Czytanie dawnego Śląska. O wielce uczonym  farorzu co szedł do nieba wśród bzyczenia pszczół

Czytanie dawnego Śląska. O wielce uczonym  farorzu co szedł do nieba wśród bzyczenia pszczół, o ciężkiej pracy na roli, zwyczajach weselnych i saksach z północy Śląska. Godki północnego pogranicza.

Przepisanie to dedykuję pamięci najstarszych „sōmsiadek stōnd” na ulicy mojej parafii oraz mojej babci, dla których spólne rospowiedanie / rozmówianie sie / opowiostki / klachy na bance / łowce (dzisiaj byśmy powiedzieli elegancko o paniach –  konwersacje) od wiosny do połowy lata (babcia wracała do siebie na żniwa)  były największą przyjemnością towarzyską.

Ten fragment wywiadu (1) postanowiłem przepisać ze źródła do współczesnej, uzgodnionej pisowni śląskiego; lepiej brzmi, chociaż dodałbym jeszcze ó kreskowane – mnogość samogłosek pochylonych jest tak duża, że chyba żaden popularny alfabet nie odda tego bogactwa i różnorodności. /  Tyn fragmynt tekstu (1) uzdołch przepisać ze źrzōdła do terŏźnego szrajbōnku ślonskiygo; lepij brzmi, chociŏż przidołbych jeszcze ó kreskowane – mnogość samogłosek pochylōnych je tako srogŏ, iże bodej żŏdna popularnŏ alfabeta niy ôddŏ tego bogajstwa i roztōmajtości.

„Kiej juz tak prosicie, to wōm ôpowiym ô sobie ôd pacōntku. Jŏ, Anna Słowik, urodziōłach siã dnia 20 maja 1881 roku w Łowkowicach(2). Wielgo to dziedzina (3) na drodze pomiyndzy Bycynŏ a Klucborkiym. Mōj ôjciec Symon Bociōnek się zwoł, a matka rodzona Skowrōnek, a jŏ po chopku Słowik, chociaz w myntryce mioł miano Szlawik (Schlawig), ale we wsi ta nie inaksy na mnie nie mówiyli jak Słowicka, wiync same ptŏki, jak widzicie. Jak zech bōła mało, to zech posła gansi, a lŏtała i skodowała. Jak zech bōła mało dzieuska, to zech sła cansto do farorza Dzierzōna (4), bo wiycie ôn miŏł kans pszczół i miodu, to mi zawse doł. Ôn to bōł dobry cłowiek  i bardzo ucōny (5).  A jak umiyroł [1906r.] to sobie kozoł wstawić do izba ul z pszczołami. A jak pomarli, to jŏ pamiyntōm, bōł już bez 95 lot i tukej jes na kierhofku pochowany.

Po tych zech w dōma musiała cepōma młōcić, krowy i konia ôpatrywać.  Ale ze nōm ciysko bōło w dōma wyzyć, to jak miałach piyntnoście lot, to zech wyjachała w świat za robota. To zech tam siedem razy rok po roku jachała na te roboty do Saksōw (7). Ô tam bōło kans polskich ludzi i dzieuch. My tez tan duzo śpiywały, bo jŏ śpiywać zawse lubiała. Wiedzōm, jŏ bōła wesołŏ i śwarno dzieuska. Mie wsyscy lubieli. I na robotach, i tukej we wsi wsyscy my po polsku gwazyli. A jak roz zech stoła z kamrotkōm kole dynkmalyra, przyjechŏł szandara i pedziŏł: Frau Szlawik, co wy nie wiycie, ze po polsku nie wolno gŏdać? A jŏ mu na to  – mojŏ muterszpracha (Mutterschprache – mowa ojczysta, przyp. PK) jes polsko i jŏ po polsku gŏdać nie przestana. Szandara pojechŏł i psinco mi zrobiōł.

Jak zech wrōciōła po siōdmym razie z robōt, toch miała wesele. Bo wiycie w roku 1903 wydałach sie za Szlawika (od Lasowic Wielkich – przyp. P.K.), co to bōł mi namieniōny ôd dŏwna. A piykne bōły te nase ślōnskie wesela. Wesołe i kolorowe. Druzbowie mieli wōniacki, a dziouchy długie szlajfy. Skoda, ze juz dzisiŏ młodzi tego nie pamiyntajōm, a zyniōm się po miastowymu. Kiejch bōla mało dzieuska, toch nieroz lotała ze starsymi popatrzeć na ta ich zabawa, ale kiej bōła ôsmo, to druzba zawołŏł: dzieci do dōm, bo jutro do skoły a celodka spać bo jutro do roboty. Juz na wiele dni psed weselem druzki i druzbowie sprŏsali gości, a śpiywali. A jak zech podrosła, toch sama bōła za druzkã. Za druzkã bōłach ze trzi razy w Kujakowicach, a tukej bōłach ze śtyry razy, to my śpiywali ze w Kujakowicach dziouchy stare, a w Łowkowicach młodziusiynkie i słodziusiynkie. Jak tu tez rŏz bōło jedno wesele i bōłach  na nie prosōna, to jedna starso druzka miała wyprŏsać (8) – prowda – ale ôna niy poradziōła. Jŏ ji padała: cekej, za ciebie banam wyprŏsać (8) – prowda – ale musis stŏć przi mnie z talyrzem. I jŏ wtedy zacynła:

‘Wcora o te case,
Jechali my bez góry i lase,
bez wielgie marase.
A tam bōł wielgi strach, bo tam był kōmor.
Kônicki się powystrŏsały
brycuski poprzewracały,
warzyski połōmały,
garnce pocaskały.
Tak by ni miała młodŏ pani w cym warzyć,
Musiała by się razym z młodym panem powadzić.
Anŏ, a przeca my do tego nie dozwolimy,
bo my młodōm paniã wspōmozymy.
Ale sie po mnie nie rychtujcie,
po talarku po dwa ciepejcie.
Bo jŏ jes ubogo dziywecka,
ni mōm ani jednygo selōntecka.
Ubogōm matkach miała,
do skoły mie nie posyłała.
Nic mnie nie naucōła,
ino do kacmy chôdzić,
a chłopcōw swodzić.
Ale ich nie uwiōdła wiela,
jyno pōłtora myndela.
Ale dziesiej jesce musã uwieś tego,
coch jes za druchna do niego.
A wy miyli goście jeli wŏs cym ôbraziōła,
to mie za zopiecek posodźcie,
a samymi wursztōma, a kołōckoma mie obłōzcie,
A wy muzykancio to tero wroz symnŏ zagrejcie’.

A juz mieli trōmpejty w gambie,
A jŏ musiała zaśpiywać:

 ‘Młodo pani cepca ni mo,
Grochowinŏ łeb ôwijŏł,
Dejcie, dejcie, nie załujcie,
Młodŏ paniōm wspomogejcie.’

 A ôna potym musiała z tym talyrzem iś, to ji potym piniōndze ciepali. A jŏ ji padała: jak ôbyjdzies wkoło rum, to potym młodyj pani do klina wsuj. Niech z tym robi co kce. To potym mōgła prosie kupić, co by ji się chowało.

A jak się miało wesele zacōnć, to przyjachoł młody pōn, ktōremu  jescy do dōmu posłała przed tym młodo pani bioło kosula i krawat, a ôn ji môdlitewnik do nabozyństwa. Starosta miōł wōniacka i szlajfy w rozmaite kolory. Druzby mieli wōniacki u mycki. Młody pōn musioł przōdy wykupić młodōm paniōm. Targowali sie do trzech razy. Starso druzka włozōła młodej pani do tcewika piniōndz, co znacōło zeby zawse w zyciu miała gros jaki. A jak wrociŏła z kościoła, to wyjynła ji i dała do rynki. A ślub brali na wiōnki. A zeli dzioucha miała przōdzi dziecko, to wiōnek miała niedopleciōny do kōńca. Po ślubie druzka zdjynła wiōnek młodej pani, a druzba młodymu panu, a młody pōn musioł za to zapłacić litrem wôdki. Przed wyjazdem do kościoła rodzice dowali młodym błogosławiyństwo:

‘Błogosławieństwo Boże,
Niechaj idzie z wami
I niech mieszka z wami. Amen!’ (9)

Przy wyjeździe do kościola muzyka grała poboznŏ pieśń. A jak już byli przed ōłtozym młodo pozycała ôd młodygo piniōndze na ofiarã, aby zawse rzondzić piniōndzami. Abo tyz nadepła mu na rōg mantla, zeby ôd nij nie ôdsed. A jak świyca zgasła, to znak, ze jedno umrze tego roku. Jak długo byli w kościele i przi kościele to śpiywali pieśni pobozne, ale za kościołym to zaroz śpiywali weselne i muzyka grała:

‘Jak ze ślubu jechali, juześ jes moja,
Juści a juści niech nōm Pōn Bōg ôdpuści,
Grzychy ôbiyma.’

Po ślubie młodzi, starsy druzba i druzka śli do dōmu młodygo, aby zaniyś błogosławiyństwo, a ci drudzy śli na salōm. A kiej juz byli za wrotōma, to śpiywali:

‘Rachuj pani matko kôkot,
Bo juz młodo pani za płotym.
Matka kôkoty rachuje, zawse jednygo brachuje.’

Kole drugiyj po połedniu bōł ôbiod w domu weselnym, a po ôbiedzie zbiyrali na cepiec, to zech wōm juz pedziała. Po cepcu wszyscy śli do karcmy. Tam muzyka grała, a druzbowie wykupowali przodki i śpiywali. Para, co kupiła przodek, tańcowała w pośrodku, a wszyscy stoli wkoło rum. Po wiecerzy bōły śpiywane kawołki przed kucharki, stare baby, przed pijokōw i dzieci:

‘Sum, sum, sum,
Portki mi sie drōm.
Tatulicek potargali
Mamulicka naprowiali,
Sum, sum, sum,
Portki mi sie drōm.’ ”

Źródła, przypisy i komentarze:

(1) – dr Józef Majchrzak „Polska pieśń ludowa na Dolnym Śląsku” PWN Wrocław – Warszawa 1983
Pomijam wszelkie ideologiczno – polityczne aspekty tej pracy, skupiam się na plonie Jego etnograficznych badań polowych. Z perspektywy czasu i tak należy się cieszyć, że Mu tę pozycję wydano, bodaj blisko po 20 latach od chwili zakończenia badań (dr Majchrzak kończył je własnym sumptem).

(2) –  O Łowkowicach (Lowkowitz /  Bienendorf / Łowkowice) patrz:
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81owkowice_(powiat_kluczborski)
Od końca 1936r Bienendorf,  pono dla uczczenia zasług ks. Dzierzona w dziedzinie pszczelarstwa, po 1945 zaś Łowkowic, za to dostało się Rychbakowi (Reichenbach) i stał się Dzierżoniowem. Podobnie zresztą jak np. Fyrlond / Fyrląd (Friedland), który obrócono w Korfantów itd. itp.

(3) Dziedzina – tutaj wieś.Dawniej posiadłość, majatek ziemski; później wieś lub gmina; w języku niem. Gut. Od dawnej dziedziny mamy przecież ciągle używanego również w j. polskim dziedzica.

(4) Do pobliskiego Maciejowa, gdzie emerytowany ks. Dzierzon wybudował wraz z bratankiem Franciszkiem dworek, dzisiaj jest to Pasieka Zarodowa w Maciejowie “Dolina Stobrawy”. Bocionkowie byli dalekimi powinowatymi ks. Dzierzona. Jak to po wsiach, wszandy familijo.

(5) Więcej o ks. Janie Dzierżoniu, jego dziele i przekonaniach:
http://pasieka.maciejow.eu/historia/dzierzon/
https://nto.pl/jan-dzierzon-zakochany-w-ulu/ar/4176503
https://nto.pl/maciejow-to-tutaj-zmarl-ks-jan-dzierzon/ar/9318094

(6) – Innym krewnym ks. Dzierzona, urodzonym w Łowkowicach, był, zapomniany dzisiaj i nie wiem czy nie skazany na całkowite wymazanie z pamięci współczesnych Ślązaków pisarz niemieckojęzyczny, Victor Kaluza (Wiktor Kałuża), wysłany wraz z rodziną po ostatniej wojnie przez władze PRL-u z wilczym biletem do Niemiec, a wciągnięty na listę pisarzy zakazanych w NRD.
Czy ktoś z Szanownych Tłumaczy  / Wydawców śląskich przywróci tego bardzo poczytnego niegdyś pisarza?
https://plus.nto.pl/victor-kaluza-narazil-sie-mocno-nazistom-zdjecia/ar/11419481
http://www.polunbi.de/bibliothek/1946-nslit-k.html
https://de.wikipedia.org/wiki/Victor_Kaluza

(7) Wspomnienie p. Michaliny Jakubowskiej z Joanki Mroczeńskiej (wówczas ziemie również należące do Prus / Cesarstwa Niemiec) dokładnie naświetla panujące stosunki w końcu ubiegłego stulecia i warunki pracy robotnic na  saksach (pozostawiam zapis oryginalny z opracowania):

„Kiedy już mie tak prosicie, to wóm wszystko uopowiym. Urodziółach się na Mrocyniu 10.IX.1874 r. Jak joł bóła mało dzieuska to joł przesła bardzo źle. Jag moja piyrso matka umarli, to zech miała 9 lot. Jag zech dóstała drugą matke, toch miała ciyskie zycie. Wiyncej zech dóstała bicio, jak jedzynio. Jag chodziółam do skoły toch się ucóła nojpsód po polsku, a potym po niymiecku.Jag zech miała 16 lot, to zech jechała do Saksów na robotę, to zech musiała biydować miedzy drugiymi ludźmi. To zech zarobióła  45 talarów, toch uojcu posłała. Mój uociec chudziosek mie ratowali, to zech ich tez musiała ratować. Mój uociec chodzili po drzewo do boru i nosili do piykarza, rzeźnika, mydlorza. A to bóło ciysko, bo przed soby i zasoby mieli byrda, a to się tyla nawłócyli. A tero do Kempna było daleko wlyc. A potym zandary* stoły i wachowały, to bez łąki uciykali. Nieroz oze się we wodzie pomocali. Tero poładajóm ze majóm biyde, ale piyrwej – jak bych to miała wsycko uopowiedzieć?
A jak przyjśli z miasta, to poładali: dzieci wstajta, bo uociec wóm przyniósł chleba. To uociec nóm posmarował tym „tłustym”, to my go oze całowały tyn chlebosek, bo my go nie miały tyla tak jak teroł. Nie myślcie zech jyno roz bóła w Sachsach, nie! Tam bółach 25 razy rok po roku. Za dziywcyne zech bóła trzy razy, a potem wysłam za Jakubowskiego, to zech razem z nim jeździóła. Mój chopek Jakubowski nie zyje już 14 lot. Uon bół dworokiym i pochodziół ze Słupi, a wiync biyda z biydą się uozynióła. Jag mie nie chcioł słuchać, abo się uopiół, to zech go loła kijem. Tam w „Saksach” gotowali my uobiod, abo kawe na „grónie”, to ale bóło ciyskie gotowanie, bo to polół się koks. Jag której dziołse się woda na tyn koks wyloła, to nase jodło bóło corne i zasuło się popiołem i tym marasem. To sa jest uo tym w jednej śpiywce: 
‘Kawy nóm tam dali,
cornej gotowanej,
z tym cornym przeklętem koksym
a nie cukrowanej.’
Zawsech brała do Saksów mój cepiec i moje kiecki, bo my sie ta po polsku stroiły i po polsku śpiywały. Tam bóły rozmaite dziołski, od Poznania, Rawica, Ostrowa, Klucborka i Kongresówki. Ale my się ta wszyskie zguodzióły i zawsze przy robocie śpiwały. Cekajcie, cekajcie, bo wóm jednóm zaśpiywóm.

‘Mój Boze jedyny z wysokiego nieba
nie daj mi docekać słuzebnygo chleba.
 
Bo ten słuzebny chleb, ciysko zarobiony
jesceć go nie dają juz jes wymówióny
 
Dająć mi go dają, jak dymbowy listek,
Jesce sie pytają zelich zjadła wszystek
 
Nie zjadłach nie zjadła, lezy nad drzwijami,
co spójrzym na niego, zalejym sie łzami.
 
Mamo moja mamo, wy se w grobie śpicie,
a uo mnie siyrocie, wcale nic nie wiycie.
 
Mama usłysała, to słowa mówióła,
zebyś ty siyrotą na świecie nie była.’
”
*zandary – szandarzi, szandary, policjōny (od fr. Gendarme – żandarm)– jak fto rzōndzi …
Więcej – patrz: Józef Majchrzak „Folklor ziemi kępińskiej” pod red. Dr Anny Weroniki Brzezińskiej, str. 159 – 165; Wydawca: Muzeum Ziemi Kępińskiej im. T. P. Potworowskiego w Kępnie (Publikacja wydana na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie  niekomercyjne -Na tych samych warunkach 3.0 Polska).

(8) Zbierać datki dla państwa młodych (dzisiaj zastąpione „kopertówami”)

(9) Pewnie z modlitewnika albo innej nabożnej książeczki.

Ilustracje: polska-org.pl, Wikipedia Commons, ŚBC.

Piotr Kaczmarczyk – rodem z Wrocławia, mieszka w Wałbrzychu, kolebce śląskiego górnictwa kruszcowego i węglowego; absolwent Instytutu Inżynierii Lądowej Politechniki Wrocławskiej, przez 30 lat był zawodowo związany z przemysłem wydobywczym oraz przeróbki kopalin a także z przemysłem przetwórczym żywności na Dolnym i Górnym Śląsku.

Pasje – historia, i choć  w niej szczególne miejsce mają od ponad dwóch dekad dzieje Śląska, to i tak wciąż odkrywa jego różnorodność, wieloznaczność, wielokulturowość oraz przebogate pokłady jego dawnej prężności, bogactwa materialnego i kultury. Inne – muzyka, szczególnie klasyczna, także ta najnowsza, pisana w ostatnich latach;  fotografia.  Sercem Brochowianin, bo tam się wychował – stąd niejako wrodzona fascynacja koleją.

Uważa, że w czasach tak bardzo przeładowanych wszechotaczającą informacją i tak przegadanych rola poezji, w tym współczesnej, teraz tworzonej, jest nie do przecenienia.