Śląska Wikipedia – podsumowanie ponad 15 lat istnienia

19 stycznia 202423 stycznia 2024 Tomasz Ludyga 0 Kōmyntarzy

15 lat i 7 miesięcy temu powstała Ślůnsko Wikipedyjo, otwarta internetowa encyklopedia pisana po śląsku. Projekt przez ten czas mierzył się z problemem formalizacji górnośląskiej mowy, podlegał rozwojowi i reformom. Z jednej strony jest dziś skarbnicą mowy śląskich internautów i źródłem treści encyklopedycznych w ustandaryzowanym jej zapisie, z drugiej krytykowana jest jego użyteczność, jakość oraz częsta niezgodność z gramatyką śląszczyzny ukształtowaną przed laty. Wikipedia po śląsku jest 95. wersją językową pod względem liczby artykułów, stale rozwijaną przez wolontariuszy. Motywacją do napisania tego podsumowania są lata ciekawej historii i wnioski z analizy tego projektu.

Czym jest Wikipedia

Wikipedia jest darmową, wielojęzyczną encyklopedią, którą edytować może każdy z dostępem do internetu i podstawową umiejętnością obsługi komputera. Oferuje miliony artykułów na różne tematy i jest jednym z największych i najbardziej popularnych źródeł informacji. Jej śląska wersja została uruchomiona oficjalnie w maju 2008. Posiada ponad 57 tysięcy artykułów i ponad 24 tysiące zarejestrowanych użytkowników. Tematyka obejmuje treści po śląsku zarówno o Śląsku jak i innej tematyce. Pięć artykułów jest sklasyfikowanych przez społeczność jako wyróżnione.

Artykuły na Wikipedii są kategoryzowane. Ilość artykułów należących do kilku wybranych kategorii prezentuje się następująco:

Kategoria	Tłumaczenie	Liczba artykułów
Ślůnsk	Śląsk	846
Bjografije	Biografie	953
Szport	Sport	235
Nauka	Nauka	53027
Eukarjoty	W tym: Eukarioty	39341
Rygijůnalno geografijo	Geografia regionalna	9880
Godkoznawstwo	Językoznawstwo	383

Wyniki wywołano narzędziem: https://petscan.wmflabs.org/

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Początki

Historia powstania Śląskiej Wikipedii sięga marca 2006 kiedy pierwszy raz zawnioskowano o jej założenie. Początkowo zdecydowano o odrzuceniu wniosku m. in. ze względu na negatywne uwagi dotyczące statusu języka [1]. W 2007 śląski został uwzględniony w normie ISO 639-3. W marcu 2008 został utworzony próbny projekt śląskiej encyklopedii w Inkubatorze Wikimedia. Po dwóch miesiącach, w których utworzono tam 394 artykułów w „alfabecie fonetycznym” (ślůnski alfabyt fůnetyčny), 26 maja 2008 oficjalnie założono Śląską Wikipedię. Początkowo nacisk tematyczny nałożono na hasła podstawowe dla encyklopedii, później powstawały hasła z dziedzin specjalistycznych. Po pół roku nastąpiła tak zwana Wielka Reforma Ortograficzna, w wyniku której oficjalnym alfabetem na Wikipedii stała się ortografia Steuera (steuerowy szrajbůnek) [2]. Dotychczasowe artykuły oznaczono specjalną informacją na górze strony, najważniejsze z nich konwertowano na ortografię Steuera, a nowe treści pisano według nowych zasad. W 2009-2010 powstał alfabet ślabikorzowy (ślabikŏrzowy szrajbōnek) i na Wikipedii dozwolono możliwość równoległego pisania w tej ortografii [3][4]. Społeczność wynosiła wtedy około 20 stale aktywnych redaktorów, odbył się też zlot śląskich wikipedystów w Chorzowie [5]. Współdziałanie wielu alfabetów wspomaga mechanizm przekierowań. Dzięki niemu linki do artykułów zapisane w jednej ortografii, nie kolidują z tym, że sam artykuł jest napisany w innej.

Problemy i krytyka

Pierwszym zauważonym problemem z jakim zmierzyła się śląska społeczność było poprawne pisanie w dotąd nieużywanej ortografii. Ukazały się też różnice wynikające z istnienia lokalnych dialektów. Istniały ograniczone zasoby edukacyjne, a zasady odnośnie ortografii czy weryfikowalności powstających tekstów nie były szczegółowo opisane i klarowne. Dziś powoduje to niespójność treści. Przykładowo książęta jak Henryk I Brodaty czasem są zapisywani w formie Hajnel I Brodaty, a czasem w formie z kropką jako Hajnel I. Brodaty. Istnieje artykuł nazwany Gyszichta Ślůnska, lecz jest jednocześnie także artykuł Historyjŏ świata. Dla słowa gołąb i analogicznie innych w narzędniku liczby mnogiej zazwyczaj stosowana jest forma gołymbiami, ale zdarza się również forma typu gołambiōma. Czasem język (np. angielski) to jest jynzyk, a czasem w równoległym kontekście gŏdka. Ostatnim przykładem niespójności jest sufiks -ice w polskich nazwach śląskich miejscowości (np. Pawłowice), który był zapisywany po śląsku czasem jako -icy, a czasem jako -ice, w zależności od źródła (ta kwestia została ujednolicona w czerwcu 2023). Problematyczne jest też nazewnictwo obiektów, które śląskich nazw w źródłach nie mają, np. nazwy geograficzne czy wyrażenia prawnicze. Podobnie jest z transkrybowaniem na śląski z innych alfabetów, w tym cyrylicy. Ponadto problemem są błędy językowe i posługiwanie się edytorów mową nie wyniesioną ze Śląska, lecz posiadającą inne wpływy lub sztucznie wykreowaną. Wśród nowicjuszy obecna jest większa tendencja do pisania nowych treści, niż do poprawy istniejących. Rewizje dokonywane przez doświadczonych edytorów są z kolei, z uwagi na ograniczony czas, nieznajomość wszystkich dialektów lub niechęć narażania się na nieprzyjemności, pobieżne.

Dej pozōr tyż: Poetycki Ślōnski: Blog ze autorskimi wierszōma i tumaczyniōma wierszy ôd Eichendorffa

Są też problemy, które wynikają ze stosowania dwóch alfabetów. Strona główna oraz interfejs użytkownika jest napisany w alfabecie ślabikorzowym, zaś wiele artykułów i nazwy kategorii w alfabecie steuerowym. Sytuacja ta obniża komfort korzystania z encyklopedii. W dyskusjach pojawia się propozycja rozwiązania problemu poprzez konwersję całej zawartości Wikipedii na jeden alfabet na wzór Wielkiej Reformy Ortograficznej z 2008. Póki co jednak nie osiągnięto konsensusu w tej sprawie, nie skonkretyzowano pomysłu ani kosztów jego realizacji.

W związku z tymi i innymi problemami projektowi zarzucana jest: niska jakość encyklopedii, błędy językowe, niewłaściwa stylizacja, błędy techniczne, zdezaktualizowane treści i wprowadzanie w błąd [6-10]. Błędy językowe mają swoją pośrednią przyczynę w tym, że Wikipedię każdy może edytować, śląszczyzna literacka jest formalizowana od niedawna, a odsetek ekspertów językowych wśród społeczności jest niski. Niewłaściwa stylizacja tekstów wynika najczęściej z nienaturalnego podejścia do zapisu lub braku znajomości języka. Znanym zjawiskiem wśród edytorów jest wstawianie tzw. hiperśląskich synonimów na siłę, stylizowanie na niemiecki oraz nieprecyzyjność. Wprowadzanie w błąd odnosi się do sytuacji, w której nieuźródłowione treści zawierające błędy są uznawane za wyznacznik poprawnej śląszczyzny.

Kokotek to je taki dings, co sie go wônaczŏ wihajstrym do tyj ônyj i potym wyônaczŏ sie z niego ta ôna

Cytat ze strony pomocy na Śląskiej Wikipedii reprezentujący przykład niewłaściwego stylu [11]

Rozwój

Począwszy od założenia projektu do dziś, Śląska Wikipedia miewała różne fazy intensywności rozwoju [18]. Jej powstanie odbiło się głośno w mediach. Zaciekawieni wolontariusze omawiali wtedy różne koncepcje i budowali fundamentalną strukturę. W kolejnych miesiącach zapał u części opadł, lecz aktywność utrzymywała się na poziomie kilkudzisięciu edycji na dzień. W sierpniu 2008 powstał pierwszy wyróżniony artykuł pod tytułem Strziga, opisujący obecnego w kulturze śląskiej demona z prasłowiańskich wierzeń [20]. Jubileuszowy artykuł numer 1000 powstał w listopadzie tamtego roku i był on, nieprzypadkowo, o Feliksie Steuerze. W tym czasie wprowadzano na Śląską Wikipedię alfabet Steuera. Na początku 2009 roku napisano kolejny wyróżniony artykuł, tym razem o wiosce Przyborze [20]. W lutym 2010, kiedy Wikipedia miała około 1600 artykułów, wprowadzono ślabikorzowy alfabet. Pół roku później Śląska Wikipedia została wzmiankowana przy projekcie ustawy o języku regionalnym. Na przestrzeni 2014-2018 powstało ponad 5300 artykułów o różnej tematyce ze szczególnym uwzględnieniem geografii, a dokładniej regionów geograficznych, państw oraz miejscowości. W sierpniu 2016 powstał jubileuszowy artykuł numer 5000 o amerykańskim stanie Utah, co zostało odnotowane szeroko w mediach [12], [13], [14]. We wrześniu 2019 zwiększono rolę ślabikorzowego alfabetu aplikując go na stronę główną oraz interfejs użytkownika. W tym czasie powstały maszynowo artykuły z dziedziny mykologii. Hasła te, oparte głównie na projekcie naukowym Catalogue of Life, zostały wygenerowane na podstawie szwedzkiej Wikipedii i umieszczone poprzez zautomatyzowane oprogramowanie [9]. Jubileuszowym artykułem numer 10000 został Jonas Blue [15]. Na projekt zawitało dużo nowych edytorów posługujących się alfabetem ślabikorzowym. W marcu 2022 zorganizowano akcję 55000. artikel Wikipedyje, która polegała na próbie edytorów zostania autorem artykułu numer 55000 [16]. Pod koniec 2022 roku na Wikipedii wprowadzono globalnie nową domyślną szatę graficzną znaną jako Vector 2022 [21], która poprzez bardziej skomplikowany proces przełączania się przez wersje językowe wpłynęła negatywnie na dostępność Śląskiej Wikipedii. W latach 2021-2023 wyróżniono kolejne trzy artykuły [20]. Pierwszy z nich jest o Annie Myszyńskiej, śląskiej pisarce, urodzonej w Kórnicy koło Krapkowic. Kolejny to Wielgŏ Piyramida we Gizie, artykuł o piramidzie w Egipcie. Ostatni wyróżniony artykuł dotyczy litery Ô używanej w śląskim alfabecie i różnych innych zapisach.

Dej pozōr tyż: Poetycki Ślōnski: Blog ze autorskimi wierszōma i tumaczyniōma wierszy ôd Eichendorffa

Liczba artykułów na Śląskiej Wikipedii w latach 2008-2024 [17], [18]

Liczba wyświetleń stron głównych Śląskiej Wikipedii w latach 2015-2023.
Wyniki wywołano narzędziem https://pageviews.wmcloud.org/

Stan obecny

Dziś Śląska Wikipedia jest wielotematyczną encyklopedią, na której aktywni są zarówno specjaliści językowi, jak i amatorzy pisania po śląsku. Nowe treści docelowo powstają ze wzajemnym wsparciem obu grup czemu towarzyszą dyskusje i konstruktywna krytyka. Największą popularnością wśród czytelników cieszą się artykuły na temat Śląska i Ślązaków [13]. Treści dostępne we wyróżnionych artykułach oraz umieszczane na stronie głównej projektu można traktować jako źródło poprawnej, kompletnej i sprawdzonej wiedzy. Dostępny jest bogaty i jakościowy zasób treści m. in. z zakresu geografii politycznej, językoznawstwa, matematyki czy informatyki. Wiele z pozostałych treści jest zweryfikowane pobieżnie i ma jakość wątpliwą. Strona główna napisana w alfabecie ślabikorzowym składa się z sekcji ostatnio wyróżnionego artykułu, ciekawostek, poradników oraz wyróżnionej grafiki. Nowe ciekawostki są dodawane średnio raz na dwa tygodnie w formacie Wiedzieli Żeście… . Wyróżniona grafika zmienia się automatycznie cyklicznie raz na 21 dni ze zbioru 32 grafik z podpisami. W przestrzeni haseł używany jest równolegle alfabet steuerowy i ślabikorzowy. Według narzędzia pageviews.wmcloud.org, strona główna Śląskiej Wikipedii jest 132. najczęściej wyświetlaną wersją językową w 2023 roku z wynikiem 658 wyświetleń średnio dziennie [19]. Ilość wszystkich artykułów w projekcie wynosi ponad 57 tysięcy (95. miejsce na tle pozostałych wersji językowych), dokonano ponad 367 tysięcy edycji (135. miejsce), a zarejestrowanych jest ponad 24 tysiące użytkowników (151. miejsce). Dla porównania Kaszubska Wikipedia założona w 2004 ma w tych zestawieniach kolejno miejsca 206, 173 i 190.

Strona główna Śląskiej Wikipedii

Obserwacje i wnioski

Śląska Wikipedia była i jest innowacyjną platformą, która odegrała ważną rolę w promowaniu śląskiego języka. Jej autorzy zgromadzili na niej słownictwo wyniesione z życia, głównie z mowy, rzadziej z literatury. Treści są wielotematyczne i tworzą kompaktową encyklopedię. Zmierzono się z wieloma problemami formalizacji języka. Między innymi jest to tworzenie neologizmów, takich jak Wikipedyjo czy neuronowy nec, ale także transkrybowanie obcych alfabetów.

Platforma ta jest nie tylko zbiorem wiedzy encyklopedycznej, ale również sposobem na zachowanie unikalnego dziedzictwa kulturowego. Oddaje ona zarówno to jak po śląsku wypowiadają się internauci, jak i stan śląskiego języka literackiego. Dzięki otwartości i dostępności zgromadziła zróżnicowaną społeczność, spory zasób zwrotów, słów i rozwiązań gramatycznych. Faktem jednak jest, że wiele treści powstałych na przestrzeni 15 lat na zasadzie „każdy może redagować” nie zostało należycie zweryfikowane i jest sprzeczne z gramatyką śląską. To z kolei prowadzi do nieporozumień. Mimo wielu rzetelnych haseł, ogólna przydatność Śląskiej Wikipedii jako źródło pewnej i poprawnej wiedzy jest wątpliwa.

Dej pozōr tyż: Poetycki Ślōnski: Blog ze autorskimi wierszōma i tumaczyniōma wierszy ôd Eichendorffa

Widoczna jest ewolucja języka śląskiego i jego mieszanie się w szczególności z polskim i niemieckim. Stosowanie zapożyczeń z języka niemieckiego jest cechą bardzo indywidualną autorów. Masowo popełnianym zapożyczeniem z języka polskiego jest używanie sufiksu -iji zamiast -ije w dopełniaczu liczby pojedynczej słów kończących się po śląsku na -ijŏ lub -yjŏ (niepoprawnym wyrażeniem jest na przykład „niy ma autonomiji/funkcyji”, poprawnym natomiast „niy ma autonomije/funkcyje”, co często jest mylone). Kolejną obserwacją jest różnorodność dialektów śląskich w zależności od części Górnego Śląska, z której edytor pochodzi. Rozwiązaniem tego problemu jest m. in. zmienność fonetyczna liter w alfabecie ślabikorzowym oraz respektowanie najpopularniejszych i zalecanych przez językoznawców wzorców.

Z biegiem czasu na Wikipedii wykrystalizowały się różne nieformalne zasady. Są to przyjęte szablony artykułów, hierarchia preferencji dialektów (brak sycenia, bydzie jako będzie, a nie np. be lub bandzie), stosowanie rzeczownika za opisującym go przymiotnikiem, nazwy geograficzne, kolorów, nowych technologii, aksjomatów matematycznych itd. W podejmowanych na przestrzeni lat decyzjach jednomyślność społeczności była osiągana często, lecz nie zawsze. Wówczas możliwymi rozwiązaniami są powołanie się na źródła zewnętrzne, znalezienie kompromisu lub, jeśli to możliwe, głosowanie. Często jednak dyskusja się zawiesza i pozostaje stan niezmieniany. Taka sytuacja ma aktualnie miejsce przy ustaleniach dotyczących reform ortograficznych. Jaka jest przyszłość Śląskiej Wikipedii ciężko powiedzieć. Dużą rolę może odegrać generatywna sztuczna inteligencja i inne nowe narzędzia automatyzujące edytowanie. Planowany jest zwiększony nacisk na oznaczanie i usuwanie treści niskiej jakości. Możliwe jest ograniczenie się w przyszłości do jednego alfabetu. Możliwy jest nagły wzrost popularności, gdy śląski zostanie uznany językiem regionalnym.

W świetle przeprowadzonej analizy i podsumowania, Śląska Wikipedia przedstawia się jako projekt innowacyjny, w pewnych elementach zbyt otwarty, lecz mimo to pełen wartościowych treści, rozwiązań i perspektyw rozwoju. Jego sukces zależeć będzie zarówno od dalszej pracy wolontariuszy, jak i od czynników zewnętrznych.