właściwie rozebrany na cegły, co dokonało się z inspiracji miejscowych władz – jak w wielu takich przypadkach – nie tylko za sprawą polskiej ludności napływowej, ale także za sprawą śląskich autochtonów, którzy według relacji świadków mieli się w tym względzie wykazywać jeszcze większą “kreatywnością”. W tym kontekście pozostawienie bocznych schodów wejściowych wraz z werandą jako jedynego fragmentu zamku, było chyba ponurym żartem tych, którzy w latach 70-tych doprowadzili do dewastacji tego pięknego zabytku.

Zauważmy też, że gdy Jacob Flemming budował swój pałac, nie wyburzył starego piastowskiego zamku, ale zbudował go w innym miejscu. Natomiast polscy administratorzy terenu w latach 70-tych XX w. nie mieli żadnych skrupułów, aby ze względów ideologicznych (a po części z głupoty), rozebrać piękną budowlę, która mogłaby być teraz  jedną ze śląskich architektonicznych perełek.

Idąc przez park w kierunku południowym warto powiedzieć słów kilka o rodzie Hohenlohe, bowiem w wielu publikacjach jest on przedstawiany jako pruski, a tymczasem pochodzi on z Wirtembergii, która przez wiele stuleci była osobnym królestwem i wraz z Bawarią – jednym z największych antagonistów Prus. Uwidoczniło się to w czasach wojen napoleońskich, gdy Bawarczycy i Wirtemberczycy byli sprzymierzeńcami Francji i to właśnie te wojska, a nie armia francuska oblegały twierdzę Koźle w 1807 r.

Jednak akurat Ludwik Hohenlohe stał w czasach wojen napoleońskich po stronie Prus, będąc nawet głównodowodzącym armii. Najpierw wsławił się obroną Frankfurtu nad Menem, a później w osławionej bitwie pod Jeną Auerstadt, mimo wysiłków nie potrafił zaradzić klęsce której głównym autorem był ówczesny król Prus – Fryderyk Wilhelm III, który dowodząc drugą częścią pruskiej armii doprowadził do jej całkowitego rozbicia przez dwukrotnie mniej liczne wojska francuskie. Dwór w Berlinie obciążał jednak winą księcia Ludwika i odtąd między rodem Hohenlohe, a pruskimi Hohenzollernami zapanowała na przeszło 100 lat nieskrywana niechęć. Oliwy do ognia dolał jeszcze wnuk Ludwika – Hugo Hohenlohe, który w młodości był z kolei oficerem armii wirtemberskiej i walczył z armią pruską, gdy Prusy sukcesywnie „pacyfikowały” kolejne kraje dawnego Świętego Cesarstwa, w drodze po „nową” cesarską koronę, co stało się faktem w 1871 r.

Zresztą krótko przed tym, Hohenzollernowie zmienili taktykę i zdając sobie sprawę jak bogaci są śląscy arystokraci (ród Hohenlohe, Hochbergowie, Ballestremowie czy Donersmarckowie), przestali w ich kierunku „wymachiwać kijem” i miast tego sięgnęli po „marchewki”. To wówczas Hochbergowie zostali książętami, a Hugo Hohenlohe otrzymał drugi tytuł książęcy zu Ujest. Przy tej okazji można powiedzieć, że Ujazd po raz drugi w historii bynajmniej nie przysłużył się Sławięcicom (Hugo Hohenlohe został księciem na Ujeździe, a nie Sławięcicach). Mówiąc żartobliwie, tym razem mogło chodzić po prostu o to, że na żadnym dworze europejskim nikt nie byłby w stanie wymówić poprawnie tytułu: Hohenlohe Öhringen zu Sławentzic.

Ostatnia pamiątka po sławięcickiej metalurgii

Tymczasem dochodząc do południowego skraju sławęcickiego parku, znaleźliśmy się jednocześnie nad brzegiem zbudowanego w latach 30-tych XX w. Kanału Górnośląskiego, zwanego Gliwickim. Jednak niegdyś jego śladem płynął najstarszy na Śląsku – Kanał Kłodnicki i właśnie ten kanał wraz z okolicą sławięcickiej huty znalazł się na jednej z litografii śląskiego artysty Ernesta Knippela.

Na grafice widzimy zatem zbudowaną w 1811 r. sławięcicką hutę żelaza z tak zwanym „wysokim piecem” (Hoh Ofen) oraz inne hutnicze zabudowania. Widzimy też wspomniany Kanał Kłodnicki oraz dąb, który istnieje także obecnie. Okazuje się jednak, że do naszych czasów przetrwało nie tylko to piękne wielopienne drzewo, ale też jedno z zabudowań huty.

Budynek stoi w gęstwinie samosiejek, popadając w coraz większą ruinę. W ten sposób za kilka, może kilkanaście lat, przestanie istnieć ostatni świadek sławięcickiej metalurgii znanej niegdyś daleko poza granicami Górnego Śląska.

Złote lata Sławięcic

Kontynuując opowieść o sławięcickich losach rodu Hohenlohe należy wspomnieć, że po Ludwiku schedę przejął książę August, a po nim najbardziej zasłużony dla rozwoju Sławięcic, wspomniany już Hugo Hohenlohe. Książę był wówczas drugim najbogatszym człowiekiem w całych Niemczech, a książęce zakłady przemysłowe znajdujące się także w okolicy współczesnych Siemianowic i Wełnowca (dzielnica Katowic), które w czasach Christiana Hohenlohe przekształciły si,e w koncern Hohenlohe Werke (jeden z największych w Europie) zatrudniały przeszło 7 tysięcy osób. Przez Sławięcice przepływał Kanał Kłodnicki będący wówczas przemysłowym oknem na świat Górnego Śląska. Miejscowość znalazła się też na strategicznej linii kolejowej Oberschlesische Eisenbahn Mysłowice-Wrocław (najstrszej na terytorium obecnej Polski), łączącej między innymi GOP ze zbudowanym na przełomie XIX i XX w. kozielskim portem – jednym z kilku największych w ówczesnej Europie.

Po Hugonie na tronie książęcym zasiadł Christian Hohenlohe, który wsławił się dalszą rozbudową przemysłowego imperium oraz… głośnym sporem z hrabią Władysławem Zamoyskim o terytoria wokół… Morskiego Oka w Tatrach. Były przyjęcia i wystawne polowania, a do sławięcickiego zamku i myśliwskich pałacyków w okolicznych kniejach zjeżdżali znamienici goście z carem Mikołajem II i cesarzem Niemiec Wilhelmem II, który odwiedzał Sławięcice aż trzy razy.

Do dzisiaj istnieje efektowny neogotycki zespół budynków siedziby książęcego łowczego w niedalekiej Starej Kuźni (obecnie siedziba nadleśnictwa Kędzierzyn), a wypracowane w II połowie XIX w. w książęcych włościach, nowoczesne (zrównoważone) sposoby gospodarowania zasobami leśnymi są stosowane przez leśników z drobnymi zmianami po dzień dzisiejszy (w każdym razie tak było jeszcze do niedawna).

Tymczasem przechodzimy przez most na Kanale Górnośląskim, mijamy XIX wieczny budynek poczty i dochodzimy do eklektycznego pałacyku z końca XIX w., zwanego willą Frankenberg, lub pałacem kawalerów. Po wojnie obiekt ten zamieniono na przedszkole i kwatery prywatne, dzięki czemu nie podzielił losu wielu innych reprezentacyjnych budowli i dotrwał do naszych czasów. Budynek otacza niewielki park, w którym wyróżniają się dwa pomnikowe potężne dęby.

Teraz idziemy na wschód i po jakimś czasie dochodzimy do efektownych ceglanych budowli. Jest to powstałe w 1884 r. dawne sanatorium i szpital gruźliczy. Gruźlica była śmiertelną chorobą i dopiero pod koniec XIX w., lekarz i bakteriolog Robert Koch odkrył prątki wywołujące tę chorobę, za co w 1905 r. otrzymał Nagrodę Nobla. Właśnie ów noblista, od końca lat 90-tych XX w. prowadził w sławięcickim sanatorium badania. Ostatecznie do końca życia nie zdołał wynaleźć lekarstwa, ale jego badania stały się milowym krokiem ku skutecznej walce z gruźlicą. Samo sanatorium miało zaś tak wielką renomę, ze trafiali tu kuracjusze nawet z Berlina. W czasach powojennych obiekt spełniał rolę szpitala miejskiego, a od lat 90-tych XX w. zaczął popadać w ruinę. Gdy wydawało się, że jego los jest przesądzony pojawił się inwestor, który odremontował zabytek.

Gdybyśmy poszli dalej ulicą Batorego, to po kilkuset metrach w pobliskim lesie, już na terenie Niezdrowic, znajdziemy pochodzący z połowy XIX w. kirkut (cmentarz) żydowski z wieloma zabytkowymi, niestety w dużym stopniu zniszczonymi macewami. Po drodze mijamy miejsce, gdzie niegdyś znajdowała się osada smolŏrzy i kurzokōw oraz obiekt zaznaczony na dawnej mapie jako Sand Kretschem (Karczma Piaskowa).

Kretschem (Kretscham) to dawne określenie karczmy, które przywędrowało na Śląsk wraz z fachowcami przybyłymi do rozwijającego się zagłębia metalurgicznego z terenów Saksonii (Górnych Łużyc). Okazuje się, że termin ten jest zniemczoną formą górnołużyckiego słowa oznaczającego karczmę. Tym samym, spotykane dość często nazwiska „Kretschmer” czy „Kreczmer” pochodzą od słowa karczmarz.

Tymczasem skręcając na północ przekraczamy powtórnie Kanał Górnośląski (z widokiem na zabytkową śluzę komorową) i docieramy do dawnej dworskiej elektrowni z 1911 r. Dzięki niej elektryczność już w 1913 r. pojawiła się we wszystkich domach mieszkańców Sławięcic. Niewiele brakowało, aby i ten efektowny budynek podzielił los innych tutejszych zabytków. Ostatecznie w ramach prywatnej inwestycji przywrócono budowli dawny blask.

Smutne zwieńczenie 770 lat historii

Wraz z elektrownią  weszliśmy w wiek XX. Z wolna gaśnie splendor dawnego, odchodzącego już świata, a za progiem stoją wydarzenia, które i w Sławięcicach, i na całym świecie zmienią życie ludzi w koszmar… Najpierw był rok 1914 i wybuch I wojny światowej. Działania frontowe ominęły Górny Śląsk, ale wielu mężczyzn ze Sławięcic, wcielonych do niemieckiej armii ginęło na frontach całej Europy. Na domiar, zaraz po zakończeniu wojny rozszalała się epidemia grypy “hiszpanki”, w wyniku której w Sławięcicach zmarło 30 osób.

Potem był czas powstań śląskich, gdy Górnoślązacy zostali wmanewrowani w polityczne rozgrywki europejskich mocarstw. Szczególnie III powstanie w 1921 r., które wbrew nazwie było zaplanowaną przez polskie dowództwo i wspieraną politycznie i finansowo przez Francję polską operacją wojskową wymierzoną przeciwko zdemilitaryzowanym Niemcom w celu zagarnięcia śląskiego przemysłu oraz politycznego osłabienia Niemiec – wyraźnie zaznaczyło w Sławięcicach swą obecność. Powstańcy zajęli osadę, a w pałacu książąt Hohenlohe ulokował się sztab I dywizji wojsk powstańczych. Do Sławięcic przybył też dyktator powstania Wojciech Korfanty. Potem była kontrofensywa wojsk niemieckich i 21 powstańców zginęło nieopodal folwarku, przy drodze do Miejsca Kłodnickiego, gdzie dziś znajduje się tablica upamiętniająca tę okoliczność.

Warto dodać, że Górnoślązacy walczyli wówczas po obydwu stronach krwawego konfliktu będącego wbrew temu, co twierdzi polska propaganda, jednym z najczarniejszych momentów w dziejach Górnego Śląska, gdy strzelali do siebie sąsiedzi, a nawet krewni, zaś wzajemna nienawiść podzieliła Ślązaków na wiele kolejnych lat wybuchając na nowo w czasach nazistowskich i stalinowskich.

Zresztą powstańcy nie pierwsi urządzili sztab w sławięcickich rezydencjach. Już w XVII w, podczas wojny trzydziestoletniej w Sławięcicach stacjonowały oddziały szwedzkie. Ponoć w lesie opodal Miejsca Kłodnickiego jest nawet zapomniany już cmentarz szwedzkich wojaków. Sto lat później, w czasie wojen śląskich na sławięcickim „starym” zamku stacjonowali Austriacy. Wreszcie w 1807 r. podczas oblężenia Koźla, za kwaterę obrali sobie sławięcicką rezydencję oficerowie jazdy bawarskiej.

Po powstaniach i plebiscycie Sławięcice pozostały w granicach Niemiec, ale kolejne nieszczęścia miały dopiero nadejść. Najpierw w 1929 r. rozpoczął się globalny kryzys gospodarczy, potem nastąpił w Niemczech rozkwit nazizmu, a szowinistyczne hasła miały się niebawem zamienić w koszmarną rzeczywistość. Pierwszym symptomem była zmiana nazw górnośląskich miejscowości. Nie ominęło to także Sławięcic, bowiem nazwa, która od czasów Piastów Śląskich poprzez rządy czeskie, węgierskie, habsburskie, pruskie i niemieckie, trwała niezmiennie przez 700 lat jako Slavecize, Slawiencicz, Slawencice czy Schlawentzitz, została z w 1936 r. zmieniona  na Ehrenforst.

Wreszcie w 1939 r. hitlerowskie Niemcy rozpoczęły najokrutniejszą z XX-wiecznych wojen i zamek sławięcicki stał się po raz kolejny świadkiem ważnych wydarzeń. Nocą 21 sierpnia 1939 r., książęca rezydencja stała się bazą dla przeprowadzenia trzech niemieckich, tak zwanych „prowokacji” – w Rybniku, Byczynie i najbardziej znanej w Gliwicach.

Potem nastał rok 1940 i całą przestrzeń wzdłuż kanału Gliwickiego, od Sławięcic po Blachownię, wypełniły baraki dla jeńców z krajów podbitych przez III Rzeszę. Dlaczego akurat tutaj? Otóż na przełomie 1939 i 1940 r. dwa niemieckie koncerny, AG Hydriewerke oraz IG Farben, na leśnych terenach opodal Blachowni oraz Bierawy rozpoczęły budowę ogromnych zakładów chemicznych, które miały produkować benzynę syntetyczną metodą tak zwanej suchej destylacji węgla. Przy tak wielkich inwestycjach potrzebna była ogromna ilość rąk do pracy, tymczasem większość mężczyzn była na froncie. Problem ten mieli rozwiązać robotnicy przymusowi, czyli jeńcy obozów pracy, których w okolicach Sławięcic i Blachowni powstało do lipca 1944 r. przeszło dwadzieścia. W okresie największego natężenia prac, w obozach tych mogło przebywać nawet 50 do 70 tyś ludzi.

Po 1945 roku, wbrew wciąż powtarzanym propagandowym sloganom, obozy te nie zaprzestały swej działalności, ale stały się miejscami przymusowego pobytu głownie dla miejscowej górnośląskiej ludności cywilnej, administrowanymi przez sowieckich i polskich stalinowców, gdzie okrucieństwo oraz warunki, w których przebywali jeńcy były co najmniej takie jak w czasach nazistowskich Niemiec.

W czasach Peerelu, w roku 1973 Sławięcice po 613 latach odzyskały prawa miejskie, na… 2 lata, bowiem w 1975 r. bez żadnych konsultacji społecznych, na obchodach 1 maja poinformowano mieszkańców Koźla, Kędzierzyna, Kłodnicy, Sławięcic i innych okolicznych osiedli, że niebawem zamieszkają w Kędzierzynie-Koźlu. W ten sposób dwie znaczące niegdyś górnośląskie miejscowości, czyli Koźle (siedziba księcia, powiatu, dóbr kameralnych, siedziba starosty górnośląskiego) oraz Sławięcice (siedziba dóbr kameralnych, zarządu okręgu sławięcickiego, jedna z najbardziej reprezentacyjnych miejscowości rezydencjalnych na Górnym Śląsku) stały się dzielnicami miasta, przy czym Sławięcice – dzielnicą peryferyjną.

Jednak nawet dzisiaj, po prawie 50 latach istnienia Kędzierzyna-Koźla raczej nikt z autochtonicznych mieszkańców Sławięcic, nie mówi, że mieszka w Kędzierzynie-Koźlu. Na skwerze, w centralnym miejscu osady widnieje dawny herb Sławięcic i nawet miejscowy klub sportowy nazywa się KS Sławięcice. Także stacja kolejowa ma oficjalną nazwę „Sławięcice”, bo przecież napis: „Kędzierzyn- Koźle-Sławięcice byłby już po prostu groteskowy.

To dowód na to, że z pomocą technokratycznych, administracyjnych decyzji podszytych ideologią i polityką można bardzo łatwo i szybko zmieniać granice administracyjne oraz nazwy, ale o wiele trudniej zmienić przywiązanie do tradycji oraz lokalne poczucie tożsamości, kształtowane przez setki lat – i tę prawdę powinny sobie wziąć do serca władze państwowe i samorządowe wszystkich opcji, w każdym miejscu świata.