Ô bliskości szkockygo i ślōnskygo

Nojważniyjszym, co gŏdka szkockŏ – germański Scots language abo Lowland Scots, a niy celtycki Scottish Gaelic – mŏ spōlnego z gŏdkōm ślōnskōm, je jejich, jak by to pedzieli dŏchtōr Artur Czesak, „niyôczywistość”. To prŏwda, że gŏdka szkockŏ je już ôd dobrych pŏru lŏt jynzykym regiōnalnym, a Ślōnzŏki na prōzno klupiōm durch w tyj sprawie na dźwiyrze polskego Sejmu, dyć miyndzy samymi Szkotami niy ma zgody co do tego, czy ta jejich gŏdka to je jynzyk, abo jyn dialekt jynzyka angelskego (i w tym tyż widać jakeś podobiyństwo). Sōm Robert Burns, ôd kerego wiersze znojdziecie w tyj ksiōnżeczce, pisoł chiefly in the Scottish dialect, jak to idzie widzieć na tytułowyj strōnie piyrszego wydaniŏ jego wierszy.

Tak jak i ślōnskŏ, szkockŏ gŏdka niy je jednolitŏ i niy mŏ jednyj, przijyntyj bez wszyjskich normy ôrtograficznyj. Krōm tekstōw pisanych w literackim jynzyku uformowanym bez Allana Ramsaya, Roberta Fergussōna, Burnsa, Waltera Scotta, Davida Macbetha Moira i inkszych, idzie tyż znojś moc tekstōw pisanych w roztōmajtych szkockich dialektach i gwarach zapisowanych roztōmajtymi ôrtografijami. Niyjedyn Szkot mioł idyjõ, jak tã szkockõ pisowniã ulepszyć, a w XX stoleciu to była już z tymi wszyjskimi szrajbōngami istnŏ plaga. John Corbett drek napisoł, iże „wymyślanie normatywnyj ôrtografije dlŏ szkockij gŏdki było jednym z nojwiynkszych lingwistycznych »ptŏkōw« przeszłego stoleciŏ”[1]. Ja, my na Ślōnsku o takich »ptŏkach« tyż moc wiymy.

Jak Ślōnzŏk dobrze sie szkockij gŏdce przisuchŏ, to znojdzie w niyj niyjedne słowo, kere bydzie miało znajōmy klang. Bez tyn przikłŏd tam, kaj po angelsku je right, Szkot powiy recht, a tam kaj po angelsku je laugh, Szkot bydzie gŏdoł lach. Bliske tyż bydōm Ślōnzŏkowi take słowa jak kist (kista) czy tyż luft, dyć niy ma sie co dziwić – szkocki je przecã jednym z jynzykōw germańskich, a ku tymu moc słōw mŏ w nim durch jeszcze archaiczne anglo-saksōńske brzmiynie. I ta archaiczność to tyż je jedna ze spōlnych cech gŏdki szkockij i ślōnskij.

Jak na jynzyk „niyôczywisty”, szkocki mŏ bogatõ literaturã, ôd keryj historyjŏ zaczynŏ sie w XIV stoleciu poymatym „Bruce” Johna Barboura. Ôd tego czasu tych, co pisali po szkocku, było moc, dyć żŏdnego ś nich Szkoty niy mieli i niy majōm w zŏcy tak, jak swojego nŏrodowego barda Roberta Burnsa, kery je tyż znany jako Rabbie Burns, poeta ôd puga i bard z Airshire. Majōm go przi tym niy jyno za nojwiynkszego poety w historyji swojyj literatury – jak w roku 2009 szkockŏ telewizyjŏ zrobiyła plebiscyt na nojwiynkszego Szkota wszechczasōw, to nojwiyncyj głosōw dostoł niy fto inkszy, jyno prawie ôn. Prześcignōł w tym plebiscycie take ôsobistości, jak William Wallace, Robert Louis Stevenson, Arthur Cōnan Doyle, Alexander Graham Bell, John Logie Baird, David Hume, Adam Smith, James Clerk Maxwell i Alexander Fleming.

Burns urodziōł sie 25 stycznia 1759 roku w wiŏsce Alloway w Airshire. Chałpka, w keryj prziszoł na świat, stoji do terŏzka – dzisioj je w niyj Robert Burns Birthplace Museum. Bōł nojstarszym z siedmiu bajtli ôd siodłŏka Williama Burnesa abo Burnessa (ôd niego ôjciec pisoł swoje miano tak i tak) z Dunnottar i Agnes Broun, cery siodłŏka z Kirkoswald. Familijŏ żyła biydnie i przekludzała sie ciyngym z jednego statku do drugego z nadziejōm, że w tym nastympnym bydzie lepiyj. Burnsowe bajtle do szkōł chodziyły rzŏdko – pisaniŏ, czytaniŏ, rachowaniŏ, historyje, geografije i religije uczōł ich nojczyńściyj ôjciec-samouk. Jyn bez trzi lata Burns chodziōł do szkoły Johna Murdocha w Alloway, kaj poznoł podstawy łaciny i francuskego. Czytoł za to bezma wszyjsko, co mu wpadło w rynce, a ku tymu rŏd suchoł beraniŏ ôd staryj piastunki Betty Davidson – z przeczytanych ksiōnżek i zapamiyntanych berōw wziyny sie niyskorzij tymaty niyjednego wiersza.

W roku 1781 chcioł sie uczyć za ôbrabiŏcza lnu w Irvin, dyć werksztela, do keryj go przijyni, spŏlyła sie i wrōciōł sie do dōm jeszcze biydniyjszy, jak poszoł. Jedzinym profitym było to, że w Irvin piyrszy rŏz mioł przileżytość czytać wiersze ôd Roberta Fergussōna, kere festelnie wpłynyły na to, co sōm pisoł. Jak prziszoł do dōm, wziyni z bratym Gilbertym w haryndã statek w Mossgiel, kaj – z lichym skutkym – gospodarzyli bez sztyry lata.

Wiersze Burns zaczōn pisać już kole roku 1774, dyć do jejich wydaniŏ drōga była dugŏ. Dziepiyro jak prziciśniynty biydōm szukoł piniyndzy, coby pojechać na Jamajkã, przŏciele doradziyli mu, żeby doł swoje wiersze do durku. Na tyj piyrszyj edycyji z lipca 1786 roku, kerŏ je znanŏ pod mianym edycyje z Kilmarnock (612 egzymplŏrzy), a kerõ wydurkowoł John Wilson, Burns zarobiōł jyno 20 funtōw. Niy było tego za moc, dyć stykło, coby pociep myśli ô Jamajce. Zamiast na Jamajkã wybroł sie w listopadzie 1786 roku do Edynburga, coby trefić sie tam z Thomasym Blacklockym, kery wychwŏloł jego wiersze.

W „Atynach Pōłnocy” bōł przijmowany w nojlepszym tŏwarzystwie, dyć nojważniyjsze było nowe, rozszyrzōne wydanie jego wierszy (piyrsze miało 240 strōn, a druge już 368). Wziōn sie za nie William Creech, u kerego Burns poznoł Jamesa Johnsōna, co zbiyroł ludowe szkocke śpiywki. Burns napisoł do wydŏwanego bez Johnsōna dzieła „The Scots Musical Museum” moc nowych tekstōw do starych melodyj (na isto bōł autorym 177 śpiywek, sōm mu tyż ale przipisowane niykere wkludzōne tam bez miana autora). Drugŏ edycyjŏ jego wierszy wyszła w kwietniu 1787 roku. 1500 egzymplŏrzy rozeszło sie w subskrybcyji, 500 Creech przedoł w dwa dni, a Burns zarobiōł na tym 400 fōntōw. Z piyniyndzy tych ôbsztalowoł – co mu wystawiŏ dobry nōmer – dynkmal na grōb Roberta Fergussōna. Trzeciŏ edycyjŏ jego wierszy (przedurkowane wydanie druge) wyszła jeszcze w tym samym roku w Lōndynie, a jeji „piracke” wydania pokŏzały sie niyskorzij w Filadelfiji, Nowym Jorku, Belfaście i Dublinie.

Jak Burns wrōciōł sie w roku 1788 do dōm, to ôżyniōł sie w kōńcu z Jean Armour, kerŏ zdōnżyła do tego czasu urodzić już sztwōrkã jego bajtli. Ôd tyj strōny życie ôd niego niy mōgło być dŏwane za muster, bo krōm tych sztyrech dziecek i piyńciorga, kere Jean urodziyła po ślubie, mioł jeszcze troje z inkszymi frelami, za co mu tyż niyjedyn prezbiteriański pastōr robiōł przeciepki. Możno by i tych przeciepek wcale niy było, dyć Burns ciyngym sztychoł w swojich wierszach pastorōw za jejich fałszywõ pobożność, czego mu niy poradziyli zapōmnieć.

Jak sie już ôżyniōł, to wōl niy wōl musioł zaczōńć sie starać ô familijõ. Wziōn wtynczŏs w haryndã statek Ellisland w Dumfriesshire, kaj prōbowoł gospodarzić, a ku tym robiōł za akcyźnika. Na gospodarce, choć sie staroł, niy darzyło mu sie, tymu w roku 1791 przedoł wszyjsko i przekludziōł sie z familijōm do Dumfries, kaj bez ôstatnie lata życiŏ bōł akcyźnikym.

W tych ôstatnich latach narobiōł se wrogōw, niyjeden tyż przŏciel przestoł ś nim gŏdać skuli tego, że ofyn wychwŏloł francuskõ rewolucyjõ. W kōńcu, coby skirz radykalnych poglōndōw niy stracić roboty, wstōmpiōł do krōlewskich ôchotnikōw w Dumfries i tak pokŏzoł, że je wierny brytyjskij korōnie. Ôstatni rŏz za jego życiŏ Creech wydoł jego wiersze w roku 1793 w dwōch tōmach (237 i 283 strōny). Rok niyskorzij wydurkowoł je jeszcze rŏz, Burns ale nic z tego niy mioł, bo w roku 1787 przedoł Creechowi prawa do swojich wierszy.

Z jego zdrowiym było już wtedy z roku na rok corŏz gorzij, a żŏdyn dŏchtōr niy wiedzioł, co mu to prŏwdōm je. Dożōł jeszcze – festelnie już niymocny – 37 geburstaku, kery fajrowoł w styczniu 1796 roku. 21 lipca tego samego roku umar. Pochowali go z erōm nŏleżnōm widzanymu szkockimu poecie – zwōniyły zwōny, w kōndukcie szło wojsko i krōlewske ôchotniki, była tyż salwa na grobym, choć prosiōł, coby nad jego trułōm żŏdyn niy strzyloł. Na pogrzyb niy mōgła przijś jyno Jean Burns, kerŏ w tym samym dniu rodziyła jejich nojmodszego synka, Maxwella.

Po śmierci sława Burnsa z roku na rok corŏz barzij rosła. Wszandy, kaj żyjōm wiynksze skupiska Szkotōw, stojōm tyż dynkmale szkockego nŏrodowego barda – w Szkocyji, Angliji, Kanadzie, USA, Australiji i Nowyj Zelandyji. Bydzie ich w cołkim świecie przez 50. W cołkim świecie sōm tyż Burnsowske kluby, w kerych 25 stycznia, w geburstak ôd poety, ôdbywajōm sie wieczerze Burnsowske, na kerych jy sie szkocke krupniŏki (haggis), pije „wodã życiŏ” (uisge beatha), suchŏ muzyki gajdŏszōw i recytuje wiersze.

Już w XIX stoleciu poezyjŏ Burnsa była tumaczōnŏ niy jyno na miymiecki, francuski, ruski, czeski, włoski, szwedzki, norweski i wyngerski, ale tyż na alymański, fryzyjski, Scottish gaelic, afrikaans i łacinã. I durch pokazujōm sie nowe przekłady – dwa lata tymu wydane były piyrszy rŏz galicyjske tumaczynia Raula Gōmeza Pato, terŏz zajś mŏcie w rynkach piyrsze ślōnske translacyje.

Siyła poezyje Burnsa je w tym, że niy pisoł jak ftoś, fto prziglōndŏ sie życiu z boku, a jak tyn, co sōm żyje, przaje, gorszy sie, raduje, ciyrpi i biyduje. Nō i ta gŏdka! Irlandzki noblista Seamus Heaney tak spōminoł chwilã, kej, jak sztudowoł poezyjõ, trefiōł na wiersz „Do myszy”:

„Spodziywali my sie, że jynzyk na zapisanyj szkartce weźnie nŏs fōrt ôd nŏs samych z naszōm niyôficjalnōm gŏdkōm i przekludzi nŏs do kraju formalnych słōw, kaj trza bydzie durch dŏwać pozōr na nasze słowne zachowanie. »Hail to thee, blithe spirit« dokumyntnie ôdpowiadało tymu, co my sie spodziywali, tak samo jak podniōsłość »Tyger, tyger, burning bright«. Dyć potym szło to:

Wee, sleekit, cow’rin, tim’rous beastie

i to było inksze. W jednyj jedzinyj ślabice, zanim jeszcze mōgło przijś na myśl metrum abo melodyjŏ, blank niezawodny, uszny podkłŏd bōł już na swojim placu. Słowo »wee« kładzie swojã akcyntowanõ stopã i z wyprzedzyniym zajmuje wokatywnym szlagym ymocjōnalne i kulturowe grōnta, a przi tym wywłŏszczŏ z jego praw pisany, sztandardowy angelski i bituje azyl wszyjskimu, co prziłazi ze zwykłyj, prostyj gŏdki.”[2]

Radziyli Burnsowi niykerzi, coby skłŏdoł swoje wiersze po angelsku, jak bez tyn przikłŏd dŏchtōr John Moore, kery mu pisoł: „W prziszłości winniście barzij szporobliwie używać prowincjōnalnego dialektu – pojakymu mielibyście ôgraniczać liczbã waszych wielbicieli do tych, co poradzōm spokopić szkocki, kej moglibyście rozciōngnōńć jōm na wszyjskich ludzi ze smakym, kerzi pojmujōm angelskõ gŏdkã?”[3] Burns już przedtym napisoł mu: „Mojōm piyrszōm ambicyjōm było i mojim nojmocniyjszym pragniyniym je niyś uciechã mojim kamratōm, prostym ludziōm z wiŏsek, tak dugo, jak dugo gŏdka i zwyki, co ciyngym sie zmiyniajōm, pozwolōm im spokopić mojã poezyjõ i sie ś niōm radować.”[4] Tymu tyż doradã Moore’a ôstawiōł bez ôdpowiedzi.

Ô Burnsie i jego poezyji je już napisano tela, że ciynżko byłoby dodać do tego cojś nowego. Tōż ani niy bydã prōbowoł, muszã ale na kōniec tego krōtkego wstympu pedzieć, pojakymu wziōn żech sie za tumaczynie prawie wierszy ôd niego. Niyjedyn możno mi powiy: dyć kaj Szkocyjŏ, chopie, a kaj Ślōnsk? Jŏ se atoli myślã, że kej w Szkocyji sōm Morawy (dŏwnymu krōlestwu Moray, w kerym rzōńdziōł krōl Macbeth, łacińske krōniki dŏwały czynsto miano Moravia), to i na Ślōnsk musi być tamstōnd niydaleko. I jak czytōm jedyn abo drugi Burnsōw wiersz, to widzã, że Szkot niy jyno mŏ take same poczucie humoru jak Ślōnzŏk, ale tyż tak jak Ślōnzŏk niyrŏd mŏ zazbyt ugrzeczniōnõ, zazbyt „ulizanõ” gŏdkã. Jak już mŏ co pedzieć, to żŏdyn rŏz na ôkōłki, a dycki prosto do ôcz. I zdŏ mi sie, że te poczucie humoru do kupy z chropatościōm gŏdki to je dobry pōnkt wyjściŏ do szukaniŏ tego, co Szkot mŏ ze Ślōnzŏkym spōlnego.

Padŏ sie, że tumacz je zdrajcōm (traduttore traditore). Wiym dobrze, kaj żech sie zdrady zglyndym ôryginalnych Burnsowych wierszy dopuściōł, a i wy w tyj dwujynzycznyj edycyji łacno bydziecie mōgli te miyjsca znojś. Dyć mōm nadziejã, że z aby czyńści tych zdrad bydã rozgrzyszōny, choćby jyn bezto, że staroł żech sie przekludzić Burnsowe teksty na ślōnski grōnt bez gwołtu na naszyj gŏdce. Mōm tyż nadziejã, że aby w małyj czyńści mi sie to udało.

 

Mirosław Syniawa

urodzony 1958 w Chorzowie, tłumacz poezji światowej na język śląski (m.in. wierszy zebranych w tomie “Dante i inksi”), autor poezji po śląsku jak i prozy pisanej w języku polskim (“Nunquam Otiosus”), współautor “Gōrnoślōnskygo ślabikŏrza”.

Tekst pochodzi ze wstępu do tomiku: “Wiersze i śpiywki Roberta Burnsa ze ślōnskimi translacyjami ôd Mirka Syniawy”

[1] Corbett, J. B., (2003) Language planning and modern Scots, w: Corbett, J. B., McClure, D. and Stuart-Smith, J. (eds.), The Edinburgh Companion to Scots, Edinburgh University Press, Edinburgh 2003, s. 251-273.

[2] Seamus Heaney, Burns’s Art Speech, w: Robert Crawford (ed.), Robert Burns and Cultural Authority, Edinburgh, Edinburgh University Press, 1997, s. 216-233.

[3] The life and woks of Robert Burns, edited by Robert Chambers, revised by William Wallace in four volumes, W. & R. Chambers, Limited, Edinburgh and London, 1896, vol. II, s. 94-95.

[4] Ibid., s. 40.