Sztuka na Śląsku Cieszyńskim: Niszczejące dziedzictwo Śląska – dom przedpogrzebowy w Cieszynie

Stary cmentarz żydowski znajdujący się przy ulicy Hażlaskiej 39 w Cieszynie, niecały kilometr od czeskiej granicy, jest jednym z najstarszych kirkutów w Polsce. Na jego terenie mieści się także obiekt domu przedpogrzebowego pochodzącego z drugiej połowy XIX wieku. Budynek ten, dotychczas niezbyt szeroko opisany, będzie głównym przedmiotem zainteresowań tego artykułu.

Stary cmentarz, jak pisze prof. dr hab. Janusz Spyra, powstał w 1647 roku z inicjatywy Jakuba Singera (zm. 1650), który jako pierwszy Żyd osiadł na stałe w Cieszynie. Otrzymał on zgodę księżnej cieszyńskiej Elżbiety Lukrecji na stworzenie kirkutu dla zmarłych ze swojej rodziny i służby. W tym celu nabył on grunty, dokładnie trzy kawałki pola od Jana Krausa – cieszyńskiego mieszczanina. Najpierw, przez 150 lat, był to mały, prywatny cmentarz rodu Singerów. Zmieniło się to wraz z wydaniem w 1713 roku tzw. edyktu tolerancyjnego przez cesarza Karola VI Habsburga, który pozwalał ludności żydowskiej na osiedlanie się na Śląsku, po zapłacie tzw. podatku tolerancyjnego. Spowodowało to napływ ludności pochodzenia żydowskiego na Śląsk Cieszyński, dlatego zaczęto grzebać tutaj także innych Żydów (za co pobierano dodatkowe opłaty). Cmentarz stale się powiększał, dokupywano dodatkowe grunty; w 1715 od Jana Fabera, w 1723 od Zuzanny Berisch, a w 1768 od Komory Cieszyńskiej zakupiono fragment ogrodu. Kilkanaście lat później, dokładnie w 1785 roku kirkut przeszedł na własność nowo powstałej gminy żydowskiej, czyli 88 rodzin posiadających oficjalne prawo pobytu w tym regionie. W latach 30. XIX wieku powiększono prawie dwukrotnie teren nekropolii o obszar wyczerpanego już kamieniołomu, a całość otoczono murem. Teren kirkutu został podzielony na siedem kwater i łącznie liczył niemal 0,82 hektara. Na jego obszarze mieściło się prawie dwa tysiące macew i obelisków. Najstarsze pochodzą jeszcze z drugiej połowy XVII wieku, znana jest macewa Estery, córki Józefa zmarłej w 1686 roku. Natomiast ostatnią osobą, którą znamy z nazwiska jest dr Walter Schramek pochowany w 1928 roku. W 1907 roku po wybudowaniu, kilkadziesiąt metrów dalej, nowego cmentarza żydowskiego zaprzestano użytkować dotychczasowy kirkut (nie licząc kilku wyjątków).

W 1986 roku stary cmentarz żydowski razem z domem przedpogrzebowym zostały wpisane do rejestru zabytków województwa śląskiego w Bielsku Białej (nr A-411/86 dnia 11.07.1986 r.). Obecnym zarządcą kirkutu jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku Białej.

Budynek domu przedpogrzebowego jest częścią wspomnianego starego cmentarza żydowskiego. Obiekt z czasów historyzmu został ufundowany w drugiej połowie XIX wieku przez Emanuela Aloisa Ziffera (1833-1913) w celu upamiętnienia swoich rodziców. Był on bogatym cieszyńskim kupcem i inżynierem, specjalistą w sektorze kolejnictwa. Wewnątrz budynku została umieszczona pamiątkowa tablica fundatora (z tekstem: Zum ehrenden Andenken an seine auf diesem Friedhofe ruhenden Eltern, Herrn Alois und Frau Johanna Ziffer geborene Pollak, hat der hochverehrte Herr Emanuel A. Ziffer geboren in Teschen, zur Erbauung dieser Halle in edler Munificenz 5000 Fl. gespendet; tłumaczenie: Aby uczcić pamięć śp. rodziców na tym cmentarzu, Pana Alois i Pani Jahannie Ziffer, z domu Pollak, szanowny Pan Emmanuel A. Ziffer urodzony w Cieszynie, ofiarował w szlachetnej dobroczynności 5000 guldenów austro-węgierskich (florenów) dla odbudowania tej hali), która istnieje do dzisiaj. Mieści się on w południowo-wschodniej części nekropolii. Obiekt skierowany fasadą na wschód, przebiega prawie równolegle do ulicy. Budynek jest murowany oraz częściowo otynkowany.

Wschodnia fasada domu przedpogrzebowego wyraźnie dzieli się na trzy części. Całość jest otynkowana, jednak widocznie wyróżniają się w niej ceglane, głównie pasowe dekoracje. Najszersza prawa strona, w postaci ryzalitu, czyli występu poza lico muru, przykryta jest osobnym dwuspadowym dachem. Następne dwie części również nakryte są osobnymi dwuspadowymi dachami nachodzącymi na siebie pod kątem prostym. Prawa symetryczna, jednoosiowa część ma kształt prostokąta zwieńczonego trójkątem. Dół zdobi kamienny cokół. Pośrodku ściany znajduje się arkadowa blenda, w której dolny fragment wpisany został prostokątny otwór drzwiowy. Mniej więcej w połowie fasady widoczna jest podwójna ceglana opaska gzymsowa, która w środkowej części powtarza kształt łuku podwyższonego. Boki oraz górę elewacji zdobią dodatkowe, nadbudowane pasy cegły poszerzone w górnych narożach, przypominające formę architektonicznych uszaków. Górę akcentuje także rozbudowany fryz arkadkowy. Nad całością góruje ceglany komin. Po obu stronach wejścia znajdują się tablice pamiątkowe, po lewej upamiętniająca członków skautowej drużyny, którzy zginęli z rąk gestapo w Cieszynie 24.04.1945 roku, a po prawej poświęcona 81 ofiarom zbrodni hitlerowskich w latach 1944-1945. Całość poprzedza dodatkowa podbudówka z podestem i schodami równoległymi do fasady.

Kolejna środkowa, trójosiowa część elewacji wschodniej wyznaczona została przez dwa arkadowe otwory okienne po lewej stronie oraz jeden także arkadowy otwór drzwiowy po prawej, znajdujący się na poziomie wcześniej wspomnianych drzwi. Ponad łukiem znajduje się ceglana opaska gzymsowa. Poniżej otworów okiennych także widoczne są równoległe pasy cegieł. Natomiast nad oknami znajduje się ceglany fryz z akcentami pojedynczo wystających cegieł. Do prawej, dolnej strony dostawiona została dodatkowa podbudówka umożliwiająca wejście do tej części budynku.

Lewa, najwęższa część fasady wschodniej, o charakterze pseudoryzalitu, zbudowana jest podobnie do prawej z analogicznym ukształtowaniem uszaków architektonicznych. Na samym dole znajduje się obecnie już zamurowane wejście o kształcie stojącego prostokąta zakończonego łukiem koszowym. Powyżej znajduje się zbliżone do wcześniej opisanych okno, a na samej górze po dwóch stronach głównej osi widoczne są dwa malutkie prostokątne otwory okienne zakończone łukiem pełnym. Ściana ta także ozdobiona jest ceglanymi opaskami będącymi przedłużeniem wcześniejszej części.

Północna elewacja jest czteroosiowa. Osie wyznaczone są przez blendy, wysokie na prawie całą ścianę, u góry zakończone pełnym łukiem, który był wypełniony oknem (obecnie wszystkie są całkowicie zamurowane, oprócz osi czwartej). Łuk ten akcentują dekoracyjne pasy cegieł. Poniżej strzałki łuków przebiegają dwie ceglane opaski gzymsowe zdobiące ścianę. Górę wyróżnia także ceglany fryz analogiczny do tego w środkowej części wschodniej fasady. Boki elewacji również posiadają dodatkowe ceglane pasy – uszaki, a na dole znajduje się kamienny cokół. Analizując archiwalne fotografie można zauważyć, że druga blenda prawdopodobnie wykorzystywana była jako otwór drzwiowy.

Zachodnia elewacja zbudowana jest analogicznie do głównej fasady wschodniej z paroma różnicami. Największa, lewa część jest mocno wysunięta o około połowę, prawa również znacznie wystaje
w stosunku do części środkowej. Lewa strona obecnie pokryta jest niemal całkowicie bluszczem, co znacznie utrudnia jej opis. Na zdjęciach archiwalnych można dostrzec, że pośrodku znajduje się podobna do wcześniejszych blenda z oknem, a na ścianie południowej przypuszczalnie mieścił się otwór wejściowy, obecnie zamurowany. Obie elewacje lewej strony (zachodnia i południowa) wsparte są na wysokim, kamiennym cokole. Część środkowa poprzedzona jest schodami dwubiegunowymi łamanymi, aktualnie zarośniętymi, częściowo pokrytymi ziemią oraz zniszczonymi. Podziały elewacji są analogiczne co do wspomnianej fasady, natomiast nie ma otworów okiennych oraz drzwiowego, zaznaczone są one jedynie ceglanymi łukami i pasami. Prawa część różni się jedynie węższym otworem drzwiowym.

Zewnętrzna ściana południowa jest trójosiowa – wyznaczona przez trzy otwory prostokątne zakończone łukiem pełnym, dwa okienne i środkową blendę. Znajdują się one na wysokości drugiej kondygnacji oraz są przedłużeniem opisanych już ścian bocznych. Poniżej na tych samych osiach umiejscowione są dwa okna o prostokątnym wykroju, aktualnie zamurowane oraz pośrodku wnęka o tym samym kształcie. Tutaj także znajdują się fryz, dekoracyjne pasy cegieł oraz uszaki.

Budynek z zewnątrz obecnie jest w złym stanie technicznym: odpadający tynk, zniszczone, dziurawe dachy, zbite szyby w oknach, brakujące cegły, pęknięcia elewacji czy częściowe porośnięcie przez bluszcz, to tylko niektóre problemy wymagające interwencji. Aktualny wygląd różni się od pierwowzoru, m.in. poprzez wspomniane już zamurowanie części otworów okiennych i drzwiowych.

Przechodząc do opisu wnętrza domu przedpogrzebowego trzeba pamiętać, że znaczna większość zewnętrznych podziałów architektonicznych jest adekwatna do ich wnętrza. W prawej części znajduje się duża sala ceremonialna na rzucie prostokąta, która przykryta jest obecnie płaskim sklepieniem. Na fasadowej ścianie wschodniej mieści się prostokątne wejście, nad którym umiejscowiono arkadową blendę. Odpowiednik blendy (przedłużony także o otwór drzwiowy) znajduje się na przeciwległej ścianie zachodniej, gdzie na wysokości łuku osadzono okno o półokrągłym wykroju wcześniej ozdobione witrażem. Po prawej stronie na wysokości mniej więcej połowy ściany wmurowano pamiątkową, wspomnianą już wcześniej tablicę fundatora. Na pozostałych ścianach symetrycznie umiejscowiono po cztery podobne blendy arkadowe – po stronie północnej z analogicznymi do wcześniej wspomnianych oknami (obecnie zamurowanymi, oprócz czwartego okna licząc od wejścia), natomiast po stronie południowej w pierwszej wnęce od wschodu znajduje się prostokątny otwór drzwiowy, a w drugiej podobny prostokątny, ale mniejszy otwór. Za nim mieści się malutkie pomieszczenie z wąską wnęką oraz dwoma wmurowanymi półeczkami po lewej stronie.

Przechodząc przez wspomniane wcześniej drzwi do kolejnych wnętrz znajdziemy się w wąskim korytarzu. Po lewej stronie umiejscowione są otwór drzwiowy i okienny o arkadowym wykroju, natomiast po prawej dwa prostokątne otwory prowadzące do klatek schodowych ze zwykłymi schodami dwubiegunowymi. Pierwsze prowadzą w dół, gdzie na półpiętrze znajduje się po lewej stronie dodatkowe małe, ale wysokie pomieszczenie, a na samym dole wnęka od strony południowej i naprzeciwko aneks. Drugie schody biegną w górę, na półpiętrze znajdują się dodatkowe, metalowe drzwi prowadzące na strych.

Wracając na piętro z korytarzem, przechodząc do następnej części znajdziemy się w pomieszczeniu na rzucie prostokąta o wąskich ścianach wschodnich i zachodnich, a dłuższych północnej i południowej. Zostało ono oświetlone jednym oknem od strony fasady. Obecnie jest prawie całkowicie niedostępne, ze względu na zawalony strop. Kolejne wnętrze podzielone jest na dwie części za pomocą ściany postawionej równolegle do fasady. Pierwsze pomieszczenie, to bliżej ulicy, oświetlone zostało za pomocą dwóch okien o wykroju arkadowym (jednym na ścianie wschodniej, drugim na południowej). Przejście do ostatniego wnętrza umieszczone zostało na środku wspomnianej ściany podziałowej. Znajdują się w nim dwa okna, jedno obecnie zamurowane. W jednym z pomieszczeń prawdopodobnie mieściło się mieszkanie dla strażnika cmentarza. Pod tymi pokojami znajdowała się stajnia dla koni i karawanu z osobnym zewnętrznym wejściem.

Podczas II wojny światowej, dokładnie we wrześniu 1939 roku cmentarz wraz domem przedpogrzebowym, decyzją niemiecką, został zamknięty. Uchroniło go to od poważnych, wojennych zniszczeń. Po wojnie dom przedpogrzebowy użytkowany był jako magazyn materiałów budowlanych. W tym czasie nastąpiły zmiany w budowli, m.in. zamurowano lub zabito deskami część otworów okiennych i drzwiowych, tak aby ochronić budynek przed włamaniami. W latach 1972-1973 obiekt został wyremontowany na koszt państwa. W lipcu 1992 roku prof. dr hab. Janusz Spyra oraz prof. dr hab. Marcin Wodziński złożyli do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Bielsku-Białej projekt wykonania opracowania historycznego wraz z dokładną inwentaryzacją obiektów. Inicjatywa ta pozostała jednak bez odpowiedzi.

Po upływie niemal pięciu dekad nadal nie doszło do zdecydowanych działań mających na celu odnowę i ochronę zarówno cmentarza jak i samego budynku domu przedpogrzebowego, które ulegają coraz większemu zniszczeniu. Czy podążając za śladem niedawno odrestaurowanego domu przedpogrzebowego autorstwa Maxa Fleischera w Gliwicach, zabytkowy budynek w Cieszynie ma szansę doczekać się podobnej rewitalizacji?

Widok starego cmentarza – widokówka H. Feitzigera z 1905 roku

źródło: straznicyczasu.pl

Weronika Cudzich – studentka historii sztuki na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Pasjonatka książek, fotografii i wypieków.

Bibliografia

J. Spyra, Żydowskie zabytki w Cieszynie [w:] „Żydowskie zabytki Cieszyna i Czeskiego Cieszyna”, Cieszyn 1999, s. 29-37.

J. Spyra, Śladami cieszyńskich Żydów. Mały przewodnik po żydowskich zabytkach Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, Cieszyn 2004, s. 14-16.

J. Spyra, Cmentarze żydowskie w Cieszynie. Problem nie tylko historyczny, Archiwum Wojewódzkiego

Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach Delegatury w Bielsku-Białej.

Tekst powstał w ramach projektu pt. „Jeden Uniwersytet – Wiele Możliwości. Program Zintegrowany” i jest efektem pracy grupy projektowej „Sztuka na Śląsku Cieszyńskim” powstałej dzięki konkursowi „Współmyślenie w humanistyce”