Współczesne kształtowanie się śląskiego języka literackiego (warstwa ortograficzno-gramatyczna)

Współczesne kształtowanie się śląskiego języka literackiego

(warstwa ortograficzno-gramatyczna)

1. W polskich debatach naukowych, ale także w opiniach wyrażanych przez ludzi niezwiązanych bezpośrednio z nauką, zwykle spotyka się twierdzenie, że kodyfikacja śląszczyzny i wykształcenie się jej literackiej odmiany są niemożliwe. Wskazuje się najczęściej, że główną przeszkodę stanowi zróżnicowanie gwar śląskich, radykalnie zdyferencjonowanych na płaszczyźnie gramatycznej – szczególnie fonetycznej. Za dość reprezentatywne można uznać dwie wypowiedzi, sformułowane jeszcze w 2008 r. przez Jana Miodka i Iwonę Nowakowską-Kempną:

• „Wobec niezwykłego zróżnicowania poszczególnych gwar śląskich w każdym detalu fonetycznym – zupełne nie wyobrażam sobie skodyfikowania dialektu śląskiego” (Jan Miodek, 2008)
• „Uważam stworzenie jednego wspólnego dialektu śląskiego za niemożliwe, trudno mi powiedzieć co mogłoby być podstawą kodyfikacji. Istnieje znacząca różnica między gwarami cieszyńskimi, w których brak mazurzenia i gwarami centralno-północnymi, z pochodzenia małopolskimi, obecnie małopolsko-śląskimi, w których występuje mazurzenie” (Iwona Nowakowska-Kempna, 2008)

2. Ostatnia dekada była jednak okresem wyjątkowo dynamicznego, wręcz skokowego rozwoju etnolektu śląskiego oraz samej literatury śląskiej. Mowa również o czasie, kiedy podejmowano intensywne próby kodyfikacji i normalizacji etnolektu Górnoślązaków – głównie jego warstwy ortograficznej, ale też fleksyjnej i leksykalnej. Zasadnym wydawało się więc przeprowadzenie badań, które pozwoliłyby ustalić, czy cytowane wcześniej opinie Miodka i Nowakowskiej-Kempnej o niemożności kodyfikacji śląskiej mowy zachowały swoją aktualność.

3. Na potrzeby badań stworzono korpus obejmujący kanon nowej śląskiej literatury, w którym znalazło się dwadzieścia jeden pozycji wydanych między 2008 a 2018 r. Głównym kryterium doboru dzieł była subiektywna ocena literackich walorów określonej pozycji oraz gatunkowa przynależność danego dzieła do literatury wysokiej. W związku z tym, w wyselekcjonowanym kanonie nie znalazły się prace, które tradycyjnie łączy się z twórczością ludową oraz folklorem. W obręb kanonu włączono powieści i opowiadania, ale nie zbiory gawęd, podań, legend. Uwagą badawczą objęto dramaty oraz eseje, ale nie zbiory anegdot, czy wspomnień z dzieciństwa. Przeanalizowano tomiki poetyckie, pełnoprawne tłumaczenia literatury światowej i obcej, pominięto jednak zbiory rymowanek, pieśni oraz humorystyczne trawestacje i żartobliwe przeróbki dzieł literackich.

4. Podczas doboru nie brano pod uwagę rodzajowej przynależności dzieł, tym samym w korpusie znalazły się zarówno pozycje dramatyczne (jednoaktówki, tragedie), prozatorskie (powieści, opowiadania) jak i poetyckie (zbiory wierszy). Obok dzieł oryginalnych, wśród badanych pozycji znalazły się też śląskie tłumaczenia ze standardowego języka polskiego oraz z języków obcych.

5. Włączając poszczególne pozycje do korpusu nie brano pod uwagę zastosowanej ortografii, ani też rodzaju cech językowych preferowanych przez autora. W efekcie, na korpus złożył się zarówno tom Myśli ukrytych Karola Gwoździa utrzymany w pisowni „neosteuerowskiej”, wykorzystująca wyłącznie polskie grafemy powieść Duchy wojny Alojzego Lyski, jak i respektujący ściśle rozwiązania „ślabikŏrzowygo szrajbōnka” zbiór Dante i inksi Mirosława Syniawy. Analizą objęto zarówno właściwy wschodnim gwarom Śląska mazurzący przekład Nowego Testamyntu Gabriela Tobora, jak i różniący się od niego na płaszczyźnie językowej kilkudziesięcioma cechami ortograficzno-gramatycznymi zbiór Do rymu po naszymu rybniczanina Stanisława Neblika.

6. Kompletując kanon, starano się uniknąć nadreprezentacji twórczości określonych autorów. Tym samym, choć niektórzy śląscy pisarze i twórcy są nad wyraz płodni – mając na koncie np. wielotomowe cykle powieściowe (np. Alojzy Lysko, Marcin Melon) – w trakcie selekcji przyjęto zasadę, że w badanym materiale mogą sie znaleźć najwyżej dwie pozycje jednego autora. Ostatecznie, w korpusie znalazły się prace szesnastu autorów i tłumaczy.

7. Wybrane do korpusu dzieła były analizowane pod kątem sposobu realizacji czterdziestu czterech cech ortograficzno-gramatycznych. Lista cech została ustalona na podstawie dostępnej literatury naukowej, w której znaleźć można precyzyjnie opisane różnice gwarowe występujące na obszarze Górnego Śląska (m.in. Karol Dejna, Stanisław Bąk). W zestawieniu listy badanych cech bardzo pomocne były też wnioski płynące z autorskiej lektury i analizy zgromadzonych w korpusie dzieł literackich. Decyzję o włączeniu do analizy kilku cech podjęto po konsultacjach z Grzegorzem Kulikiem, Mirosławem Syniawą, Rafałem Szymą.

8. Na analizowany korpus współczesnej literatury śląskiej, obejmujący dwadzieścia jeden pozycji złożyły się m.in.

• Listy z Rzymu Zbigniewa Kadłubka (2008)
• Duchy wojny Alojzego Lyski (2008),
• Myśli ukryte Karola Gwoździa (2010),
• Ewangelia św. Marka w przekładzie Marka Szołtyska (2013),
• Silesia noir Marcina Szewczyka (2015),
• Nowy Testamynt po ślonsku w przekładzie Gabriela Tobora (2017),
• Leanderka Rafała Szymy (2017),
• Rodzina Adamskich Marcina Melona (2017),
• Mały Princ w przekładzie Grzegorza Kulika (2018),
• Cebulowŏ ksiynga umartych Mirosława Syniawy (2018).

9. Materiał językowy przeanalizowano pod kątem obecności i realizacji czterdziestu czterech cech, m.in.:

• Stosowanego zasób grafemów [uproszczona pisownia ślabikorzowa Ō–Ô, pełna pisownia ślabikorzowa Ō–Ô–Ŏ–ÖÕ, pisownia polska itd.]
• Mazurzenia [casie / czasie ]
• Kontynuantów śródgłosowej samogłoski -ą- [gymba / gamba, rynka / ranka]
• Kontynuantów pochylonej samogłoski –a– [gŏdka / godka / goudka]
• Przejścia nagłosowej grupy kt- > ft- [kto / fto]
• Uproszczenia wygłosowej grupy -ść w czasownikach [iś / iść; znojś / znojść]
• Zwężenie wygłosowej samogłoski –e > -i w rzeczownikach [życie / życi; cołkie / cołki]
• Elipsy śródgłosowej półsamogłoski -ł- [głowa / gowa; słuchali / suchali ]
• Zakresu użycia końcówki -y / -ŏ w odmianie rzeczowników rodzaju męskiego [kamraty / kamraciŏ, pacjynty / pacjyńciŏ]
• Zakresu użycia przyrostka czasownikowego -y- [lygnyć / lygnōnć; siednyć / siednōnć ]

10. Analiza materiału językowego zgromadzonego w korpusie wskazuje, że spójność gramatyczno-leksykalna dwudziestu jeden zebranych w korpusie dzieł wynosi 78%. Wielkość ta oznacza uśredniony stopień gramatyczno-ortograficznej zbieżności badanych dzieł. Podany odsetek wskazuje także, na ile każde znajdujące się w korpusie dzieło tożsame jest abstrakcyjnemu, uśrednionemu, wzorcowemu modelowi śląskiej normy literackiej. Ostatecznie, wartość ta oznacza stopień w jakim najczęstsza realizacja każdej ze zbadanych czterdziestu czterech cech aktualizuje się w dziełach ujętych w korpusie.

11. Wśród przeanalizowanych składników korpusu, abstrakcyjny wzorzec normy w największym stopniu realizowany jest przez zbiór liryków Stanisława Neblika Do rymu po naszymu (89% zgodności), następnie przez opowiadania Rafała Szymy zebrane w tomiku Leanderka (88%) oraz Małygo Princa w tłumaczeniu Grzegorza Kulika (87%). W największym stopniu od uśrednionego wzorca odbiega zaś Nowy Testamynt w tłumaczeniu Gabriela Tobora (51%) oraz Listy z Rzymu Zbigniewa Kadłubka (67%).

12. Jeśli zestawić ze sobą konkretne dzieła wchodzące w skład korpusu, największy stopień gramatyczno-ortograficznej spójności wskazać można pomiędzy przekładem Dracha dokonanym przez Grzegorza Kulika oraz tomikiem poetyckim Mirosława Syniawy Cebulowŏ ksiynga umartych – zbieżność wynosi aż 93%. Najmniejsze podobieństwo odnotowano zaś pomiędzy Nowym Testamyntem w tłumaczeniu Tobora a zbiorem Do rymu po naszymu Neblika – zbieżność wynosi zaledwie 46%.

13. Na czterdzieści cztery zbadane cechy gramatyczno-ortograficzne pięć posiada identyczną realizację we wszystkich dziełach korpusu, m.in.

• realizacja nosówki ę jako yn, ym [rynka, gymba nie ranka, gamba];
• brak antycypacji miękkości [leci, myśli nie lejci, myjśli];
• brak przejścia wygłosowego -ch w -k – [nogach, gowach nie nogak, gowak];

14. W przypadku kolejnych jedenastu cech wspólną realizacją odznacza się 90% i więcej dzieł korpusu, m.in.

• brak mazurzenia [uczony, tyż, rzadziej uconych, tys];
• zachowanie przedrostka roz- [rozchodzić sie, rozmyśloł; rzadziej łozchodziła sie, łozmyśloł];
• użycie czasownikowego przyrostka tematowego -owa- w miejsce -uwa- [tuplikowoł, rychtować, rzadziej tuplikuwoł, rychtuwać].

15. W niektórych przypadkach odnotować można niekonsekwentną, mieszaną realizację określonej cechy w obrębie jednego dzieła. Dotyczy to:

• elipsy śródgłosowego ł [głowa, człowiek, suchać obok chop, gupota, sużyć – niekonsekwentna realizacja w dziesięciu dziełach];
• zmiękczenia grupi rzy → rzi [zawrzić, kurzić, starziki obok ôtworzyć, wykurzył, umrzyć – niekonsekwentna realizacja w ośmiu dziełach];
• uproszczenia wygłosowego -ść w formach bezokolicznika [znojś, iś, roztrzaś obok zjeść, prziść, zonść – niekonsekwentna realizacja w siedmiu dziełach].

16. Ustalony podczas badań stopień gramatyczno-ortograficznej spójności współczesnej literatury śląskiej, wynoszący 78%,, uznać można za stosunkowo wysoki. Osiągnięta spójność wydaje się wynikć z dwóch głównych czynników:

• autorzy dzieł, które weszły do korpusu, w większości pochodzą z przemysłowej części Górnego Śląska, czyli obszaru o stosunkowo homogennym (w skali ogólnośląśkiej) tle gwarowym. Z oczywistych więc względów w korpusie dominują cechy charakterystyczne dla tego regionu, podczas gdy cechy właściwe np. dla gwar opolskich czy cieszyńskich są w praktyce nieobecne.
• znacząca część dzieł znajdujących się w korpusie (8/21, ok. 40%) została opublikowana w wydawnictwie SilesiaProgress z Kotorza Małego. Współpracujący z tym wydawnictwem autorzy oraz korektorzy i redaktorzy językowi konsekwentnie forsują ujednolicony gramatyczno-ortograficzny wzorzec śląszczyzny, tzw. „ślabikŏrzowy szrajbōnek”.

17. Warto też zauważyć, że pomimo niedużego horyzontu czasowego dostrzec można w korpusie wyraźny wzrost spójności ortograficzno-gramatycznej. O ile pierwsze śląskie dzieła wydane w latach 2008-2010 cechowała średnio 71% zbieżności z uśrednionym wzorcem, o tyle ostatnie pozycje z lat 2016-2018 posiadają już przeciętnie 82% spójności. Można jednak postawić tezę, że hipotetyczne osiągnięcie w śląskiej literaturze spójności wyraźnie przekraczającej 90% uzależnione będzie od pojawienia się szczegółowych, prac normatywnych (słownik ortograficzny, gramatyka normatywna) oraz od ukonstytuowania się podmiotu, który mógłby propagować i egzekwować użycie określonego, ściśle sprecyzowanego wzorca normatywnego śląszczyzny. Biorąc pod uwagę fakt, że gramatyczno-ortograficzna spójność śląskich tekstów ustabilizowała się w ostatnich latach na poziomie ok. 80-85% wydaje się że formuła spontanicznej i nieskoordynowanej standaryzacji śląszczyzny, bazująca na dość ogólnikowych rozwiązanach „ślabikõrzowygo szrajbōnka”, osiągnęła swoje maksimum efektywności.

18. Konkluzją niniejszej pracy musi być stwierdzenie, że formułowane przed dekadą tezy polskich naukowców (m.in. przez Jana Miodka, Iwonę Nowakowską-Kempną) dowodzące niemożności normalizacji śląszczyzny, względnie niemożności samoistnego wykształcenia się śląskiego uzusu literackiego straciły swoją aktualność. Pomimo istniejącej w śląskiej literaturze normatywnej wariancji oraz funkcjonowania dubletów, czy nawet trypletów gramatyczno-ortograficznych, średni stopień spójności – wynoszący 78% – wydaje się być wystarczający, aby zakwestionować pogląd mówiący, że śląska przestrzeń literacko-językowa nie jest w stanie wykształcić wspólnej odmiany literackiej. Analiza języka użytego w najnowszej literaturze śląskiej wyraźnie dowodzi obecności względnie spójnej podstawy gramatyczno-ortograficznej, co w konsekwencji pozwala stwierdzić istnienie na Górnym Śląsku regionalnej, literackiej odmiany – śląskiego języka literackiego.

***

Referat przygotowany na IV Międzynarodową Konferencję Naukową „Słowiańszczyzna dawniej i dziś – język, literatura, kultura”, Uniwersytet Wrocławski, 4-5 kwietnia 2019 r.

Dr hab. Henryk Jaroszewicz – ur. 1974 r. w Gliwicach slawista, polonista, socjolingwista, kierownik Zakładu Serbistyki i Kroatystyki Uniwersytetu Wrocławskiego.