Henryk Jaroszewicz: Literacko-jynzykowŏ erbowizna Gōrnego Ślōnska – in spe

Jeźli pozwolicie, chciołbych na poczōntku swojigo wystōmpiyniŏ wkludzić dwa terminologiczne i metodologiczne uściślynia.

a) Piyrszy z niych to je uwŏga, iże w tym referacie byda używać terminu „jynzyk ślōnski”, a niy „dialekt ślōnski” abo „gwara ślōnskŏ”. Robia tak skuli tego, iże podug mie ta piyrszŏ syntagma nŏjlepij ôkryślŏ sztatus ślōnskij gŏdki. W mojim, i niy ino mojim przekōnaniu, ślōnskŏ gŏdka bez ôstatnie dwadziścia lŏt wyraźnie przestōmpiyła rōmy definicyjne dialektu, bez rozwijanie i wykształcanie cech, co je tradycyjnie przipisuje sie ino jynzykōm. Mōm sam na myśli i tyż fakty ô charakterze wewnōntrzjynzykowym i tyż zewnōntrzjynzykowym. Do nojważniyjszych zaliczōłbych wykształcynie sie poczuciŏ jynzykowyj ôdrymbności we srogij grupie używŏczy ślōnskij gŏdki (podug Spisu Powszechnego z 2011r. 529 tys. deklaracyjōw używaniŏ „jynzyka ślōnskigo”), istnienie rōztōmajtego gatunkowo i stylistycznie piśmiynnictwa ślōnskigo (powieści, dramaty, eseje filozoficzne, teksty publicystyczne, przekłady itd.), funkcjōnowanie w publicznyj przestrzyni (wielkoformatowe ryklamy uliczne, ryklamy telewizyjne, programy we radiu itd.), w tym we świecie cyfrowyj technologije (portale internetowe, ślōnskŏ Wikipedyjŏ, ślōnske menu w mobilniŏkach, ślōnske wersyje ger kōmputrowych), i tyż napoczynty proces standaryzacyje ślōnskij gŏdki (moc deskryptywnych dykcjōnŏrzy i gramatyk, samouczki, ślabikŏrze itd.). Stosowane kryteria majōm, toć, przede wszysjkim charakter socjolingwistyczny, ciynżko ale siōngać po inksze, jak w cyntrum zainteresowaniŏ je ludzkŏ gŏdka, czyli byt – w cołkim znaczyniu tego słowa – społeczny.

Używanie ôdy mie terminu „jynzyk ślōnski” niy znaczy ôczywiście, iże do mie gŏdka Ślōnzŏkōw to kod ô takim samym stopniu poliwalyncyje, skodyfikowaniŏ, prestiżu i upowszechniyniŏ, co jynzyk polski. Bez stosowanie terminu „jynzyk ślōnski” niy chca tyż sie spiyrać z faktym, iże z gynetyczno-historycznego punktu widzyniŏ gŏdōmy ô dialekcie. Dokōnanŏ ôdy mie decyzyjŏ terminologicznŏ i używanie ôkreślyniŏ „jynzyk” ślōnski biere sie ino z chyńci ôpisu sztatusu gŏdki Ślōnzŏkōw we płaszczyźnie synchronicznyj, a niy diachronicznyj, i tyż z perspektywy trocha szerszyj aniżeli ino polonistycznŏ.

b) Drugim wstympnym uściślyniym je uwŏga, iże we swojim referacie zastosowołch jedyn symantyczny wybieg. Do użyciŏ ônego sprowokowało mie subiektywne przekonanie ô niywystarczajōncyj uwŏdze, co ja lingwistyka poświyncŏ nojnowszym ślōnskim procesōm jynzykowym. W swojim wystōmpiyniu byda gŏdać ô ślōnskij literacko-jynzykowyj erbowiźnie – ale barzij ô erbowiźnie in spe, erbowiźnie in potentia. W cyntrum uwŏgi sōm niy wytwory ślōnskij kultury, co skłŏdajōm sie na erbowizna piyrwyjszych pokolyń, ale i artefakty kultury, co powstajōm sam i terŏz, co potyncjalnie, we prziszłości, mogōm ôstać erbowiznōm nastympnych pokolyń. Toć, zajmować byda sie ino tymi terŏźnymi wytworami kultury, kere sōm dziełami ô trwałyj jakości i co już terŏz poradziyły trwale zmiynić ôbrŏz kultury ślōnskij. Pojyńcie erbowizny rozumia w swojim referacie dość szyroko, dokōnuja sam pewnego czasowego wyprzedzyniŏ, antycypacyje, chrōnologicznego pōnkniyńciŏ. Tyn wybieg mioł ôczywiście wpływ na niywielko zmiana tytułu ôd mojigo referatu.

Rozumia ale, iże czyńść z Wŏs może niy zaakceptować tyj symantycznyj reinterpretacyje, beztōż z gōry prosza ô wybŏczynie, jeźli mōj referat bydzie ôdebrany za wystōmpiynie ô za fest spekulatywnym charakterze.

***

Ślōnskŏ kultura, ôsobliwie we wymiarze literacko-jynzykowym, na zicher przeżywŏ we ôstatnim sztwierćwieczu fest ôżywiynie. Niyma ciynżko dojzdrzeć, iże durch pokazujōm sie roztoliczne zjawiska i procesy społeczno-jynzykowe, ale tyż kōnkretne artefakty kulturowe, co kŏżōm zmiynić tradycyjne – żeby niy pedzieć stereotypowe – myślynie ô etnolekcie używanym na Gōrnym Ślōnsku i tukejszym lokalnym piśmiynnictwie. Spostrzōd wszyjskych terŏźnych dokōnań, co przełōmały iste symboliczne granice i ôgraniczynia kultury ślōnskij, i tyż – jak sie może zdŏwać – bydōm we prziszłości stymulować dalszy rozwōj jynzyka ślōnskigo i literatury ślōnskij, chciołbych wymiynić sam trzi:

1. powstanie i upowszechniynie sie ślabikŏrzowego szrajbōnku;
2. ślōnske dokōnania translacyjne;
3. internetowy korpus jynzyka ślōnskigo ôd Grzegorza Kulika.

Powstanie i upowszechniynie sie ślabikŏrzowego szrajbōnku

Zdowŏ mi sie, iże nojważniyjszym ôsiōngniynciym terŏźnyj ślōnskij przestrzyni jynzykowo-literackij je prziwołanie do życiŏ i upowszechniynie sie spōlnego mustra ôrtograficznego, tzw. ślabikŏrzowego szrajbōnku. Tyn muster pisaniŏ stosowany je terŏz we publikacyjach nojwiynkszego ślōnskigo wydŏwnictwa literackigo Silesia Progress, używany ôd ślōnskigo biōra przekładōw i ślōnsko szkoła jynzykowo ponaszymu.pl; pisownia ta je tyż nojczynścij używanŏ we artykułach publikowanych na portalu internetowym wachtyrz.eu.

Ta ôrtografijŏ stosujōm niy ino autorzi swiōnzani ze Silesia Progress abo wachtyrz.eu – ale tyż Szczepan Twardoch, Jerzy Ciurlok, Dominika Bara, Eugeniusz Kosmała, Bronisław Wątroba. Symboliczne znaczynie do popularyzacyje ślabikŏrzowego szrajbōnku miało wkludzynie go do ślōnskij Wikipedyje i tyż dość czynste ôsobiste „transfery”, kej ta zorta zapisowaniŏ przijmowali autorzi, kerzi przōdzij stosowali inksze mustry pisaniŏ (bp. Alojzy Lysko, Bogdan Kallus).

Kej gŏdōmy ô ślabikorzŏwym szrajbōnku trza ale pedzieć ô dwōch ważnych kwestyjach. Durch niyma to jedynŏ ôrtografijŏ stosowanŏ we ślōnskim piśmiynnictwie – niy reszpektuje jij czyńść twōrcōw, kerzi używajōm swojich wersyjōw zapisowaniŏ – bp. Marek Szołtysek, Gabriel Tobor, Dariusz Dyrda. Kej piszymy ô felerach ślabikŏrzowego szrajbōnku, idzie tyż dozdrzeć, iże fest poważnym problymym je niydoprecyzowanie ôstatecznego zasobu nowych ślōnskich liter: chociŏż używanie liter Ō i Ô je powszechne, to rzŏdzij trefiŏ sie Ŏ, a ino wyjōntkowo na Õ i Ã. Skuli tego tworzōm sie dwie zorty ślabikŏrzowego szrajbōnku: połny, kery mŏ wszyjske piyńć liter, i uproszczōny, kery mŏ dwie abo trzi nowe litery. Brakuje tyż eksplicytnygo pokŏzaniŏ prawideł pisaniŏ ôkryślōnych formōw fōnetycznych, abo fleksyjnych (kecka : kiecka, czŏpka : cŏpka, gamba : gymba, dźwiyrzami : dźwiyrzōma itd.).

Niyzależnie ôd czynnikōw, co naruszajōm stabilność normy ślabikŏrzowyj, niy idzie ignorować tego, iże ta zorta zapisowaniŏ moc zmyńszyła ôrtograficzny bajzel i była fest ważnŏ we procesie rozwoju nojnowszyj ślōnskij literatury i tyż – co bardzo istotne – spōmogła wykształcić ślōnskojynzyczny rynek wydŏwniczy i czytelniczy. Jeźli dŏ sie pozōr, iże ze ôrtografijōm – jak nojbarzij „zewnyntrznym” kōmpōnyntym jynzyka – wiōnże sie z wiynksza moc symbolicznych kōnotacyjōw, to ôbecność ślabikŏrzowego szrajbōnku spōmogła tyż ugruntować społeczne przekōnanie ô samodzielności i ôdrymbności ślōnskij gŏdki. To na zicher dźwigło jeji prestiż, a postrzednio tyż jeji żywotność.

Ślōnske dokōnania translacyjne

We ôstatnich dwōch dekadach na Ślōnsku powstało niy ino moc ôryginalnych dzieł literackich, ale doszło tyż do wartkigo rozwoju twōrczości translatorskij. Ślōnskŏ kultura je bogatszŏ ô ważne przekłady światowyj literatury, we niykerych przipadkach sōm to dzieła ô wielkim znaczyniu do naszego kulturowego kryngu. Myśla sam ô takich pozycyjach jak „Godniŏ Pieśń” (pol. „Opowieść wigilijna”) ôd Karola Dickensa, „Mały Princ” (pol. „Mały Książę”) ôd Antoine’a de Saint Exupéry’ego, „Promytōjs przibity” (pol. „Prometeusz w okowach”) ôd Ajschylosa, ale tyż ô tōmie poezyje ôd Roberta Burnsa „Spōmnijcie se Tamowã klaczkã”, abo tyż zbiorze „Aforyzmōw” ôd Franza Kafki.

W mojij ôcynie nojbarzij wertownymi ôsiōngniynciami ślōnskich translatorōw sōm trzi inksze, niywymiyniōne przōdzij pozycyje. Mōm sam na myśli „Nowy Testamynt po ślonsku” w przekładzie ôd Gabriela Tobora, „Dracha” ôd Szczepana Twardocha w przekładzie ôd Grzegorza Kulika i tyż antologijo światowyj poezyje „Dante i inksi” w przekładzie ôd Mirosława Syniawy. Ważnŏ rola tych trzech wymiyniōnych wyżyj pozycyjōw do rozwoju ślōnskij literackij kultury wynikŏ z pŏru przesłanek.

Take dzieła jak „Nowy Testament” sōm we kulturze europejskij dziełami ô wielkim znaczyniu, a jejich przekłady na lokalny etnolekt czynsto robiōm za symboliczny wyznacznik stylistycznyj dojzdrzałości jynzyka, jego samodzielności i ôdrymbności. Toć, niy idzie traktować przekładu ôd Tobora zadowōd jynzykowego sztatusu ślōnskij gŏdki, ale niy ma tyż sam wōntōw, co pōłpoprawny przekłŏd Nowego Testamyntu dźwigŏ prestiż jynzyka ślōnskigo w ôczach niy-Ślōnzŏkōw i tyż samych Ślōnzŏkōw. Tegorocznŏ publikacyjŏ ślōnskigo przekładu „Dracha”, głośnyj powieści ôd Szczepana Twadocha, co ôryginalnie ukŏzała sie we roku 2014, pokŏzała, iże jynzyk ślōnski to niy „piyknŏ staropolskŏ skamielina”, jak sie czasym ô ślōnskim gŏdŏ. Ślōnskŏ wersyjŏ „Dracha” pokŏzała, co ślōnskŏ gŏdka to żywy kod, kerego możność rozwijaniŏ sie niy ôstała zasztopowano pŏra wiekōw tymu. Podle mie ślōnski przekłŏdŏcz pokŏzoł tyż, iże terŏźnŏ postać gŏdki Ślōnzŏkōw niy mŏ żŏdnych srogszych wewnyntrznych ôgraniczeń, kere by ja dyskwalifikowały jako moderny jynzyk. A take pretensyje ukazowały sie przeca we naukowych wypowiedziach. Kej trzimie sie w rynce zbiōr lirykōw ôd Horacego, Dantego, Blake’a, Angelusa Silesiusa, Kryłowa, Jesenina, Kawafisa, Mandelsztama, Yeatsa, Eichendorffa, co je na ślōnski przełożōł Mirosław Syniawa, ciynżko poważnie traktować niydŏwne wypowiedzi pewnego znanego polskigo jynzykoznŏwcy, do kerego ślōnski to – cytuja: „chopskŏ gŏdka, prostych ludzi, kerej literackim wariantym je polski”. Co wiyncyj, mŏ ôna w piśmie klang tak „kuriozalny i groteskowy”, co kamraciŏ-naukowcy ôd tego badŏcza, kej słyszōm ślōnski, to – i zaś cytuja – „rechoczōm ze śmiychu”.

Wszyjske trzi translacyje pokŏzały tyż, co możliwości stylistyczne ślōnskigo pozwŏlajōm ôddać treści abstrakcyjne, intelektualnie słożōne, nazwać znaczynia i synsy ôddŏwane czynsto bez styl wysoki, paradny. Ôbecność ślōnskojynzycznyj wersyje Pisma Świyntego abo tyż przekładōw Ajschylosa, Dantego, Eichendorffa, Blake’a, Horacego włōnczŏ tyż – na tyn mōmynt ôczywiście w symboliczny sposōb – ślōnskŏ kultura w ôbieg kultury światowyj. To je klar, iże Ślōnzŏcy jeszcze dugo bydōm ôbcować ze wysokōm kulturōm ino bez jynzyk polski, niymiecki abo angelski. Translacyje Syniawy, Kadłubka, Tobora, Kulika dowodzōm ale, co te trzi kody straciyły już mōnopol na kōntaktowanie Ślōnzŏkōw z wielkōm światowōm kulturōm.

Internetowy korpus jynzyka ślōnskigo ôd Grzegorza Kulika

Ôstatnim artefaktym terŏźnyj kultury ślōnskij, kery lokuja we repertuarze ślōnskij erbowizny literacko-jynzykowyj in spe, je internetowy Korpus Ślōnskij Mŏwy, przirychtowany ôd bytomskigo informatyka i przekłŏdŏcza Grzegorza Kulika. Projekt korpusu jynzyka ślōnskigo je terŏzki na etapie uruchōmianiŏ – niypłatny dostymp do zawartości korpusu bydzie możliwy już ôd 1 grudnia terŏźnego roku. Werci sie dojzdrzeć, iże do przispieszyniŏ sfinalizowaniŏ projektu korpusu przidało sie uzyskane w tym roku ôd Kulika stypyndium marszałka Wojewōdztwa Ślōnskigo.

Na korpus skłŏdŏ sie materiał jynzykowy z blisko tysiōnca dokumyntōw (955), co dało wiyncyj jak dwa milijōny formōw wyrazowych. We korpusie znŏdły sie roztōmajtyj zorty teksty: powieści, wiersze, dramaty, artykuły prasowe, brify, dokumynta, bŏjki, śpiywki itd. Gŏdōmy sam ô dokumyntach, co powstały miyndzy XVI w. a 2018 r. Nojstarszym tekstym ôpracowanym ôd Kulika je skarga ôd Alojza Szklorza, mieszczana ôleskigo, skierowanŏ do princa legnicko-brzeskigo Jerzego II z 1574 r., nojnowszym zaś wydany przed pŏrōma tydniami ślōnski przekłŏd Małego Princa Antoine de Saint Exupery’ego.

Bez umyńszaniŏ dokōnań klasycznyj ślōnskij leksykografije, chciołbych dać pozōr na niyôbyczajne zalety dzieła ôd Kulika. Sebranŏ materyjŏ jynzykowŏ ôbejmuje materyje z bardzo szerokigo ôkresu istniyniŏ ślōnskigo piśmiynnictwa. Fest ważne je pokŏzanie nojnowszyj ślōnskij literatury, kerŏ wyjōntkowŏ dynamicznie rozwijŏ sie bez ôstatnie dziesiyńć lŏt. Dziynki formie elektronicznyj możliwe je bezproblymowe wzbogacanie zasobōw ôd korpusu i rewizyjŏ sebranych już form. Digitalizacyjŏ korpusu niesie tyż ze sobōm cecha powszechności – używanie korpusu je możliwe wszyndzie, a jedynōm zawadōm je kōnieczność posiadaniŏ kōmputra i dostympu do internetu. Cyfrowŏ forma korpusu dozwŏlŏ tyż na wartke i wszechstrōnne przeszukowanie materyje jynzykowyj i tyż dostŏwanie licznych informacyjōw, kerych niy sōm w sztańdzie dostarczyć klasyczne, papiōrzane dykcjōnŏrze. Werci sie dojzdrzeć, iże korpus – ôkrōm niyôcyniōnyj pōmocy, kerōm bydzie sużyć badŏczōm jynzyka ślōnskigo i slōnskim twōrcōm – mŏ szansa fest usprawnić robota przi sztandaryzowaniu jynzyka ślōnskigo. Spōmniane właściwości korpusu ôd Kulika dozwolajōm go postrzegać za potyncjalny, wzglyndnie ôbiektywny miernik poprawności, swojistyj zorty kamiyń probiyrczy ślōnskij gŏdki. Korpus taki może utnōnć – jeźli niy wszyjske – to aby moc bezproduktywnych, niypotrzebnych dyskusyjōw i haji w kryngach ślōnskich kodyfikatorōw i normatywistōw.

***

Pozwola sie na zwiynzłe zakōńczynie swojigo referatu. Podle mojigo przekonaniŏ nojnowsze ôsiōngniyncia ślōnskich pisŏrzy, translatorōw, ôsōb, kere zajmujōm sie deskrypcyjōm jynzyka, pozwŏlajōm pedzieć, iże ślōnskŏ literacko-jynzykowŏ przestrzyń je we cołkym nowym placu swojigo rozwoju. Ciynżko ale pedzieć, czy tyn czas to przełōmowy ôkres, co napoczynŏ nowy etap historyje jynzyka i literatury Ślōnzŏkōw, abo tyż krōtkŏ erupcyjŏ ślōnskij ynergije, kerŏ zarŏz zastygnie we marazmie. Chociŏż polityka jynzykowŏ państwa polskigo i postawy polskich strzodowisk naukowych majōm sroge znaczynie dlŏ dalszego rozwoju sytuacyje jynzykowyj, zdŏwo sie, iże rozwōj dalszyj sytuacyje na Ślōnsku zależeć bydzie przede wszyjskim ôd samych Ślōnzŏkōw – jejich potyncjału tworzyniŏ i woli zachowaniŏ swojij inkszyj kultury.

Tyn tekst, w polskij wersyji jynzykowyj, wygłoszōny ôstoł jako referat pt. „Literacko-językowe dziedzictwo Górnego Śląska – in spe” na kōnferyncyji naukowyj „Dziedzictwo kulturowe Śląska”, kerŏ miała miyjsce na Uniwerzytecie Ôpolskim w dniach 14-15 listopada 2018r.

Dr hab. Henryk Jaroszewicz – ur. 1974 r. w Gliwicach slawista, polonista, socjolingwista, kierownik Zakładu Serbistyki i Kroatystyki Uniwersytetu Wrocławskiego.