Malowano Historyjo Ślōnska: Armijo Ślōnsko

Cołki kōniec XVIII i poczōntek XIX stolecio we Europie to bōł czas, co w nim Francyjo ze Napoleōnym destabilizowali kōntynynt. Jejich seryjo zwyciynstw skōńczyła katastrofa we Rosyji 1812 roku, a we 1813 zaczła sie wojna szōstyj koalicyje, co we niymieckij historyjografiji nazywo sie „wojna wyzwolyńczo”. Siyły koalicyje we cyntralnyj Europie były podzielōne na Armijo Czesko, Armijo Pōłnocno i Armijo Ślōnsko. Za kōmandyra tyj ôstatnij bōł Gebhard Leberecht von Blücher.

Nojbarzij znōmo bitwa tyj wojny to bitwa pod Lipskym z 16-19 października 1813, kaj koalicyjo pokōnała Napoleōna. Wcześnij ale, 26 siyrpnia, nad Kaczawōm, miyndzy Legnickim Polym a Legnicōm, trefiyły sie stotysiynczne armije francusko i ślōnsko. Ze dwiestōma tysiōncami wojokōw bitwa nad Kaczawōm to była jedna ze nojsrogszych bataliji tyj wojny.

W tym czasie mocno loło, tōż rzyka sie podniosła i mosty i brody były zalōne. Francuzi przekroczyli Kaczawa i zaatakowali rozdzielyni na dwa party. Naroz sie pokozało, że ôbie czyńści francuskij armije sōm za daleko ôd siebie, żeby sie spiyrać. Von Blücher rozkozoł kawaleryji zaatakować myńszo tajla francusko. Muszkety niy fungowały skuli dyszcza i cołko walka rozwiōnzała sie bajōnetami. Francuzi byli wyciśniyńci nazod do wody, wielu abo sie utopiyło, abo byli przebici bajōnetami.

We bataliji życie abo zdrowie straciyły sztyry tysiōnce wojokōw ślōnskij armije i trzidziści trzi tysiōnce Francuzōw. Gebhard Leberecht von Blücher niyskorzij dostoł za swoje zasugi tytuł fyszta Wahlstatt, to znaczy Legnickigo Pola.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Ślōnsko Armijo walczyła tyż pod Lipskym, a potym ze wojskami koalicyje dotarła aż do Paryża. Przekroczynie Rynu (abo Rajna, jak za chwila przeczytōmy) to bōł wtynczos symbol drōgi na Paryż, tōż we 1859 roku Wilhelm Camphausen namalowoł ôbroz, co pokazuje Ślōnsko Armijo przekroczać ta rzyka, a we 1869 roku Lucjan Malinowski przijechoł dō nos spisać nasza mowa, a Szymōn Tōmaszek z Michałkowic ôpowiedzioł mu, kaj bōł ze wojskym.

Dejcie pozōr, że Tōmaszkowi w tym czasie musiało być ze 80 lot i widać to po tym, że niykerych słōw niy szło spokopić, a niyroz ôzprowka sie szarpie, ale wiymy aby kaj bōł i co widzioł.

Lublinech widzioł. Zdało mi sie nojszumniyjsze (abo nojpiykniyjsze – to je jedno). Prziszli my do Łyncznyj – tam mi sie niy podobało, bo snopami było dōmy poszyte. Teroz my prziszli do Włodawy ku Bucku (Bug), no to my tam stoli tydziyń. Prziganiane były rusoki (to sōm ruske woły). Teroz my gnoli do Ślōnska bez Polska aż do Kopciowic. Tam [te rusoki? – przip. red.] były nōmerowane, tam my stoli sztyrnoście dni niżeli na Ślōnsko przeszły, coby zaraza niy była jako. Wystać musiały swoje godziny.

Teroz my gnoli Ślōnskym aż do Toszka, tam kupcy prziszli ôd Koźlo Wrocławia. W tyj Włodawie my musieli wachować – my chopy – po dwie godziny. Teroz jak my ciōngli te bryki bez Polska, to panowie (Żydy) czekali na nos. Te panowie na tych chopōw swojich, bo ta lasy wielge trzi mile i wiyncyj. To tu zabijajōm w tym lesie, to sie bali. Niy pobiyli, bo nos niy zabiōł żodyn. Anichmy niy mieli ze żodnym nic inochmy widzieli mogiły. Te kupy kaj kogo zabiyli, ściepujōm gałyńzie na kupy, tochmy sie pytali „Na co to?” tych ludzi tam. A to bo tu zabiyli, a co z tym bydōm robić. To my padali „A co to z tym bydziecie robić – take sroge kupy?” „To sie spoli”, potym zapolōm i spolōm jak dużo tok (sic) nōm padano było. Bo my sie tyż pytali, bo ta lasōw we Ślōnsku niy ma takich ciynżkich.

Co chcioł zwietrzić świat (abo land) pōniywożech po Ślōnsku maszyrowoł – ja, dobrze (tak, dobrze), a teroz do Frankraju bez Rajno my jechali, bo mosty byli, abo były, potrzaskane nazod we Frankraju. Ta wie miost wiyncyj i szyrzyj. Jakech tu chodziech to rodzie boch bōł przi fizylierach przi dziesiōntym regimyncie ślōnskij liniji. Piyrszy stołech we Spikku we Frankraju, w Zamel tyż we Frankraju, w Momedy tyżech tu stoł. Wiym jak dziś, kebych ta szoł jeszcze. Potym my stoli po wsiach. To mi sie podobo porzōndek francuski, bo nojmniyjszo wioska mo kościōł swōj, co ji (jyj) potrza. Tam my mieli dużyj być, już my ôblegli na zima gardyzon, ale prziszoł report do Ślōnska maszyrować.

A krōl sōńdziyli zaroz Lui duzvit (tu sie chyba rozchodzi ô Ludwika XVIII, co sie go po francusku czyto „Lłi dizłit”. Ôn siod na francuskim trōnie we 1815 po ôbalyniu Napoleōna) – joch niy widzioł, ale jak rzōńdziyli, bo ta mioł być ôkropny strach w Paryże. Kej ô ktōryj godzinie wziyni tego krōla stracić, każde ôkno musiało gorzeć dwie świyce na godzina. Jak ônego z pałacu wziyni to gdzie gnat – tyn słup – naszykowany bōł pod jego gowōm, Ludwika a piastunka z jego małym uciykła. Tam bōł kupiec tutyjszy ślōnski w Paryże bōł na tyn czas (tak nōm było ôsprawiano, powiadano Prusakōm. Paory francuske (chopy) rzōndziyły nōm), za to ze sobōm dała wysuć sosyjo krōlōwna przed Bōnaportym na trzi mile. Za to pozbyła życio i krōl jeji wziōn do Ślōnska tego prynca za sobōm. Kedy ci Ôjcowie jego życio pozbyli, tak sie tu chowoł aż do czasu, bo potym Frankraj cołki liberowoł.

Bōnaport chcioł pruskigo krōla zniyważyć – cysorza rzimskigo – tak Moskol dopiyro mu dogodziōł, bo go umroziōł. Bo nasze regimynta musiały suchać Bōnaparta, bo sie miały dobrze, ale Francuzy miyncy byli. Niy pōmōgły ani podolske kożuchy, bo im doł posprowiać, coby niy zmarzli w Ruslandzie. Bo ta zaszli. Już naszych, już pruski lōnd i rzimskigo cysorza mioł teroz dopiyro czos mu prziszoł ôd Boga abo go Moskol umroziył. Tōż my z tego potym brali jak już zesłob tyn Bōnaport, tōż Tōmaszek Szymōn z tego wiy i w Francyji bōł, bo go potym dopadli, dali go na wyspa, a ôn sie zrobiōł chorym. Potrzebowoł ksiyndza, tak bōł podano szulwachowi, iże ô tyn czos przijdzie ksiōndz na wyspa do Bōnaparta, coby go puścić. Tak szulwach puściōł, a ôn bōł zdrajca. Jak Bōnaport ksiyndza przebiōł i włożōł w łōżko, a łachy z ksiyndza zewlōk i ôblyk sie ôn, tak szulwach tam ksiyndza puściōł do niego i zaś nazod tyż go wypuściōł. A to bōł Bōnopart w łachach ksiynskich. Tak bōł szulwach myśloł, iże tyn ksiōndz idzie nazod, a ôn…

Tyn Tōmaszek stary Szymōn ze swojōm żōnōm bydzie mu dochodzić piyńćdziesiōnt; ze żōnōm przeżōł, a ôn do sumy bez małego ôziymdziesiōnt, jeźli niy wiyncyj. To tyż niy mie tyż to ôsprawioł choć niy widzioł ale ôd swojich przodkōw i kōmratōw słyszoł.