Stracōne ślōnske miasta: Hruszōw

Wele jednego ze ślōnskich trōjstykōw, tam, kaj Ôstrawica wpływŏ do Ôdry, kaj stykŏ sie Cieszyński Ślōnsk z Morawami i Prajskōm, czyli hulczyńskim krejym, jedynym kōnskym dŏwnych Prus, co przinoleży terŏzki ku Czechōm, leży Hruszōw abo jak prawiōm niykerzi Gruszōw. Czeski Hrušov, niymiecki Hruschau, polski Gruszów. Dzisiŏ sie na kożdyj strōnie tego trōjstyku roztopiyrzŏ Ôstrawa – „Wielgŏ Ôstrawa” złōnaczonŏ we dwadziestych latach, kerŏ sie z czasym tak rozrosła, iże siyngła do ôd razu trzech tajli Ślōnska i ôbjōna aji porzōndny kōns Moraw (chocia poprŏwdzie to niy mŏ takigo srogigo znaczyniŏ, bo jynzykowo i kulturowo tu wszyndy zawdy bōł jedyn pograniczny ślōnsko-morawski regijōn, co go zmianowali Laskŏ Ziymia, Lašsko). A na prawym brzegu ôbōch rzyk, we tyj tajli, co sie zaliczŏ do Cieszyńskigo Ślōnska, leży prawie Hruszōw. Abo akuratnij padano: leżoł.

Kej piszã tyn tekst we roku 2021 zbyło z miasta, w kerym kiejsi żyło bezma ôziym tysiyncy ludzi, ino jedynŏście dōmōw, kościōł ze farōm, dŏwnŏ szkoła, ratusz, kaj jedynym najymcōm je małŏ filijŏ poczty, ôpuszczōny banhof, porã garażōw, barakōw i inkszych budek a dŏwnŏ gruba Hubert, kaj sie wkludziyła francuskŏ firma Air Liquide, co działŏ w branży indusztryjalnych gazōw. Na wiynkszości topograficznych map znojdymy wiyncyj dōmōw, a na Google Earth idzie przewinyć do czasōw, kej ich jeszcze  było wiyncyj jak dwadziścia. Hruszowskŏ “historyjŏ znikaniŏ” – niych tak nawiōnżã do sławnyj ksiōnżki Springera ô dolnoślōnskim Kupferbergu (Miedziance) – dzioła sie na naszych ôczach blank niydŏwno a jeszcze niyma ganc skōńczonŏ.

We pōłnocno-zachodnij gōrniczyj tajli Cieszyńskigo Ślōnska straciyło sie moc miast, dziedzin i bergmańskich kolōnij. Snodź nojbarzi znajōmŏ je gyszichta staryj Karwinyj, drzewij dwadziestotysiōncowego miasta, co ś niego sie ôstoł jyno krziwy kościōł pojstrzōd łōnk i ôdkaliszcz. Na kōńcu stycznia wyszoł prawie drugi part planowanyj trylogije Šikmý kostel ôd Karin Lednickij, co fabularnym spusobym ôpowiadŏ gyszichtã Karwinyj ôd indusztryjalnych ôbmian 19. stolyciŏ bez dwie światowe wojny po zanik miasta skuli podfedrowaniŏ we szejśdziesiōntych latach, a co jeji piyrszy part stoł sie we czeskich ksiyngarniach bestsellerym i przipōmnioł Czechōm o stracōnym mieście nad Ôlzōm. Miano Karwinyj ale żyje, bo je przejōn niedaleki Frysztat, kole kerego postawili zidlōngi, kaj miyszkańcōw Karwinyj przekludzili. Żyje tyż miano Ôrłowyj, chociŏż dzisiyjszŏ Ôrłowŏ je ôgrōmny zidlōng we Gōrnyj Lutyni, a stare cyntrum przipōminŏ pŏrãnŏście dōmōw, co sie ôpuszczōne „dzierżōm jyno na modlitwie” abo sōm zamiyszkane ôd Rōmōw, gryfny kubistyczny ratusz na rynku umiyniōnym we parkplac przi zjeździe z dwupasmowyj drōgi i mōnumyntalny neogotycki kościōł na skale, co ô nim jedynym wiadōmo, iże sie niymoże zarabować. Ani ślad w terynie ani miano na mapie niy zbyło za to po Solcy, dŏwnyj siedzibie rodu Larisch-Mönnich z neorynesansowym zōmkym, co jego strata boli Cieszyniŏkōw jak Ślōnzŏkōw z cyntrum strata Świyrklańca. Za ôfiarã podfedrowaniŏ i modernizacyjnych forsztelōnkōw powojennych dekad padła srogŏ tajla Polskij (Ślōnskij) Ôstrawy. Przi budowie Hawiyrzowa straciōł sie Szumbark. Straciyły sie i porzōnd sie stracajōm inksze miyńsze zidlōngi, kolōnije i ôsady we ôkolicy.

Hruszōw powstoł jako dziedzina już we strzedniowieczu, piyrszŏ zmianka ô villa Grussene sie ôbjawiŏ kole roku 1260 (historycy jã datujōm miyndzy 1256 i 1261) we umowie ô wyznaczyniu granice miyndzy ôpolsko-raciborskim hercogym Władzisławym I. a czeskim krōlym Przymysłym Ôtokarym II., porzōnd aktualnyj połedniowyj granice Ślōnska. Potym sie w dziedzinie nad Ôdrōm i Ôstrawicōm mało dzioło, jeji miano sie ôbjawio w Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis społym ze wszyjskimi wtynczos egzystujōncymi ślōnskimi dziedzinami, wiymy ô rōznych posiedzicielach Hruszowa zaczym w roku 1704 na dobro przipŏd grafōm Wilczkōm a ô historyji hruszowskigo kościoła, kery w 16. i 17. stolyciu przechodziōł ôd katolikōw do wanielikōw i zpatki. Piyrszŏ gruba tukej złōnaczyli w roku 1838, ô dziesiyńć lŏt niyskorzij przejechoł bez dziedzinã piyrszy cug po Kaiser-Ferdinand-Nordbahn, co skuplowała Wiedyń z Krakowym i była tajlōm nojkrōtszyj sztreki miyndzy stolicōm Austryje a Berlinym, a w roku 1851 ôdewrzōł Carl Christian Hochstetter Die Erste Österreichische Sodafabrik. Ta była doista piyrszŏ we austryjacko-wyngierskij mōnarchiji a aji nojwiynkszŏ.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Hruszōw stoł sie czynściōm indusztryjalnyj ôstrawsko-karwińskij aglōmeracyje i wartko sie rozwijoł. Jak w roku 1869 mioł 1278 miyszkańcōw, to w roku 1908 już bezma siedym i pōł tysiōnca i dostoł sztatus miasteczka (Marktgemeinde). Srogŏ tajla nowych miyszkańcōw, tak samo jak w Karwinyj, Trzińcu abo Polskij i Morawskij Ôstrawie, pochodziyła z Galicyje. Podug austryjackigo cynzusu z roku 1880 gŏdało 51,7 % Hruszowianōw pō niymiecku, 42 % po czesku, a 6,5 % po polsku. Po czesku znaczyło do cysorsko-krōlewskich urzyndnikōw tyż we laskim dyjalekcie ślōnsko-morawskigo pograniczŏ, kery bōł rdzynnōm gŏdkōm autochtōnōw. Hruszōw znojdowoł sie na przetniyńciu lingwistycznych granic, w niedalekim Rychwołdzie już wyrzōndzali cieszyńskōm ôdmianōm ślōnskij gŏdki, a Bogumin mioł jeszcze inkszõ gwarã ze wpływami cyntralnego Gōrnego Ślōnska. Przi cynzusie w roku 1910 zajś połowa (47,7 %) Hruszowianōw zadeklarowała niymieckõ Umgangssprache, nale już 32,4 % polskõ, a jyno 19,8 % czeskõ. Po piyrszej światowyj wojnie miasteczko przipadło Czechosłowacyji, ôstało sie w nij aji po polskij aneksyji takzwanego Zaôlziŏ w roku 1938 (ôd tyj chwile było gminōm granicznōm), a za drugij wojny leżało ganc na kraju Protektoratu Czechy i Morawy, kery ôbjōn tyż pŏrãnŏście ślōnskich gmin kole Frydku i Ôstrawy i wbijoł sie we tym miejscu ôstrym klinym miyndzy bezpostrzednie terytorjum Trzecij Rzesze. W roku 1941 stoł sie czynściōm „Wielgij Ôstrawy”.

Kōniec świetności Hruszowa prziszoł we szejśdziesiōntych latach. Cyntrum miasteczka, kere skuli położyniŏ miyndzy dwōma rzykami i ajzynbanōm nikej niy śloło sie urbanistycznie z inkszymi partami Ôstrawy, przerznyła dwupasmowŏ wylotowŏ drōga na Bogumin. Hruszowskij grubie Hubert umiynili nazwã na Stachanov, nomen omen wierzã, bo fedrowało sie telã, iże grunt zaczōn siadać, aż stopniowo zarabowoł sie pod poziōm Ôdry. Tym bōł na Hruszōw wydany rozsōndek. Corŏz gorszy sztand dōmōw i peryferyjnŏ lokalizacyjŏ wzglyndym nowyj Ôstrawy, kerŏ rozbudowowała sie w połedniowym rychtōnku, prziniōsły ubytek miyszkańcōw. Siedym tysiyncy dwiesta w roku 1960, sztyry siedymset we 1970, trzi szejśset we 1980. Ôd roku 1979 ustoły na hruszowskim banhofie stŏwać cugi. Prziszłościōm „ôcylowego serca republiki” miały być moderne panelowe zidlōngi na połedniu miasta i w Porubie, a Hruszōw, Muglinōw, Prziwōz szły podug planōw miasta na ôdpis, tōż kwaterowali tam jyno Rōmōw i problymowe ôsoby. Do dzisiŏ prawie w tych dwōch dzielnicach, kere z Hruszowym sōmsiadujōm, sōm nojwiynksze ôstrawske „ghetta”.

Ôstateczne wykōnanie rozsōndku prziszło w lipniu 1997. Powōdź tysiōnclyciŏ kōmpletnie zdewastowała dzielnicã, co skuli podfedrowaniŏ była cołkŏ niżyj jak sama rzyka. Uzdano było, iże ôdbudowa niy mŏ jakigokolwiek synsu. Naôpak, nowy plan regulacyjny przewidowoł miast miyszkalnyj dzielnice przestrzyń do logistyki, magazynōw i drobnyj industryje: cołki teryn ôbtoczōny ze zachodnij i pōłnocnyj strōny dwupasmowōm drōgōm na Bogumin i autobanōm, ze połedniowyj ajzynbanōm, a ze wschodnij składym ôdpodkōw, czyli połowa dŏwnego miasteczka, mioł stać sie Rozwojowōm Zonōm Hruszōw. Bezma dwadziścia lat trwało, zaczym miastu sie podarziło wykupić wszyjske grunta i zbulać dōmy, co tam po powodzi jeszcze stoły. Prawie tyn proces sie mogymy na Google Earth ôbejzdrzić, kej poklikōmy na satelitowe zdjyńcia miyndzy rokym 2006 i 2017.

Yntlich we wrześniu 2018 przedało miasto 35 hektarōw za 255 milijōnōw korōn (45 milijōnōw złotych) firmie Contera, kerŏ ô rok niyskorzij zaczōna piyrsze roboty przi budowaniu nowego indusztryjalnego parku, co mŏ być fertig w roku 2025. Aji dŏwnŏ Piyrszŏ Austryjackŏ Fabryka Sody, po wojnie Hruszowske Chemiczne Zakłady Dukla, zawartŏ w roku 1996 stała sie brownfieldym i firma GLP chce tam postawić nowõ indusztryjalnõ przestrzyń. Ôstatni elymynt staryj fabryki powŏżanyj za cynny przikłŏd ôstrawskij indusztryjalnyj architektury, dwa stumetrowe kōminy z połowy dwadziestego stolyciŏ, były zbulane łōńskigo roku w moju. Tajlōm hruszowskich ôbmian je tyż projekt Grawitacyjne ôdwodniynie Hruszowa, w kerego ramach mŏ być poziōm gruntu dźwigniynty ô sztyry i pōł metra, coby woda już niy była takōm groźbōm ani do indusztryjalnego parku Contery ani do tego, co po drugij strōnie dwupasmowyj drōgi sie z dŏwnego Hruszowa pozdel ulice Stará cesta (kiejsi Głōwnyj) ôstało a snodź i ôstanie jako jedynŏ pamiōntka po mieście Vlastimila Brodskigo i Marie Rottrovyj.

Fotografije pochodzōm ze września 2019, zrobiōne krōtko przed tym, co zaczōni stŏwiać nowy indusztryjalny park. Piyrsze piynć zdjyńć je z tego terynu, reszta miejsc wyglōndŏ do dzisiŏ miynij wiyncyj tak samo.