Zeszyty Eichendorffa 87 / Eichendorff-Hefte

Aleksander Lubina
W – ZESZYTY EICHENDORFFA 2024 / EICHENDORFF-HEFTE 87 Joanna Rostropowicz ukazały się dwa systematyzujące przyczynki profesor Joanna Rostropowicz pod tytułem
Zwei neue Bücher der oberschlesischen Literatur / Dwie nowe książki o Górnym Śląsku

Joanna Rostropowicz
– ZESZYTY EICHENDORFFA 2024 / EICHENDORFF-HEFTE 87
Historia – Kultura – Literatura z Geschichte – Kultur – Literatur
LATO SOMMER
Wydawca/Herausgeber Górnośląskie Centrum Kultury i Spotkań im. Eichendorffa w Łubowicach / Oberschlesisches Eichendorff- Kultur und Begegnungszentrum in Lubowitz
Redakcja/Redaktion Joanna Rostropowicz (redaktor naczelna/Chefredakteurin)
j.rostropowicz@gmail.com, Norbert Honka, Janusz Krosny, Marta Rostropowicz-Miśko,
(członkowie/Mitglieder)
Wydano dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji
oraz Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana
z oficjalnym stanowiskiem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
© Copyright 2024 by Górnośląskie Centrum Kultury i Spotkań
im. Eichendorffa w Łubowicach
ISSN 1730-4873
Druk: Poligrafia Salezjańska w Krakowie

Spis treści: Joseph von Eichendorff: Wiosenna noc, Manfred Kutyma: Prudnicki mecenat
Josefa Pinkusa, Paweł Newerla: Dr Alfons Schmidt-Tophoff starosta powiatu raciborskiego,
Wolfgang Reimann Malarz, Günter Sockel Bombowce gwiaździstego sztandaru …,
Andrzej Szczepaniak Spotkanie poświęcone uroczystości odsłonięcia popiersia Josepha von Eichendorffa, Joseph von Eichendorff Jesienne czary.

Joanna Rostropowicz Dwie nowe książki o Górnym Śląsku

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Joanna Rostropowicz
Zwei neue Bücher der oberschlesischen Literatur
Das Schaffen schlesischer Autoren in den letzten dreißig Jahren ist beeindruckend. Es ist schwierig, alle Romane, Autobiografi en, Gedichte, Sammlungen alter Geschichten und Monografi en von Ortschaften zu zählen. Vertreter verschiedener Fachrichtungen – Bergbauingenieure, Elektroingenieure oder andere – haben zur Feder gegriffen. Besonders wertvoll an der neueren schlesischen Literatur ist die Tatsache, dass die Texte immer häufiger in schlesischer Sprache verfasst sind und die in polnischer Sprache verfassten Texte Teile in schlesischer Sprache enthalten, meist in Form von Dialogen. Hier ein Auszug aus einem Roman von Mariusz Matuszek mit dem Titel Libischau, der 2023 bei silesiaprogress erschienen ist (Bemerkung: Im Original in der slawoschlesischen Sprache geschrieben):
– Czyszki, sagen Sie? Aber das das Gebiet gehört den Joanniten, – sagte der Herzog, – da müssen sich diese darum kümmern.
– Sie haben recht – antwortete der Bürgermeister, – aber sie haben jetzt ein Krankenhaus bei der Kirche eingerichtet. Den ganzen Tag über sitzen sie dort und pfl egen die Chadyrlocks (schlesisch: die Armen).
Als der Fürst in jenem Jahr nach Cosel kam, sah er tatsächlich keine Armen auf den Straßen. Offenbar war dies auf die Joanniten zurückzuführen. […]
– Herr Gott, was für eine Plage. Was raten Sie, Bürgermeister. Was kann man für Bauern aus Czyszkow machen?
Die Verflechtung von zwei Sprachen – Polnisch und Oberschlesisch – lässt das ganze Buch sehr authentisch erscheinen. Denn welche Sprache sprachen die Schlesier im 14. Jahrhundert, als das Herzogtum Cosel von Fürst Konrad II. (geb. um 1338/1341, gest. 1403) regiert wurde?
Das Buch von Mariusz Matuszek ist nicht nur wegen des sprachlichen Aspekts lesenswert. Sein Roman enthält viele interessante Legenden und Beschreibungen von Bräuchen aus alten Zeiten, die von Generation zu Generation weitergegeben werden. Auch heutzutage werden diese Legenden erzählt und die Bräuche immer noch gerne gepfl egt. Dies sind zweifellos die Vorzüge des Buches von Mariusz Matuszek.
Wie der Autor in der Einleitung mitteilt, wurde er zum Schreiben des Romans durch eine kurze Notiz über die Verleihung eines Stücks Bodens an Nikolaus von Libischau durch Herzog Konrad II. inspiriert, die der Altmeister der schlesischen Geschichtsschreibung Augustin Weltzel (1817-1897) in seinem 1866 erschienenen Werk Geschichte der Stadt, Herrschaft und ehemaligen Festung Cosel veröffentlichte. Es gibt also in diesem Roman sogar eine Erwähnung eines historischen Ereignisses.
Während die Handlung des „zweisprachigen“ Romans Libischau von Mariusz Matuszek im Mittelalter angesiedelt ist, spielt eine andere Geschichte, die 2024 veröffentlicht wurde, siebenhundert Jahre später, im heutigen Schlesien: Der freche Kerl von Ginter Pierończyk, einem Bergbauingenieur aus Kattowitz. In dieser Geschichte finden wir eine ganz andere Welt vor: das Milieu einer typischen oberschlesischen Familie, weit verzweigt, mit näheren und entfernteren Verwandten und Verwandtschaften sowie Freunden, die gleichsam auch zur Familie gehören. Auch in den Werken von Ginter Pierończyk sind die Dialoge im Familienkreis in der Regel in schlesischer Sprache verfasst. Hier ein Auszug aus der Rede einer der Figuren, die die Erfahrungen ihres Schwagers wiedergibt (Bemerkung: Im Original in der slawoschlesischen Sprache geschrieben):
Sobald wir uns bewegen konnten, ging ich zum Schacht. Schon auf dem Weg dorthin rief man mir zu, ich solle mich beim Betriebsleiter melden, sobald ich den Schacht verlasse. Ich wartete nicht lange, sondern griff zum erstbesten Telefon, das mir begegnete, und meldete mich: – „Hier Józef Pierończyk, Leiter der Abteilung Transport“. Eine Weile war es ruhig am Telefon, dann fing der Betriebsleiter an zu brüllen wie ein Idiot. Er hat mich eine halbe Stunde lang verarscht, und am Ende sagte er: „Was? Können Sie sich nicht selbst helfen? Oder wollen Sie etwa sabotieren?“ Ich war fassungslos, als er es wagte zu sagen, dass ich mir nicht helfen kann. Ich, der diesen Beruf seit so vielen Jahren ausübt!!! Ich habe 1905 angefangen, da waren die Pferde unten, und man hat mir gesagt, dass ich mit dem Wagen nicht zurechtkomme! Das hat mich furchtbar geärgert, wenn ich eine Flasche Vodka gehabt hätte, hätte ich sie auf Ex getrunken. Ich ging, nahm ein Bad unter dem Braus und ging ins Büro. Dort wartete schon ein Mann in einer Lederjacke auf mich und sagte: Genosse, kommen Sie lass in mein Büro für einen Gespräch. Anstatt mich daran zu machen, einen Bericht zu schreiben, folgte ich ihm in sein Büro. Dort waren fast keine Möbel, nur ein Schrank mit Akten, ein Tisch und zwei Stühle. Auf einen von ihnen setzte er sich und stellte für mich den zweiten auf die andere Seite des Tisches. Ich schaute, und der jene hat eine Pistole genommen. legte sie auf den Tisch und sagte: Genosse, wir beobachten Sie schon lange, in letzter Zeit gab es zu viele dieser Ausfälle bei dem Transport! Ich dachte, ich würde auf der Stelle den Verstand verlieren. Wir fahren immer noch auf deutschen Gleitern, und dieser sagt mir, wir haben zu viele Pannen. Gut, dass wir noch irgendwie schaufeln, sonst müssten wir die Kohle bald auf dem Rücken tragen. Als ich ihm das erklärlte, wurde er noch wütender und brüllte noch mehr. Das ging eine halbe Stunde lang so, und am Ende sagte er: Nächstes Mal werfe ich dich endgültig aus der Arbeit raus. Was hätte ich sagen sollen? Obwohl mir das Blut in den Adern kochte, musste ich den Mund halten, was dann, wenn er trotzdem mit der Pistole auf mich losging?
Welche Sprache sprechen die Figuren der beiden Romane? Auf diese Frage, die von der polnischen Gesellschaft, unter dem Einfluss der Emotionen, meist mit dem Begriff „Dialekt der polnischen Sprache“ beantwortet wird, gibt uns Antwort unser Landsmann Dr. Herbert Matuschek, Wissenschaftler aus Mainz, in seinem Werk Das Slawoschlesische. Von den Eigenheiten einer kleinen Slawine, erschienen 2021 in Mainz.Hier ein Auszug aus der Einleitung des Buches über die slawoschlesische Sprache (S. 9):
Ich möchte daran erinnern, dass wir die Ergebnisse seiner Forschungen über die schlesische Sprache in der Ausgabe 80 unserer „Eichendorff-Hefte“ zusammengefasst haben. Unter dem noch selten gebräuchlichen Terminus Slawoschlesisch ist die Sprache der Bewohner Schlesiens slawischer Herkunft zu verstehen. Das Slawoschlesische ist ein Kontinuum des slawischen, präziser gesagt des lechischen Dialekts, der einst in ganz Schlesien gesprochen wurde. Im 20. Jahrhundert hingegen nur noch in Oberschlesien. Das Sprachgebiet umfaßte in diesem Zeitraum einen Großteil des Regierungsbezirks Oppeln […}: Östlich der Linie Brieg – Neustadt wurde bis 1945 Slawoschlesisch und Deutsch gesprochen. Seit 1945 ist Polnisch die Amts-, Schul- und Mediensprache. Das Slawoschlesische ist jedoch für viele die Sprache des Herzens geblieben, für manche auch das Deutsche. Wie ist aber das Slawoschlesische unter linguistischen Gesichtspunkten zu definieren? Ist es eine eigenständige Sprache oder aber ein polnischer Dialekt?
Die Bezeichnung „język śląski“ (schlesische Sprache) findet in der polnischen Öffentlichkeit aus vielerlei Gründen wenig Akzeptanz. Das hängt gewiss damit zusammen, dass dieser Terminus als Argument in den neuesten politischen Bestrebungen um die Anerkennung einer (ober-) schlesischen Nationalität
interpretiert und daher abgelehnt wird, zumal das Slawoschlesische seitens des konservativen Teils der polnischen Sprachwissenschaft nicht als eigenständige Sprache, sondern als Dialekt des Polnischen gesehen wird.
Bekanntlich ist der Begriff Sprache vieldeutig. Allgemein betrachtet ist Sprache „ein Mittel zum Ausdruck bzw. zum Austausch von Gedanken, Vorstellungen, Erkenntnissen und Informationen“ (Hadumod Bußmann, Lexikon der Sprachwissenschaft, Stuttgart 1983).). In diesem Sinne ist gegen die Bezeichnung „slawoschlesische Sprache = Slawoschlesisch“ nichts einzuwenden.
Joanna Rostropowicz
Dwie nowe książki o Górnym Śląsku
Twórczość śląskich autorów w ostatnim trzydziestoleciu jest imponująca. Trudno zliczyć wszystkie powieści, autobiografie, poezje, zbiory dawnych podań, monografie miejscowości, jakie w tym czasie powstały.
Za pióro chwytają przedstawiciele różnych specjalności – inżynierowie górnictwa, elektrotechniki, czy też innych dziedzin. Szczególnie cennąrzeczą najnowszej literatury śląskiej jest fakt, że coraz częściej powstająteksty w języku śląskim, a pisane w języku polskim, posiadają partie w śląskim, najczęściej w postaci dialogu.
Oto fragment powieści napisanej przez Mariusza Matuszka zatytułowanej Libischau wydanej w 2023 roku w silesiaprogress:
– Czyszki, godocie, a dyć to je riterōw Joannitōw dziedzina – powiedział książę – dyć ku nim one przinależōm.
– Mocie recht – odpowiedział burgman – ale ōni terozki szpital przi kościele ônaczyli. Cołkie dnie tam siedzōm i chadyrlokōw ôpatrujōm.
Rzeczywiście, książę wjeżdżając tego roku do Koźla nie widział nędzarzy na ulicach. Widać sprawili to Joannici.
[…]
– Herr Gott, samo strapiynie. Co Burgmanie radzicie na starość chopów z Czyszków?

Dej pozōr tyż:  (Ober)Schlesisch A1.3 (Fortsetzungskurs) – 3. semester kursu ślōnskij gŏdki na VHS Heidelberg

Dla niewtajemniczonych w arkana języka śląskiego podajemy, że strapienie – to kłopoty, a starość – to zmartwienie. Przeplatanie dwóch języków – polskiego i śląskiego – sprawia, że cała książka robi wrażenie bardzo autentycznej. Bo jakim językiem posługiwała się społeczność śląska w XIV wieku, kiedy to ziemiąkozielską rządził książę Konrad II (ur. ok. 1338/1341, zm. 10 kwietnia 1403 r.)?
Książkę Mariusza Matuszki warto przeczytać nie tylko ze względu na stronę językową. Jego powieść zawiera mnóstwo interesujących legend i opisów zwyczajów, których metryka jest bardzo stara. Przekazywane w śląskim środowisku z pokolenia na pokolenie, także dzisiaj legendy te są opowiadane, a zwyczaje są żywe i chętnie pielęgnowane. To są niewątpliwie zalety książki Mariusza Matuszki.
Jak autor informuje we wstępie, inspiracją do napisania powieści stała się krótka notatka o akcie nadania ziemi Mikołajowi z Libischau (Libiszów) przez księcia Konrada II, którą umieścił w swojej wydanej w 1866 roku pracy Geschichte der Stadt, Herrschaft und ehemaligen Festung Cosel mistrz śląskiej historiografii Augustin Weltzel (1817–1897). Mamy zatem nawet wzmiankę o wydarzeniu historycznym.
O ile akcja „dwujęzycznej” powieści Mariusza Matuszki pt. Libischau rozgrywa się w średniowieczu, o tyle inna opowieść, wydana w 2024 r., rozgrywa się o siedemset lat później, na współczesnym Śląsku: Frechowny gizd Gintra Pierończyka, inżyniera górnictwa z Katowic. W tej opowieści znajdujemy zupełnie inny świat: środowisko typowej górnośląskiej rodziny, szeroko rozgałęzionej, wraz z bliższymi i dalszymi krewnymi i powinowatymi, a także przyjaciółmi, którzy też niejako należą do rodziny.
Równieżu Gintra Pierończyka dialogi powadzone w gronie rodzinnym są z reguły napisane w języku śląskim. Oto fragment wypowiedzi jednej z bohaterek utworu powtarzającej przeżycia, jakie się stały udziałem jej szwagra:
Jak już udało nom sie ruszyć, poszołech se poleku pod szyb. Po drodze już dzwonili, iże zaroz po wyjeździe mom sie meldować u kierownika robót. Niy czekołech dużyj, ino chyciłech za piyrszy napotkany telefon i melduja – „Sam Józef Pierończyk kierownik oddziału przewozu dołowego”. Chwila w słuchawce było cicho, po tym kierownik robót zaczon ryczeć jak opyntany. Łopierdoloł mie poła godziny, a na koniec pedzioł: Co? Niy poradzisz się w dupie rady dać? Abo robisz jakiś sabotaż!Mie aż zatkało, jak łon śmioł pedzieć iże jo niy poradza się w dupie rady dać. Jo, co w przewozie robia już tyla lot!!! Zacynołech we 1905 r. jak na dole były konie, a łon mi powiy, że jo sie z przewozym niy poradza w dupie rady dać! Łokropnie mie tym znerwowoł, jak bych mioł pod rynkom jako halba, to bych jom wypioł na eks.Wyjechołech, wykompołech sie pod brauzom i wala do biura. Tam jużcekoł na mie taki jedyn we lyjderjace i pado: towarzyszu pozwólcie do mojego biura na małą pogawędkę. Zamiast brać się za pisanie raportu, wala za nim do jego kanciapy. Mebli tam za dużo niy było; szrank z aktami, mały stółi dwa stołki. Na jednym łon se siod a mie posadził po drugij stronie stoła. Patrza, a łon wyciongo spluwa, kładzie na stole i pado: Towarzyszu my was już od dłuższego czasu obserwujemy, ostatnio coś u was za dużo tych awarii na przewozie! Myślołech, że mie na miejscu szlag trefi. Przeca durch jesce jadymy na niemieckich glajzach, a łon pado iże mom za dużo awarii. Dobrze, że to jesce jakoś szewcujymy, za niydugo bydymy musieli wongel na plecach pod szyb zanosić. Jakech mu ło tym pedzioł, to się wściyk i jeszcze bardzij zacon ryczeć. Rycoł tak z pół godziny, a na koniec pedzioł: Na drugi raz wywalęwas z roboty na zbity pysk. Co miołech pedzieć ? Chocia krew mie zalywała, musiołech sie zamknąć, mono by jesce ze tyj giwery do mie polnoł? Jaki to język, którym mówią postacie występujące w jednej i drugiej powieści? Na to pytanie, które od niejakiego czasu nurtuje polskie społeczeństwo i pod wpływem emocji najczęściej odpowiada, że to „gwara języka polskiego”, najprostszą odpowiedź daje nam nasz ziomek, dr Herbert Matuschek, uczony z Uniwersytetu Jana Gutenberga w Moguncji w swej pracy Das Slawoschlesische. Von den Eigenheiten einer kleinen Slawine (Język słowiańsko- śląski. O właściwościach pewnego małego języka słowiańskiego) wydanej w Mainz w 2021 roku.
Oto fragment Wstępu książki o języku słowiańskośląskim (s. 9):Termin słowiańsko-śląski, który nadal rzadko jest używany, określa język, jakim posługują się mieszkańcy Śląska pochodzenia słowiańskiego. Jest on kontynuacją dialektu słowiańskiego, a dokładniej lechickiego, którym niegdyś posługiwano się na całym Śląsku. W XX wieku mówiono nim tylko na Górnym Śląsku. W tym okresie obszar językowy obejmował dużą częśćpowiatu opolskiego: na wschód od linii Brzeg – Prudnik do 1945 r. mówiono po śląsku i niemiecku. Od 1945 r. język polski jest językiem urzędowym, szkolnym i medialnym. Jednak język śląski pozostał dla wielu językiem serca; dla niektórych jest nim również język niemiecki. Jak jednakże, z językowego punktu widzenia, należy zdefiniować język śląski? Czy jest to niezależny język, czy polska gwara? Wyniki jego badań nad językiem śląskim streściliśmy w numerze 80 naszych „Zeszytów”.
Określenie „język śląski” wśród większości polskiej opinii publicznej z różnych powodów nie znajduje akceptacji. Wynika to zapewne z faktu, że uważa się, że termin ten może być uważany za argument w najnowszych tendencjach politycznych zmierzających do uznania narodowości górnośląskiej; z tego względu termin ten się odrzuca, tym bardziej, że konserwatywna częśćpolskiego językoznawstwa nie uważa języka śląskiego za niezależny język, ale za dialekt języka polskiego.
Powszechnie wiadomo, że termin język nie jest jednoznaczny. Ogólnie rzecz biorąc, język jest „środkiem wyrażania lub wymiany myśli, idei, wiedzy i informacji” (Hadumod Bußmann, Lexikon der Sprachwissenschaft, Stuttgart 1983). W tym sensie więc określeniu „język słowiańsko-śląski” nie można niczego zarzucić.

Dej pozōr tyż:  (Ober)Schlesisch A1.3 (Fortsetzungskurs) – 3. semester kursu ślōnskij gŏdki na VHS Heidelberg

Społym budujymy nowo ślōnsko kultura. Je żeś z nami? Spōmōż Wachtyrza

Górnoślązak/Oberschlesier, germanista, andragog, tłumacz przysięgły; publicysta, pisarz, moderator procesów grupowych, edukator MEN, ekspert MEN, egzaminator MEN, doradca i konsultant oraz dyrektor w państwowych, samorządowych i prywatnych placówkach oświatowych; pracował w szkołach wyższych, średnich, w gimnazjach i w szkołach podstawowych. Współzałożyciel KTG Karasol.

Śledź autora:

Ôstŏw ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *

Jakeście sam sōm, to mōmy małõ prośbã. Budujymy plac, co mŏ reszpekt do Ślōnska, naszyj mŏwy i naszyj kultury. Chcymy nim prōmować to niymaterialne bogajstwo nŏs i naszyj ziymie, ale to biere czas i siyły.

Mōgliby my zawrzić artykuły i dŏwać płatny dostymp, ale kultura powinna być darmowŏ do wszyjskich. Wierzymy w to, iże nasze wejzdrzynie może być tyż Waszym wejzdrzyniym i niy chcymy kŏzać Wōm za to płacić.

Ale mōgymy poprosić. Wachtyrz je za darmo, ale jak podobajōm Wōm sie nasze teksty, jak chcecie, żeby było ich wiyncyj i wiyncyj, to pōmyślcie ô finansowym spōmożyniu serwisu. Z Waszōm pōmocōm bydymy mōgli bez przikłŏd:

  • pisać wiyncyj tekstōw
  • ôbsztalować teksty u autorōw
  • rychtować relacyje ze zdarzyń w terynie
  • kupić profesjōnalny sprzynt do nagrowaniŏ wideo

Piyńć złotych, dziesiyńć abo piyńćdziesiōnt, to je jedno. Bydymy tak samo wdziynczni za spiyranie naszego serwisu. Nawet nojmyńszŏ kwota pōmoże, a dyć przekŏzanie jij to ino chwila. Dziynkujymy.

Spōmōż Wachtyrza