System koniugacji języka śląskiego. Próba klasyfikacji

Analizując współczesne śląskie piśmiennictwo, można zauważyć, że pomimo braku istnienia jakichkolwiek poważniejszych opracowań normatywnych, na początku XXI w. udało się stworzyć w miarę spójny uzus literacki języka śląskiego. Górnośląscy pisarze, tłumacze, korektorzy i wydawcy, bazujący niemal wyłącznie na dość ogólnych założeniach „ślabikŏrzowygo szrajbōnka”, zdołali w przeciągu dekady doprowadzić do zauważalnej – ortograficznej i gramatycznej – stabilizacji literackiej śląszczyzny. Ten niewątpliwy sukces nie zwalania jednak z konieczności stworzenia opracowań normatywnych, które w systemowy sposób, bazując na naukowych podstawach, kodyfikowałyby szczegółowo każdą z warstw języka śląskiego. Pojawienia się na rynku wydawniczym gramatyki języka śląskiego, słownika ortograficznego i opisowego, czy też przekładowego słownika polsko-śląskiego warunkuje dalszy rozwój śląszczyzny literackiej i szerzej – nowoczesnej śląskiej kultury.

Wiosną zeszłego roku zostały zainicjowane pierwsze prace i dyskusje nad doprecyzowaniem i częściową reformą ustaleń zawartych w „ślabikŏrzowym szrajbōnku”. Owoce pracy nieformalnego zespołu składającego się ze śląskich pisarzy, tłumaczy i naukowców wkrótce zostaną przedstawione szerszej opinii społecznej. Niniejsze opracowanie poświęcone systemowi koniugacji śląskich wpisuje się w kolejne próby kodyfikacji języka śląskiego. Prezentowany artykuł stanowi część niedawno rozpoczętych prac, które docelowo mają prowadzić do powstania podręcznej gramatyki języka śląskiego. Przedstawione niżej propozycje są autorską propozycją piszącego te słowa.

*

We współczesnym językoznawstwie słowiańskim czasowniki poszczególnych języków zazwyczaj porządkuje się stosując metodę klasyfikacji zaproponowaną jeszcze w XIX w. przez wybitnego niemieckiego językoznawcę Augusta Leskiena. Polega ona na wyodrębnianiu koniugacji w oparciu o wewnętrzną budowę poszczególnych czasownika, a dokładniej rzecz biorąc na bazie tzw. przyrostków tematycznych (gŏd-a-ć, gŏd-a-ła, gŏd-ō-m, gŏd-o-ł, gŏd-ŏ-sz, gŏd-ŏ,…; forsztel-owa-ć, forsztel-owa-ła, forsztel-owo-ł, forsztel-uj-ã, forsztel-ujy-my, forsztel-uje-sz,… itp.).

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Bazując na materiale leksykalnym zebranym w Korpusie Języka Śląskiego dokonano próby podziału śląskich czasowników z wykorzystaniem opisanej wcześniej metody klasyfikacji. W efekcie wyznaczono osiem koniugacji, z czego w obrębie trzech (III, V, VIII) wyodrębniono zróżnicowane podgrupy koniugacyjne:

I) Koniugacja pierwsza jest jedną z najliczniejszych i najbardziej regularnych grup. Składają się na nią czasowniki posiadające w temacie bezokolicznikowym przyrostek –a– oraz przyrostek –o– w temacie teraźniejszym. Dla tej grupy czasownikowej charakterystyczne są alternacje samogłoskowe A : Ō : Ŏ : O (czytać : czytōm : czytŏ : czytoł) oraz rozszerzenie tematu –aj– obecne w 3. os. l.poj. (czytajōm).

także: chytać, dŏwać, dychać, gŏdać, kulać, ôdkrywać, powtŏrzać, rzykać, śpiywać, zatykać

II) Koniugację drugą tworzy średnio liczebna grupa czasowników posiadająca w temacie bezokolicznikowym przyrostek –a–, natomiast w temacie czasu teraźniejszego przyrostek –e. Grupę tę charakteryzują przede wszystkim alternacje spółgłoskowe tematu, takie jak: w : wi (chować : chowiesz), f : fi (cofać : cofiesz), m : mi (trzimać : trzimiesz), p : pi (klupać : klupiesz) b : bi (kolybać : kolybiesz) z : ż (kŏzać : kożesz), s : sz (pisać : piszesz), k : cz (płakać : płaczesz), sł : śl (słać : ślesz). Kilka czasowników tej koniugacji rozszerza temat o wstawne –e– (brać : bieresz, prać : pieresz).

także: brać, chować, cofać, klupać, kolybać, kopać, kŏzać, płakać, prać, trzimać, żrać

III) Na trzecią koniugację składa się nieduża grupa czasowników zakończona w temacie bezokolicznikowym na –e– oraz w temacie czasu teraźniejszego na –i– (podgrupa IIIa), względnie –y– (podgrupa IIIb). Dla czasowników należących do tej grupy charakterystyczne są alternacje spółgłoskowe tematu typu ci : c (lecieć : lecymy : lecã) si : sz (musieć : muszymy : muszã), dzi : dz (siedzieć : siedzymy : siedzã).

także: boleć, lecieć, siedzieć, ściyrpieć, ujzdrzeć, wlecieć, zapomnieć, zgrzipieć, zymdleć

także: nŏleżeć, patrzeć, rozumieć, ryczeć, słyszeć, srozumieć, śmieć, umieć, usłyszeć, wrzeszczeć, zależeć

IV) Czwarta koniugacja cechuje się umiarkowaną liczebnością. Należą do niej czasowniki posiadające w bezokoliczniku przyrostek tematyczny -e- oraz –eje– w temacie teraźniejszym. W grupie tej dominują rzeczowniki odprzymiotnikowe. Charakterystyczne dla tej koniugacji jest skracanie przyrostka tematu teraźniejszego do –ej– w pozycji przed samogłoskami (biydni-ej-ã, biydni-ej-e, biydniej-ōm).

także: ciymnieć, jaśnieć, kamiynieć, markotnieć, piyknieć, sinieć, starzeć sie, szaleć, zielynieć

V) Piąta koniugacja piąta jest stosunkowo liczna i regularna. Należą do niej czasowniki zakończone w podstawie bezokolicznikowej przyrostkiem –i-, w podstawie czasu teraźniejszego zaś –i– (podgrupa Va) lub –y– (podgrupa Vb). Dla podgrupy Vb charakterystyczne są alternacje spółgłoskowe typu si : sz (prosić: proszymy : proszã), zi : ż (wozić : wożymy : wożã), dzi : dz (chodzić : chodzymy : chodzã), li : l (chwŏlić : chwŏlymy : chwŏlã), dzi : dży (jeździć : jeżdżymy : jeżdżã) ci : c (kryncić : kryncymy : kryncã), ści : szcz (ôdpuścić : ôdpuszczymy : ôdpuszczã).

także: brusić, chodzić, chwŏlić, jeździć, kryncić, nosić, prosić, wozić, zwōnić, żynić sie

także: cieszyć, grzyszyć, mynczyć, położyć, przebŏczyć, słożyć, straszyć, uczyć, walczyć, wierzić

VI) Szósta koniugacja cechuje się stosunkowo dużą liczebnością oraz regularnością. Należą do niej czasowniki z przyrostkami tematowymi –owa– (w temacie bezokolicznikowym) oraz –uje– (w temacie czasu teraźniejszego). Podobnie jak w deklinacji IV, również tutaj przyrostek czasu teraźniejszego skraca się w pozycji przed samogłoskami, tym razem do –uj– (biglujã, biglujōm).

także: bŏznować, forsztelować, kerować, medykować, narychtować, nerwować, ôbiecować, podziynkować, szmakować zapisować

VII) Siódma koniugacja cechuje się średnią liczebnością oraz wysokim stopniem regularności. W jej poczet zalicza się czasowniki, które posiadają przyrostek tematowy bezokolicznika –nōn– (z równorzędnym wariantem –ny-) oraz przyrostek tematowy czasu teraźniejszego –nie-, skracający się w pozycji przedwokalnej do –n– (marznã, marznōm).

także: erbnōnć, gupnōnć, kapnōnć sie, pitnōnć, prasnōnć, stanōnć, sztopnōnć, tōmpnōnć, wyciōngnōnć, zginōnć

VIII) Ostatnia, ósma koniugacja jest w praktyce zbiorem kilku klas czasowników, które zwykle cechują się małą liczebnością, złożoną budową morfologiczną oraz dużą frekwencją użycia. Wszystkie czasowniki należące do tej koniugacji posiadają zerowy przyrostek tematyczny w bezokoliczniku oraz przyrostek tematyczny czasu teraźniejszego –e– (podgrupa VIIIa, VIIIb, VIIIc, VIIId), –eje– (podgrupa VIIIe) lub –je– (podgrupa VIIIf).

VIIIa: czasowniki typu: leź (z tematycznymi alternacjami typu: z : zi : ź > lezã, lezie : lyź, s : si : ś > niesã : niesiesz : niyś)

także: gryź, niyś, paś (>pasã), podniyś, przelyź, prziwiyź, ślyź, wiyź, wlyź, wyniyś

VIIIb: czasowniki typu: piyc (z bezokolicznikiem zakończonym na -c i tematycznymi alternacjami –c- : –cz-, typu: siyc : sieczesz, grupa ograniczona do kilku wyrazów podstawowych)

także: ciyc, dopiyc, ôblyc, przeblyc, rozwlyc, seblyc, siyc, uciyc, wlyc

VIIIc: czasowniki typu: umrzić (z tematem bezokolicznika zakończonym na –rzi-, grupa ograniczona do kilku wyrazów podstawowych)

także: drzić, ôprzić, trzić, zaprzić sie, zawrzić, zedrzić, zetrzić

VIIId: czasowniki typu: kraś (z tematem czasu teraźniejszego rozszerzonym o spółgłoskowe –d(n)– lub –t–; mało jednorodna grupa, ograniczona do kilku wyrazów podstawowych; pomijając formę bezokolicznika morfologicznie grupa w zasadzie tożsama czasownikom koniugacji VII)

także: dopaś, gniyś, prziwiyś, paś (>padnã), plyś, snojś, ukraś, wiyś, wpaś

VIIIe – czasowniki typu: śmiŏć się (z przyrostkiem czasu teraźniejszego –eje–, skracanym do –ej– w pozycji przed samogłoską)

także: dziôć sie, grzŏć, krŏć, lŏć, ôgrzŏć, piŏć, siŏć, wiŏć

VIIIf – czasowniki typu: bić (z przyrostkiem czasu teraźniejszego –je–, skracanym do –j– w pozycji przed samogłoską, najliczniejsza i najbardziej regularna podklasa koniugacji VIII)

także: czuć, kryć, myć, pić, psuć, suć, szyć, wbić, zgnić, zryć, żyć

*

Podobnie jak w przypadku innych języków słowiańskich, także w języku śląskim istnieje grupa czasowników, które nie można przyporządkować do żadnej z koniugacji. Często mowa o formach cechujących się supletywnymi tematami bezokolicznika i czasu teraźniejszego, albo też posiadających jednostkowe i niepowtarzalne przyrostki tematowe. Do nieregularnych form czasownikowych można zaliczyć takie jednostki jak: iś (dojś, zajś, wyjś itp.), jechać (dojechać, przijechać, wyjechać itp.), jeś (zjeś, pojeś itp.), stać sie (zostać, dostać, przestać itp.), bŏć sie, stŏć (postŏć, ôbstŏć, ustŏć itp.), chcieć, goreć, dotrzeć, mleć, spać, przŏć, słać (posłać), mōc (pomōc), mieć, pleć.

*

Pobieżna analiza koniugacji języka śląskiego pozwala odnaleźć kilka interesujących cech fleksyjnych. Śląszczyznę cechują liczne, wieloczłonowe samogłoskowe alternacje morfologiczne w obrębie fleksji czasownika, typu: A : Ō : Ŏ : O (czytać : czytōm : czytŏ : czytoł), A : E : Y : O (pisać : pisze : piszymy : pisoł), E : I : Y : O : A (widzi-e-ć : widz-i-sz : widz-y-my : widzi-o-ł : widzi-a-ła). Złożoność śląskich form jest szczególnie widoczna w obrębie koniugacji I, gdzie czteroczłonowemu szeregowi A : Ō : Ŏ : O odpowiada w języku polskim jednorodny przyrostek A (czyt-a-ć, czyt-a-m, czyt-a, czyt-a-ł).

Z drugiej strony, język śląski w wielu przypadkach preferuje proste i konsekwentne rozwiązania fleksyjne. Warto zwrócić uwagę na tożsamość tematów czasowników koniugacji VIIIb, VIIIc (pieczã, pieczesz, piecze…, umrzã, umrzesz, umrze…), która wyraźnie różnicuje te formy od niejednorodnych polskich odpowiedników (piek-ę, piecz-esz, piecz-e, piek-ą… umr-ę, umrz-esz, umrz-e, umr-ą…).

Konsekwentna unifikacja końcówek osobowych i przyrostków tematowych pozwoliła też na zatarcie w języku śląskim odrębności charakterystycznych czasowników: rozumieć, śmieć, umieć (serb. разум[ј]ети, см[ј]ети, ум[ј]ети, czes. rozumět, smět, umět), które w wielu językach słowiańskich tworzą odrębna grupę koniugacyjną. Ten kompleks czasowników został jednak w śląszczyźnie wchłonięty do koniugacji III, jako że nie różni się żadną istotną cechą fleksyjną od form typu: nŏleżeć, słyszeć, zależeć.

Charakterystycznym dla śląskiej fleksji zjawiskiem fleksyjnym jest ostatecznie obecność w 1.os. l.mn. czasu teraźniejszego cofniętej samogłoski -y-. Jej obecność jest jedną z przyczyn ciekawego wyróżnika śląskiej koniugacji, a mianowicie zróżnicowania tematów s’ : sz, c’ : c, z’ : z (nosisz : noszymy, lecisz : lecymy; leziesz : lezymy).

BIBLIOGRAFIA:

Bąk S., 1974, Mowa polska na Śląsku, Wrocław

Lehr-Spławiński T., 1950, Gramatyka języka czeskiego, Warszawa

Neblik S., Orliński W., 2020, Dykcjōnorz Gŏdki Ślōnskij, dostęp: [http://dykcjonorz.eu]

Nitsch K., 1939, Dialekty polskie Śląska, Kraków

Стевановић М., 1964, Савремени српскохрватски језик. Граматички системи и књижевнојезичка норма, Београд

Tokarski J, 2001, Fleksja polska, Warszawa