Klaudiusz Kaufmann: W co sie ôblykajōm wegany?
Keby fto chcioł szukać źrōdła weganizmu, to by musioł iś wiyncyj jak 2500 lŏt nazod do Indiōw. Tam je taki religijno – filozoficzny twōr, na kery gŏdajōm dżinizm. Idzie ô to, że trza szanować wszyjske istoty żywe i je to tyż zwiōnzane ze reinkarnacjōm – jak bydziesz niydobry, to na drugi rŏz sie urodzisz jako jaki chrobŏk.
Weganizm potyn sie jeszcze pokŏzywoł we starożytnyj Grecyji, pŏra razy we inkszych tajlach Europy i tak to szło do XIX wieku, kej narodziōły sie piyrsze ferajny weganōw. We katolickyj Europie nawet, jak sie pościōło, to i tak sie jadło jakego tustego śledzia abo bobra – Kojściōł pedzioł, że wszyjsko, co je we wodzie, to je ryba i bez to szło zjejś nawet wodnego ssaka. We niyftorych kojściołach prawosławnych, jak je post, to majōm richtich wegańsko dieta.
Jak by fto niy wiedzioł, co te wegany jedzōm, to Wōm to sam wyerkleruja. Niy bierōm do gymby żŏdnych produktōw zwierzyncych, niy jedzōm miysa, rybōw, ani nawet owocōw morza. Niy ma u nich na talerzu jajec, nabiału, ani żŏdnych produktōw, kere sie bierōm ze wykorzystowania zwierzyny i pod ta grupa podpadoł tyż miōd. Jŏ sie zarozki prziznōm, że mie do tego niy ciōngnie, nawet do tyj lekszyj wersyji, kerōm je wegetarianizm. Jŏ lubia syry, ciasta ze jajcami, ryby, a niyrŏz i jako dobro rolada, ale kej fto chce, to moge sie i z tego wszyjskego zrezygnować.
Gŏdajōm, że je to zdrowe – jedzynie gymizōw na zicher niy zaszkodzi i prŏwdōm je tyż, że jymy dzisiej za dużo miysa i do tego jeszcze za kans przetworzōnego, ale sōm we miysie tyż składniki, kerych gymizy niy majōm. Sōm tyż potrawy, kere sōm czyńściōm naszyj kultury i skuli jaki mody niy mōm zamiaru z tego rezygnować.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Dzisiej zrobiōła sie z tego richtich moda, taki snobizm, kery za otoczkōm dbania ô inksze istoty i nasze zdrowie czyści nōm portmanyje. Niy krziwdzymy żŏdnyj zwierziny – fajnie, ale czy w tym całym przemyśle niy dostanie tyż fto po łebie? Bez tych, kerzy jedzōm miyso, ludzie głodujōm – tak czynsto gŏdajōm wegany – je to richtich prŏwda? Quinoa (komosa ryżowa) bōła kiedyjś jedzyniym dlo biydoty we Peru. Potyn prziszła wegańskŏ moda i ôd ni cyna poszła tak do gōry, że ci, kerzi jōm pryndzyj jedli, mogōm sie na nia pozwolić yno ôd świynta. Kilo komosy je dzisiej droższe ôd miysa ôd kury. Tak samo wyglōndo to ze awokado – w krajach, kere je eksportujōm, brakuje go dlo swoich, a ô cynie niy ma ani co gŏdać. Do tego jeszcze dochodzōm niylegalne uprawy, pod kere specjalnie wycino sie lasy. A żeby to jeszcze wszyjsko dobrze rosło, bo przeca jak sie jy yno warzywa, to musi ich być kans, to trza te pola nawojzić – nojtōnij chymiōm, a ôd tego padajōm małe stworzōnka, kere żyjōm we okolicy.
Idzie kupować bio, ale to je droższe i niyrozki wcale niy take bio, jak by nōm sie zdŏwało. We jedym miejscu przi głōwnyj drōdze żech widzioł tako ekologicznŏ grzōndka i wcale niy jejździōły tam same elektryczne auta. I jeszcze je takŏ sprawa, że te wegańske diety opiyrajōm sie ô kans składnikōw, kere sie importuje sie ze dalekich landōw. I te bio-dziouchy i bio-synki myślōm, że taki transportowiec to je na energia słōnecznŏ? Wszyndzie jaki minus…
Szło by zapytać, to co mōmy jejś? Jŏ bych na to pedzioł, że potrzebny je umiar. Jak sie za kans polezie we jakoś strōna, to ani dlo zdrowia, ani świata, ani portmanyja nic dobrego z tego niy przidzie. Jeszcze nojlepij bydzie, kej bydymy jejś to, co je ôd naszych bambrōw, bo niby tyż przyjedzie to autym, ale bydzie to ôdległojść mańszŏ ô pŏra tysiyncy kilometrōw.
I doszoł żech do pytania ze tytułu – w co sie majōm ôblyc wegany? Żeby sie ôblykać we zgodzie ze cołkim światym, to trza by sie na swoim polu flancować bawełna i lyn. Wtedy wiymy, że żŏdyn niy bōł tam wykorzystywany – nō, chyba, że bajecie tam kŏzać robić całyj swoji familiji ôd rana do wieczora. Bawełny ze sklepu normalnyj niy idzie nosić, bo do jij zbiyrania używo sie chymii. Wiskoza odpadŏ, bo za kans chymii przi obrōbce. Wełna i jedwab tyż, bo borŏki zwierzynta. Poliester… nawet niy ma co gŏdać. Choć niyftorzi gŏdajōm, że jak poliester ze recyklingu, to idzie, ale przeca ôn sie potyn tyż bydzie dugo rozkłŏdoł. Ekologiczne je pōnojś ôblykanie sie we szmateksach, ale to trocha jak jedzynie miysa, ftorego inksi niy chcieli zjejś.
A szczewiki? Skóra niy, poliester niy… Sōm szczewiki ze pinatexu – robi sie go ze odpadōw ze uprawy ananasōw. Sōm droge, bo wiadomo, że eko je dlo tych bogatszych. Choć jakby tak popatrzeć na skōry świńske, to przeca ône sōm tyż odpadym przi produkcji… Gŏdajōm, że skōry udŏwajōm spacjalne silikōny (robi sie je ze piŏsku), ale czy ci, co je noszōm, myślōm, że ône sie tak warto po wyciepniyńciu rozłożōm?
Zbawiciele świata wcale niy sōm takimi super bohaterami. Mŏsz piniōndze i bydziesz żōł eko i w super zdrowiu bez sto lŏt – bo przeca jeszcze je joga i siłownia? Niy je to take proste. Mody sōm nojlepsze dlo tych, kerzi na nich zarobiajōm. Na zicher jedzynie jarzinōw – jak sie je dobrze dobiere – żŏdnymu niy zaszkodzi, moge być tyż dlo niyjednego zdrowe, a i bōły take wegańske dania, kere żech sōm ze smakym zjŏd.
Nerwuje mie niyrŏz ta wyższość, ze ftorōm niykere wegany patrzōm na nŏs, tych “niywiernych”, bez ftorych tyn cołki świat tak ciyrpi. Gupie je tyż wyśmiywanie weganōw, jak jakisik cudŏkōw. Niech kożdy wciepuje na talyrz, co chce. A jak my, miyso i jajcożercy, mogymy co zrobić dlo świata? Niyrŏz liczōm sie małe kroczki: segregowanie śmieci, jedzynie jajec niy ôd kurōw we klŏtkach, niy wyciepowanie jedzynia… A czy zjedzynie rolady skrōci nōm życie? Tego żŏdyn niy wiy, ale jak jōm lubiymy, to aby bydymy mieli w życiu troszka radojści. Ideałōw niy ma.
Klaudiusz Kaufmann – urodzōny we Gliwicach szauszpiler. We 2002 ukōńczōł warszawsko Akadymia Teatralnŏ, ôd tego czasu groł we roztomajtych filmach i serialach we Polsce i Niymcach – nojczyńścij we Polsce gro Niymcōw, a we Niymcach Polŏkōw, np. ôd 2015 jako Wiktor Król we „Polizeiruf 110”, a Schmidt we „Belle Epoque”. Cołki czas słyszeć go idzie we roztōmajtych dubbingach. Ôd niego głosym gŏdo zebra Marty we Madagaskarze i kupa inkszych animowanych postaci. Ôd 2015 pisze po ślōnsku bloga kulinarnego „Chop w kuchni”, na kerym idzie znojś i dania ze heimatu, i kuchnie świata, i ôd niego autorske wynŏkwiania kulinarne.