Tomasz Kamusella: Annmarie zatōmkano we geopolityce

Annmarie zatōmkano we geopolityce

Tomasz Kamusella

Ślōnski przekłod od Marcina Melona

Jakby tak na to wejrzeć, to idzie pedzieć, co moja cera to je richtiś „bajtel roku tysiōnc dziewiynćset ôziymdziesiōntego dziewiōntego”, chocioż przeca prziszła na tyn świot rok niyskorzyj. Nale dyć jakby we tamtym maszketnym roku niy podziōło sie to, co sie podzioło, to ôna byłaby terozki na zicher blank inkszo. A tak po prowdzie to by jij niy było!

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Pod kōniyc lot ôziymdziesiōntych, żodyn z mojich kamratōw, z kerymi wtynczos ôsprowiōł żech ô polityce, ani sie niy ôpowożōł myśleć ô tym, co doczkōmy tego, co sie sam nawyrobiało we 1989. Toć, pragnyli my zmiany: demokracyjo, swobodno godka, sklepy pōłne toworu miast jodła na kartki, paszporty, kere by szło trzimać w doma, ôtwarte granice, piyniōndz, kery lygalnie idzie pomiyniać na dolary, no i co by szło sztudiyrować abo robić we inkszych krajach. Toć, pragnyli my tego wszyskigo, nale kożdy wiedziōł, co to sōm ino take śniki. Dyć byli my przeca “majerantne i wybildowane”, a ino jakiś gupielok prziszōłby ku tymu, co Zwiōnzek Sowiecki i cōłki ich blok do Polsce zwola, coby iś ôd nich weg. A katać ftoś by pedziōł, co cōłki tyn sowiecki blok ôroz sie zbuli i już go blank niy bydzie? A dyć prawie ku tymu prziszło. Nale piyrwyj żodyn z nos niy śmiōł pedzieć tego po głośnymu, dyć nasze kamraty ino by nos ôbśmioli i pedzieliby, co robiymy ich za bozna. Beztōż myśleli my ô tym ino po cichu.

Jedna ino moja ōuma, ôd strony matki, byli za tela frechowno, coby godać ô tym po głośnymu. Prosto baba, kero miyszkała we wsi Jaworowo Kolonia na Mazowszu, to je wele sto piynćdziesiōnt kilomyjtrōw na pōłnocny zachōd ôde polskij stolicy. Bez cōłke ôziymdziesiōnt piynć lot swojigo żywobycio, do Warszawy byzuchowała ino pora razy. Te dwajścia pora ludzi, kere miyszkali we Jaworowie, naprowdy niy miało nic spōlnego ze srogim miastym. Zowdy była jakoś robota we polu, we kożdo pora roku cosik inkszego do zrobiynio. Dziynnie trza było kōnie byrsztować, futrować kormiki i ucyrpkać krowy. Na śniodaniy smażonka i sznita chlyba z masłym, na ôbiod kartofle ze szpyrkōm, a  do zapicio gynste skisłe mlyko. Słonko wandrowało po niybie, a we wieczōr miesiōnczek grōł we szukanego z gwiozdkami. W niydziela, Dziyń Pański, zaroz wczas rano cōłko wieś drałowała na mszo siedym kilomyjtrōw do wsi Zawidz Kościelny, kaj stōł kościōł i amthauz. Kej richtiś psinco było do roboty, ōuma i jejij kamratki trefiały sie, coby wroz rzykać koronka. Tak choby kożdo z nich to bōł jedyn paciorek, kożdego miysiōnca trefiały sie we chaupie ôd inkszyj. Rzykały i klachały, chwoliły jak fajnie wonio zista abo kołocz ôd gospodyni, do tego szlukały sie pomału tyj, pocukrowany ze cytrōnowym ślizykiym, we szolkach z metalowymi hynklami.

Ōuma przeżyli na tyn muster cōłke swoje żywobycie, za zeszłyj Polski, za Niymca, za komuny, no i niyskorzyj, kej cōłki tyn totalitaryzm prziszōł ku kōńcowi. – Zwiōnzek Sowiecki to sōm jancykrysty i yntliś tym wszyskim musi tōmpnōnć – godali zowdy. – Dyć Ponbōczek niy do, coby take gizdy za dugo nami rzōndziły, piynćdziesiōnt lot i styknie.

Roz chciōł żech jōm zeszterować i spytōłech sie napasztliwie wiela bydzie jeszcze stōł Mur Berliński, a ôna ani niy wiedzieli co to je. Dyć ōuma nigdy ani niy widzieli Bałtyku, kery mieli ino dwiesta kilomyjtrōw ôd chaupy i kaj ôjce kożdego roku brali mie i bracika na urlaub. Beztōż musiōłech jij wytuplikować, co wziynli i potajlowali niymiecko stolica. Spokopiyła. Miano “Berlin”, egal jak i inksze stolice, ōuma pamiyntali naszrajbowane na radyjoku, kery mieli stōć u siebie we kuchni, kaj rychtowali jedzyniy. Tych audycji, kaj ino godali, ōuma niy uwożali, chyba, że godka była ô pogodzie. Muzyce byli rade, nojwiyncyj śpiywkōm z czasōw przed rockandrollym, nojlepij po polsku. (Chocioż tak naprowdy to nojbardzij byli rade, kej yntliś dali zwola na puszczanie mszy we radyjoku.) Mie, sztudyntowi, zdowało sie, co ôna psinco wiedzōm ô świycie. Nale dyć wtynczos ōuma pohalali mie po gowie, choby bajtla, i pedzieli: – Toć, co tyn mur sie yntliś ôbali, synek. Przeca nic, co postawiyli te gizdy jancykrysty niy śmiy stoć za dugo. Grzychy yntliś pōdōm weg. Nic sie niy starej, Ponbōczek sie do rady.

Terozki prawie żech sie to spōmniōł, chocioż ôd hańdowna żech ô tym ani niy myślōł. Niy było czasu, coby sztaunować, ku czymu przidzie tyn świot. Wtynczos jo i moja libsta Beata planowali my ślub. Tela rzeczy musieli my pochytać, a czasu było małowiela. Nasze ôjce zdziwowali sie, kej my im ô tym pedzieli. Beata prawie skończyła sie kształcić na dochtorka, a jo żech miōł jeszcze dwa lata do skończynio uniwersytytu, zaczym bydzie szło szukać normalnyj roboty za rechtora. Jeszcze my same nikaj niy miyszkali. Nale to wszysko było psinco, kej test ciōnżowy (a wtynczos była to richtiś nowina) pokozōł plusa i dowiedzieli my sie, co Beata zastōmpiła i bydymy mieć mało cera.

Napoczło sie blank inksze życie. (Tyn modry test, kery pokozōł plusa, schroniyli my, coby robiōł za nasz tajymny talizman, nale ôn tyż sie straciōł, bo we życiu wszysko sie yntliś traci. Tak gynau to straciōł sie we tysiōnc dziewiynćset dziewiynćdziesiōntym siōdmym, kej zaloło srogo tajla postrzodku Europy i nasze miyszkaniy na parterze tyż.) Wtynczos niy było już komunizmu, niy było Muru Berlińskigo, niy było bloku sowieckigo, a polski piyniōndz szło legalnie miyniać i na dojczmarki i na dolary. Nale my ani niy dali na to pozōr, tak my sie zatōmkali we rychtowaniu weselo i znojdowaniu mebli do naszego miyszkanio, kere zbajstlowali do nos moje teście. Rano Beaty naciōngało na womity, a jo żech durś niy miōł do nij czasu. Rajzowōł żech na uniwersytyt we Altrajchu i nazod, bez trzi abo sztyry dni ôstowōł żech tam we bursie, a we wieczōr robiōłech za rechtora we prywatnyj szkole angelskigo. U Beaty było coroz to gorzij, tōmpało jij we gowiy, bolōł jōm brzuch i boła sie, coby niy potracić naszyj cery. Po jakymuś już wtynczos wiedziała, co to bydzie dziōuszka. Keregoś dnia we kwiytniu, kej prawie siedzieli my na banku we parku, ôbyjmłech jōm i dōłech gowa na jejij klin, coby posuchać tego małego bajtla. Wtynczos cosik świtło mie poleku, choby mało szłapka. Beata pohalała mie po gowie i pedziała, co tyn bajtel to bydzie gryfno dziōuszka ze ziylonymi ôczami. Wtynczos była choby moja ōuma, kero tyż godali ô rzeczach, ô kerych wiedzieć przeca niy śmieli, choby naprowdy poradziyli pedzieć, jako bydzie przyszłość. No i richtiś, naszo cera była fest gryfno, jak ino prziszła na tyn świot. Beata chachła sie ino, eli rozchodzi sie ô jejij ôczy, kere tak naprowdy były modre. Nale niyskorzyj, kej była bezma trzi roki staro, ôroz, żodyn niy wiy po jakymu, te ôczy richtiś pomiyniały jij sie na ziylone. Beztōż Beata tak po prowdzie miała recht, gynau choby ōuma.

To, ô czym terozki ôsprowiōm, podziōło sie już ćwiyrć storocza do zadku. Kej to sie prawie dziōło, niy miōłech ani czasu ani gowy, coby nad tym medykować. Skuli tych ciōnżowych utropōw Beata sztopła łazić do roboty. Ftoś musiōł zarobiać wiyncyj, coby ôna mogła sie trocha dychnōnć na rewiyrze. Beztōż musiōłech brać wiyncyj lekcyji, a coroz mynij było mie we naszym miyszkaniu, bo wtynczos jeszcze niy szło pedzieć: “w doma”. Beacie fest sie cniło. Kej poczuła sie trocha lepij, przekludziła sie do swojich ôjcōw. Było skiż tego mocka mecyji. W miyszkaniu niy miōłech za tela placu na wszyske moje ksiōnżki, beztōż przekludziōłech sie do izby u mojich ôjcōw, czymu ôna niy była rada. Powadzili my sie i Beata bezma niy potraciła bajtla. Dochtōr kozōł jij jechać do lazarytu, coby wyretować ta ciōnża. Boroka ôstała tam leżeć z inkszymi babami, kere tyż miały utropa ze swojimi ciōnżami. Niy jedna z nich yntliś potraciła swojigo bajtla. Było fest gorko, żodnyj klimatyzacyji, sześ pacjyntek we izbiy i żodnyj prywatności. Z byzuchym przijeżdżōłech za rzodko. Ciynżko miōłech dojechać hań autobusym. No i ciyngym tela żech miōł na gowie, a czasu na wszysko nigdy niy stykało. Musiōłech przeca szafnōnć tela badań do mojij pracy. Po jakymuś ôdciepowało mie ôd tego ôszkliwego lazarytu, z boroczkami we spodnicach i mantelszyrcach, kere pokozywały wiyncyj niż ône same by chciały i z tym luftym, we kerym woniało hangniyntōm tragedyjōm. Kej żech przijeżdżōł z byzuchym, wtynczos kej szło, zowdy żech przismyczōł jakiś zoft, apluziny abo zelter we flaszce. No bo co inkszego mōgbych jeszcze zrobić? Niy szło ani normalnie pogodać, coby inksze baby niy suchały. Kożdymu było niypeć. Kej Beata poczuła sie lepij, a pogoda sie kōncek poprawiyła, brōłech jōm na szpacyr do zegrodki hań ze zadku lazarytu. Trzimali my sie za rynce i ôsprowiali my ô prziszłości, choby modzioki, kere udowajōm swojich ôjcōw. Musiōłech dować pozōr, coby jij niy zeszterować i niy być zbyt nogły w tych naszych medykowaniach. Bołech sie durś, co Beata możno potraci tego bajtla i psinco wyńdzie z naszych planōw. Beztōż wolōłech udować mimroka, cosik tam ino pomrōnczeć, coby ôna wiyncyj godała. Rzykōłech, coby ino świot prziszōł ku tymu, co tyn jejij plan je richtiś dobry i dōł na niego zwola.

No i wtynczos bezma prziszło ku tragedyji. Beata musiała napoczōnć brać lyk Partusisten, kery miōł pomōc jejij naszpanowanyj macicy, coby niy potraciła naszego bajtla. Wtynczos to było cosik blank nowego we polskich aptykach, kaj lykōw było małowiela, nale przeca jednako było z toworym we kożdym sklepie. Takoż jedyno metoda dostanio tych pilōw to było bez Pewex, nale kozali nōm czekać, możno i ze dwa tydnie. Tela czasu my niy mieli. Kej komunizm prziszōł ku kōńcowi, Polska poôtwiyrała swoje granice, nale inksze zabrane kraje niy rade puszczały biydnych Polokōw do sia. Bez wizy szło pojechać ino do Austryje abo do Zachodnigo Berlina. Nale coby zajechać do Austryje, trza było rajzować bez Czechosłowacja, kaj bez wizy nos niy puszczali.

Beztōż ôstōł nōm ino Zachodni Berlin. Rzōnd NRD, kej yntliś zbulili Mur, już niy chciōł ôd Polokōw zwoli na byzuch do Berlina. Podrałowōłech z lazarytu gibko do jednyj z rajzyn-agyncyji, kerych tela pozakłodali zaroz po 1989, kej dran prziszła priwatyzacyjo. Za bilet hań a nazod zabuliłech bezma cōłki swōj geltag. Na drugi dziyń rano wsiod żech do autobusa, kery prziwiōz mie do Berlina wele połednio. Wiynkszoś pasażerōw jechała, coby nakupować toworu, kerego w polskich sklepach znojś niy szło. Niyskorzyj, kej yntliś przirobili już na szabrowaniu, było ich stykać, coby rajzować do Rajchu już niy autobusami, ino swojimi włosnymi minivanami. Jo poleciōłech ôd razu do aptyki ze polskim recyptym i zaczłech tuplikować, tak jak mie uczyli po niymiecku, co musza mieć Partusisten dlo mojij ciynżarnyj ślubnyj. Wetna sie, co niy bōłech piyrszym polskim desperokiym, kery pytōł sie ô tyn lyk, bo aptykorka zarozki spokopiyła co je louz. Dōłech jij cosik wele piytnoście dojczmarkōw (a wtynczos to bōł cōłki polski geltag), a ôna mie – pile galantnie zapakowane w bioły nylonbojtel ze logo aptyki. Wraziōłech bojtel do rugzaka i poszōłech do małego parku wele banhofa, kaj ô piōntyj popołedniu autobus miōł mie wziōnć i zawiyź nazod do Polski. Wyciōngłech klapsznity z kyjzōm, kere żech sie narychtowōł na moja rajza i zjodłech je na ôbiod. Niy było mie stykać ani na nojbardzij ańfachowy restojrant na banhofie, kaj za szolka tyju i małego burgera musiōłbych zabulić piynć dojczmarkōw – wtynczos do mie była to mało fortuna. Czekaniy fest mie nerwowało, bo żech wiedziōł, co kożdo godzina je ważno. Rzykōłech, cobych ino niy przijechōł nazod za niyskoro. Co inkszego mi wtynczos ôstało, jak ino rzykać? Yntliś autobus przijechōł i w doma bōłech niyskoro we wieczōr. Cosik wele siōdmyj rano, ze czerwonymi ślypiami przidrałowōłech do lazarytu i jużech zmiarkowōł, co niy je za niyskoro. Beata siedziała na swojim lyżu, zmynczono, nale uśmiechniynto. Nasza mało frelka ze ziylonymi ôczkami była bezpiyczno. A jo żech przespōł cōłki nastympny dziyń i cōłko noc.

Dwa miesiōnce niyskorzyj, prawie na jejij gyburstag we wrześniu, Beaty puścili ze lazarytu do dōm. Dochtory pedzieli, co ciōnża sie ustabilizowała i niy ma żodnego ryzyka. Przekludzili my sie nazod do naszego miyszkanio na ańfachowym zidlungu blokōw z lot sześdziesiōntych. We lato szkoły i uniwerstytyty były zawarte, beztōż bez te dwa miesiōnce miōłech wiyncyj czasu do Beaty. Byłoby nōm richtiś fajnie, jakby niy mōj plan pojechanio do Połedniowyj Afryki na ôziym miesiyncy, coby tam dalij sztudiyrować. Miōłech jechać dziepiyro we styczniu, nale Beata wiedziała i skuli tego trocha sie na mie pogorszyła. Yntliś zaś zaczōnech citać do mojij downyj izby we chaupie ôd mojich ôjców, “skiż roboty”. “Skiż jakij zaś roboty?” – forskła Beata, kej roz żech jij tak pedziōł. Leżeli my po ciymoku na tapczanie, żodne nic niy godało. Psinco. Kożde sztaunowało: mōmy być razym, abo iś kożde we swoja zajta? Medykowali my ô naszyj emocyjach, ô kerych lepij było niy godać po głośnymu. Tak nom sie wtynczos zdowało, nale dyć terozki wiym, co zowdy lepij je pogodać. Ta ôstatnio sznōrka, kero wtynczos trzimała nos wele siebie, to była naszo mało cera ze ziylonymi ôczkami, kero durś jeszcze była hań fōrt daleko, ze zadku Ćmawyj Zajty Miesiōnczka, nale dyż już hned miała skludzić sie sam do nos, na Ziymia. Napoczło sie za wczas. Beata po jakymuś wiedziała. Miała narychtowano tasza z ôblyczyniym na zmiana, nachthymdōm, mantelszyrcōm, laciami i klaperokami. W tamta noc my sie prawie niy powadzili. Beata napoczła mieć krymfy. Fest my sie wylynkali, przeca to było ô cōłki miesiōnc za wczas! Dziōuszka ze ziylonymi ôczkami richtiś chciała prziś sam do nos jako niyczasowe dziecio. Skōnd miała boroczka wiedzieć, co we postkomunistycznyj Polsce lazaryty niy fungujōm tak, jak trza? Śmiertka abo życie, to było trocha choby loteryjo. Jakby to ōuma pedzieli: “Jako bydzie wola Ponbōczka.”

Wyleciōłech z naszego miyszkanio (wtynczos chyba już szło pedzieć: “z doma”) i podrałowōłech ku banhofowi, coby chycić jakoś taryfa na szteli. Zwōnić niy szło, bo fto wtynczos miōł w doma telefon? (Ani niy godōm ô mobilniokach, kere prziszły dran dziepiyro dwajścia lot niyskorzyj.) Znojś budka telefoniczno, z keryj szło by zazwōnić, abo lecieć do mojich ôjcōw? Niy, to by mi za dugo zeszło. Po ciymoku (wiynkszoś sztraslampōw wyłōnczali wele dwanosty, coby uszporować trocha na sztrōmie) na Placu Wolności sztopło mie dwōch policajōw. Wziynli mie za kradzioka, kery pito z czymś, co zachachmynciōł. Cōłke szczynście, żech znōł jednego z licyjum, wytuplikowōłech mu, co moja ślubno mo krymfy i wtynczos mie puścili. We taryfie Beaty fest morziło, a krymfy zrobiyły sie jeszcze gorsze. Fest lynkali my sie ô naszo dziōuszka z ziylonymi ôczkami. Zetrwało ze pōł godziny, zaczym taryfa zajechała do nos do dōm i drugie tela, zaczym dojechali my do lazarytu we Koźlu, dziesiynć kilomyjtrōw dalij. Wtynczos chopa niy puszczali na ôddzioł, musiōłech ôstać za ciynżkimi dźwiyrzami i kukać ino bez ôkiynko. Myjter za tymi dźwiyrzami były jeszcze jedne, bez kere przeńś mogli ino dochtory i hyjbamy. Matki, kere już porodziyły mogły pogodać ze szczynśliwymi fatrami ino bez wewnyntrzny telefon, kery kludziōł ich głos bez ta ôpusta, wszysko skuli tego, coby niy zakazić bajtla żodnymi bakteryjami.

Nic żech niy miōł do roboty. Piyniyndzy na taryfa do dōm tyż niy. Czekōłech, ôbleczony we moja staro bunda, na haltszteli na piyrszy autobus, kery rano weźnie mie do dōm. Spōł żech małowiela. Zarozki po siōdmyj ftoś zaczōn zwōnić do dźwiyrzy. Musiōłech wyglōndać ganc niyôchludnie, bo ani żech sie niy poseblykōł do spanio. W dźwiyrzach stōł mōj fater i dziwōł sie na mie maszketnie. Nojprzōd pomyślōłech, co zaś bydzie ôżarty, nale wtynczos żech zmiarkowōł, co dyć je wczas rano, a ôn prawie ciśnie do roboty. “Tomek, bajtla mōsz” – pedziōł mi. Chyba żech niy spokopiōł za piyrszym razym, bo musiōł pedzieć mi to drugi roz. “Beata mo cera, ôbie sōm zdrowe”. Dziepiyro wtynczos żech sie uholkōł. Ciynżko żech miōł spokopić, co wszysko podziōło sie aże tak gibko. Zarozki pojechōł żech do lazarytu, nale Beata niy poradziła jeszcze do mie godać. Ani żech ich wtynczos niy zoboczōł. To bōł cysarski sznit. Beata była monter dziepiyro na drugi dziyń. Wykamano i ôbolało prziszła do ôpusty z małōm dziōuszkōm pomarańczowōm choby apluzina, z ziylonymi ôczkami. Zebrało mi sie na płaczki, ciynżko miōłech cosik pedzieć. “Beata, musisz na nia dować pozōr, zobocz jako ôna je mało”, ino tela poradziōłech wyciuciać do suchowki. Tydziyń niyskorzyj Beata pedziała mi, że kej przidingsowali jōm do monitora, to serce bajtla ôroz napoczło zwolniać. Pympowina ôbwinyła sie boroczce naôbkoło szyjki, beztōż dochtory musieli sie gibać, kej robiyli cysarski sznit. Mieli my richtiś szczynście. Eli przijechali by my do lazarytu za niyskoro, naszyj dziōuszki ze ziylonymi ôczkami mogło już by niy być. Ja, nasze żywobycie je richtiś imfintliś. I to niy mo nic spōlnego ze rokiym 1989. Nale cōłko reszta już mo. Jakbych niy miōł w doma paszportu i niy szło by pojechać do Zachodnigo Berlina, niy poradziōłbych znojś Partusistenu. Wtynczos richtiś rozchodziyło sie ô jejij żywobycie. Bez tyn geopolityczny umszlag naszo mało dziōuszka ze ziylonymi ôczkami doczkała we brzuchu swojij matki za tela dugo, coby niyskorzyj poradzili jōm wyretować we inkubatorze, bo żodnych inkszych lykōw wtynczos niy mieli. Taki maluperny cud, na kery żodyn niy dōł ani pozōr, kej mocarstwa tajlowały Europa i świot blank ôd nowa we roku 1989. Nale przeca cōłki tyn nowy ordnung zdōłby sie na psinco, eli za tymi idyjami niy stōłyby miljony ludzi, kere nafolōwały go swojimi żywobyciami, swojimi bajtlami, familjami, swojōm robotōm, swojimi projektami, swojim szczynściym i staraniym, a yntliś swojim umiyraniym. Toć, przeca umiyraniy to je mus, eli chcymy zrobić plac dlo nowego żywobycio. Kaj niy ma umiyranio, niy ma tyż życio.

Jo żech to wszysko wiedziōł już wtynczos, a przinojmynij tak mi sie zdowało, ale myślōłech sie: “Niy, Ponbōczku, jeszcze niy terozki”. Nostympne piytnoście lot przeżyli my bez wiynkszyj utropy, cōłko naszo familjo zdrowo, ôjce, starziki, ciotki i ujki. A postrzodku Ania, bo tak sie mianuje naszo cera, z keryj wyrosła blank gryfno modo frelka. Jo żech pojechōł do Połedniowyj Afryki, hań a nazod. Ania piyrwyj wylynkała sie, co to za brodziok przijechōł do nij do dōm, nale na drugi dziyń zaś już żech bōł jejij tatulkiym, za kerym tak im sie cniło bez te ôziym miysiyncy, kej żech bōł weg. Na zicher ta moja rajza niy pomogła Beacie, keryj chyciła poporodowo depresyjo. Wtynczos w Polsce dochtory psinco wiedzieli ô tyj niymocy. Godali na to “histeryjo” i dowali na to relanium.

Kej Ania skludziła sie na tyn świot, epne wele na ocyanie geopolityki prawie sie trocha uholkały. Musiała mieć ciynżko w to uwierzić, beztōż miała ôczka zawarte bez trzi dni, zaczym yntliś prziszła ku tymu, coby je ôtworzić i gibko wejrzeć na swojij mamulki i cōłki świot. Jak sie ôkozało, niy bōł aże taki ôszkliwy. Wtynczos nasza gryfno dziōuszka ze ziylonymi ôczkami pedziała sie, co ôna ôstanie z nami na dobre. Terozki, ćwiyrć storoczo niyskorzij, je dwajścia piynć lot staro, wybildowano farmaceutka po uniwersytycie we Brighton. Prziszła ku tymu, co chce robić za dochtorka, choby jejij matka i we 2015 poszła do Szkoły Medyczny we Dundee. Psinco wiy ô komunie, ô kartkach na jodło, prōżnych sklepach, zawartych granicach, jedynyj susznyj partyji, szkolnych akadymijach skuli Rewolucyji Paździyrnikowyj, pochodach piyrszomajowych, heresztach politycznych, sztrajkach, tajnych sużbach, cynzurze, zagłuszaniu Radyjoka Wolno Europa i propagandzie sukcysu, kej ludzie musieli czekać dwajścia abo i trzidziści lot na miyszkaniy.

Dlo Anie to je wszystko gyszichta. Dyć ôna prziszła na tyn świot po tamtym maszketnym roku. Eli bydzie chciała, to sie poczyto ksiōnżki ô komuniźmiy, abo posucho naszego starzikowego fandzolynio. Nale niy bydzie musiała tego wszyskigo przeżyć. Kej tōmpło cōłkim totalitarnym systymym, dran prziszła integracjo europejsko na cōłki kontynynt. We 1993 zbajstlowali Unia Europejsko, a sztyry roki niyskorzij pytali sie Polski eli niy chcymy do nij doszlusować. No i yntliś we 2004 Polska i siedym inkszych postkomunistycznych krajōw dokuplowały do Unii. Wtynczos jo, Ania i Beata byli my we Washington DC, kaj sznupōłech we Bibliotyce Kongresu. Niy dały mi jechać samymu. Ania poszła do szkoły we Arlington i ôroz napoczła godać i szrajbować po angelsku. Beata, kero miała terozki wiyncyj czasu, łaziyła na kurs godki do imigrantōw a popołedniu na lekcje u metodystōw. Kej ino przijechali my nazod do Polski, zarozki pojechali my zaś do Wielgij Brytanii. Nale terozki już niy byli my imigranty. We spōlnyj Unii Europejskij kożdy miōł możebność przekludzać sie z jednyj eki do drugij.  Beztōż my tyż sie przekludzili, choby miljony inkszych, hań, kaj je lepszo robota abo lepsze szkoły. Dyć tak wyglōndo Europa, ôd 1989, aże do dzisiej. Terozki to sie kożdymu wydowo blank ańfachowe, już dziesiynć lot po tamtym “tōmpniynciu” zdowało nōm sie, co inakszyj być niy śmiy. Nale przeca jakby niy tōmpło we 1989 to by my niy śmieli rajzować do Hameryki, Ania i Beata niy godałyby terozki po angelsku, Poloki musieli by betlować ô wiza, coby jechać do Unii, Ania niy śmiałaby sztudiyrować we Wielgij Brytanii, a Beata i jo niy śmieliby my hań robić.

Dziynki tamtymu maszketnymu rokowi, kej Zimno Wojna prziszła ku kōńcowi, ôdymkło sie tela dźwiyrzy, bez kere wloła sie sam srogo wela swobody i zrobiyła porzōndek ze totalitaryzmami, kere rōmplowały sam miyndzy 1933 i 1989. Nale ta swoboda niy ma ani ańfachowo ani wieczno. Muszymy dować na nia pozōr, coby ftoś ji niy zachabiōł, jakoś ćmawo forma autorytaryzmu, kero przeca durś je normalno do miljonōw ludzi we Chinach, Laosie, Pōłnocnyj Korei abo Wietnamiy. Naszrajbowōłech tyn esej skuli tego, coby Ania i jeji generacyjo, kero prziszła już na tyn świot we swobodnyj Polsce i Europie, zowdy ô tym pamiyntali. Egal, co była już wtynczos swoboda, komunizm durś poradziōł chycić Anie. Chociōż powiniynech pedzieć “Anny”, bo ôna je fest niy rada, kej godo sie do nij po polsku “Ania”.

Tydziyń po porodzie poszōłech do Urzyndu Stanu Cywilnego we Rathausie, co by jōm zarygistrować. Beamterka kozała mi wyfolować formulać, co żech zrobiōł. Stanōłech sie w raji, coby dać jij go nazod, nale kej prziszōłech dran, wejrzała na mie.

– Tukej, kaj trza naszrajbować miano ôd bajtla, to żeście sie chachli – pedziała.

– Niy rozumia – ôdpedziōłech.

– Bo wyście napisali “Annemarie”.

– Gynau. Jo i moja ślubno wybrali my dziōusze take miano.

– Nale to niy ma polske miano.

– Toć. Wiynkszoś niy ma samstōnd. Jo je, na tyn bajszpil, Tomasz i moje miano je hebrajskie.

– Dejcie już pokōj – godała do mie choby do jakigoś niyusuchanego bajtla. – Przeca rozumicie, co je louz.

– Niy, niy gorszcie sie, ale tego spokopić niy poradza.

– No, to jo wom to wytuplikuja – wyciōngła ze szranku rubo ksiōnżka. – O, sam mocie – beamterka sztuchła ku mie ksiōnżka, kero mianowała sie “Wykoz mianōw używanych we Polsce Ludowyj”. – Wejrzyjcie sie pod “A” – trocha za dugo żech chyba filowōł, bo znerwowano wziynkła ksiōnżka nazod ôdy mie i pokozała mi. – Tukej je “Anna” – gibko przeciepała strony, aże do “M”. – A tukej je “Maria”. Niy ma żodnego “Annemarie”. Niy ma takigo miana we polskij godce.

– Nale jo mōm familjo we Rajchu.

– A co mie to? Tukej je Polska i tukej mōmy polske miana.

– No to możno pōdzie jōm mianować “Annamaria”?

– Niy – ôdpedziała znerwowano. – Niy śmiycie robić z dwōch mianōw jednego.

– Nale jakby mianowała sie “Anna Maria” to by szło, pra?

– Toć, wtynczos ja.

– A jakby dać myślnik?

– Kaj myślnik?

– Jakby skuplować te dwa miana myślinikiym?

– Niy do sie. Niy śmiy być żodnego myślnika.

– Nale przeca to je wolny kraj – napoczłech sie trocha ciepać. – Dyć już niy ma komunizmu.

– Eli tak wom sie ô to rozchodzi, to ciście z tym do gerichtu, nale trocha to zetrwo – uznała yntliś.

– Wiela?

– Dwa miesiōnce na zicher, a możno i pōł roku, fto wiy?

Tamta beamterka umiała sie poradzić z modziokami, kerym zdowało sie, co we demokracyji bydōm mieć zwola na wszysko. Yntliś dōłech pokōj. Eli niy zaregistrowōł bych naszyj dziōuszki ze ziylonymi ôczkami, niy szło by ani iś z niōm do dochtora. Musieliby my tyż czekać na decyzjo gerichtu, zaczym dostali by my jakokolwiyk hilfa. A dyć za trzi miesiōnce jo miōł jechać już do Połedniowyj Afryki. Niy stykać nos było na czekaniy. Zaczym żech pojechōł weg, musiōłech pochytać tela spraw urzyndowych i dać pozōr, coby mojij familji niy chybło piyniyndzy. Moje ôjce i teście ôbiycali, co bydōm jij pomogać, nale dyć zowdy lepij je mieć cosik swojigo.

Beztōż miast Annemarie zaregistrowali my naszo dziōuszka ze ziylonymi ôczkami jako Anna Maria. We skrōcie: Ania. Do mie to zowdy była Annemarie, nale niy śmiōłech tak do nij godać. Po 1990 komunizmu już sam we Polsce niy było, nale jego nacjonalistyczno tajla ôstała i mo sie blank dobrze. Poczułech jego szpica, kero żgła nos wtynczos piyrszy roz i pedziała, co niy śmiymy mianować naszyj cery, tak, jak my chcieli. Sam bōł kōniec swobody, tukej beamterka napoczła bronić “czystyj” polskij godki. Ta “czysto polsko godka” to je fundamynt, na kerym stoji cōłko idyjo Polskości i cōłko Polska. Wele tamtyj beamterki to byłaby oszyda, eli dałaby nōm zwola, coby naszo dziōuszka ze ziylonymi ôczkami mianowała sie Annemarie. Zdowało jij sie, co ta “zbrodnia godki” poradzi ôbalić cōłko nowo wolno Polska.

Dziepiyro pora rokōw niyskorzyj, kej miōł żech wiyncyj lot i usōndku, prziszōłech ku tymu, co tak naprowdy już we 1990 niy było żodnego prawa, kere by mi zakozało mianować cery “Annamaria”, bez żodnego myślnika. Jedyno legalno restrykcja była tako, co miano ôd dziōuszki musi kōńczyć sie na “A”, abo inkszo polsko kōńcowka, coby kożdy wiedziōł, co to je miano ôd dziōuszki. Wierza, co tamtyj beamterce zdowało sie, co mo zocne intyncyje. Dyć dziōło sie to na Gōrnym Ślōnsku, kery do dzisiej je nojbardzij multietnicznōm i multilingualnōm tajlōm tego kraju, kaj jedna trzecio populacyje to sōm Ślōnzoki i Niymce. Tyn ôdruch glajchszaltowanio, coby zrobić tyn Ślōnsk wiyncyj “polski”, ôstōł we Polokach ôd czasōw komunizmu do dzisiej.

Gyszichta nigdy blank sie niy traci. Durś sōm tukej małe kōncki totalitaryzmu, kery miōł iś weg po 1989. Małe ziorka we demokracyji. Eli napocznymy widzieć demokracyjo jako cosik ańfachowego i ustanymy dować na nia pozōr, z tych ziorek wyrośnie cosik fest ôszkliwego. Cosik, co weźnie nōm demokracyjo i dran przidzie nowo forma totalitaryzmu.

Rzykōm, cobych ani jo tego niy doczkōł, ani moja cera Annemarie.

Dundee
May 2015