System deklinacji rzeczowników języka śląskiego. Próba klasyfikacji

Dokonując podziału rzeczowników śląskich na deklinacje przyjęto jako główne kryterium klasyfikacji szeregi końcówkowe, a więc pośrednio istniejące wzorce odmiany przez przypadki (gŏdk-a, gŏdk-i, gŏdc-e… → wzorzec: a–i–e…; gniŏzd–o, gniŏzd–a, gniŏzd-u… → wzorzec: o–a–u…; ancug-ø, ancug-a, ancug-owi → wzorzec: ø–a–owi…; gynś-ø, gyns-i, gyns-i → wzorzec: ø–i–i… itp.). Przynależność danego rzeczownika do rodzaju (żeńskiego, męskiego, nijakiego) jest w tym układzie cechą wtórną, która nie decyduje o kształcie podziału na deklinacje.

Zgodnie z przyjętymi kryteriami, rzeczowniki należące do języka śląskiego dzielą się na cztery deklinacje:

• deklinację samogłoskową I, do której należą rzeczowniki zakończone w Nom.sing. końcówką fleksyjną –A lub –Ŏ (armijŏ, gŏdka, historyjŏ, poeta, siostra – rzeczowniki żeńskie, rzadziej męskie)

• deklinację samogłoskową II, do której należą rzeczowniki zakończone w Nom. sing. końcówką fleksyjną –O lub –E, względnie –Ã (cielã, gniŏzdo, morze, przōnie; ramiã – rzeczowniki nijakie)

• deklinację spółgłoskową I, do której należą rzeczowniki zakończone w temacie na spółgłoskę, w Nom. sing. końcówkę fleksyjną –Ø, w Gen.sing. końcówkami –A lub –U (ancug, brat, dyszcz, ôbrŏz, tref – rzeczowniki męskie)

• deklinację spółgłoskową II, do której należą rzeczowniki zakończone w temacie na spółgłoskę, w Nom. sing. końcówką fleksyjną –Ø, w Gen.sing. końcówką –I (gynś, krew, mysz, nić, przijymność – rzeczowniki żeńskie)

Przedstawiona niżej propozycja systemu deklinacji ma charakter opracowania normatywnego, nie zaś opisowego. Tym samym, podczas przygotowania poniższego tekstu konieczna stała się selekcja określonych form. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku przygotowywanych Zasad Pisowni Języka Śląskiego (Prawidła ôrtografije ślōnskigo jynzyka), tworząc proponowane wzorce odmiany rzeczownikowej kierowano się sześcioma głównymi zasadami:

• respektowanie rozstrzygnięć gramatycznych cechujących się najwyższą frekwencją we współczesnej śląskiej literaturze pięknej,

• preferowanie form o prestiżowym statusie, wynikającym z ich przynależności do śląskich dialektów i gwar o największym potencjale demograficznym, kulturowym i ekonomicznym

• kultywacja cech językowych, które wyróżniają śląski obszar dialektalny w obrębie zachodniosłowiańskiego kontinuum dialektalno-językowego,

• dążenie do prostoty i ekonomii przyjętych rozwiązań gramatycznych

• afirmowanie bogactwa śląskiego obszaru językowego,

• zachowanie ciągłości z ustaleniami normatywnymi przyjętymi w Cieszynie w 2009 r. oraz regułami zawartymi w „Gōrnoślōnskim ślabikŏrzu” z 2010 r.

DEKLINACJA SAMOGŁOSKOWA I (–A, –Ŏ)

Nom.sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I posiadają w Nom.sing. samogłoskowe końcówki fleksyjne –A, –Ŏ.

Na klasę 1. tej deklinacji składają się rzeczowniki zakończone na samogłoskę –A, z czego podklasę 1a. tworzą formy twardotematowe (gardina, gruba, śpiywka, woda, zupa), a podklasę 1b. formy historycznie i współcześnie miękkotematowe (chaja, chwila, kałuża, pywnica, świnia).

Na klasę 2. składają się rzeczowniki zakończone w Nom.sing. na samogłoskę –Ŏ (armijŏ, familijŏ, mszō, tradycyjŏ, wieczerzŏ). Są to bez wyjątku formy miękkotematowe, w większości internacjonalizmy zakończone sekwencjami –ijŏ, –yjŏ.

Do deklinacji I samogłoskowej wchodzą przede wszystkim rzeczowniki rodzaju żeńskiego. Mniejszą cześć stanowią rzeczowniki rodzaju męskiego – są to zwykle zapożyczenia zakończone sekwencją –ta, –sta (husyta, ôrganista, poeta, szpecjalista, tata) oraz pojedyncze formy o innych zakończeniach (ōpa, suga).

Gen.sing.

Rzeczowniki twardotematowe posiadają w Gen.sing. końcówkę –Y (baby, dziołchy, gdowy, ōmy, trŏwy), z wariantem –I w formach tematycznie zakończonych na tylnojęzykowe –k, –g (bergi, drōgi, gŏdki, klŏtki, łōnki).

Rzeczowniki historycznie i współcześnie miękkotematowe posiadają końcówkę –E (brwie, chaje, glace, groble, hale, historyje, kamiynice, koszule, kuchnie, marekwie, miedze, prŏce, pszynice, rōże, sale, skrzinie, studnie, tragedyje, wiedze, Wilije, władze, zgraje, ziymie). Wyjątek stanowią formy zakończone głoskami dziąsłowymi –sz, –rz (-ż), w ich przypadku w Gen.sing. dopuszcza się równorzędne warianty –E = –Y (burze = burzy, dusze = duszy, kałuże = kałuży, msze = mszy, rōże = rōży, taszy = tasze, wieczerze = wieczerzy)

Dat.sing.

Rzeczowniki twardotematowe posiadają w Dat.sing. końcówkę –E (cegle, krowie, ranie, szłapie, wiŏsce). Dla form zakończonych na –k, –g, –h charakterystyczne są sybilaryzacyjne alternacje morfologiczne g : dz, ch: sz, k : c (berga : berdze, mucha : musze, rynka : rynce).

Rzeczowniki miękkotematowe posiadają końcówkę –I (chaji, informacyji, koszuli, studni, świni), z wariantem –Y występującym w formach zakończonych w temacie na –sz, –rz (-ż), –c, –dz (duszy, miedzy, pszynicy, taszy, burzy).

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I cechuje synkretyzm form Dat.sing. = Loc.sing.

Acc.sing.

Rzeczowniki należące do klasy 2. przyjmują w Acc.sing. synkretyczną, właściwą Nom.sing. końcówkę –Ŏ (armijŏ, mszŏ, ôkazyjŏ, policyjŏ, procesyjŏ). Rzeczowniki zakończone na –A, niezależnie od tematu, uzyskują natomiast końcówkę –Ã (binã, czŏpkã, muchã, ôwcã, ruinã).

Wyjątkowo końcówkę –Y (–I) przyjmują w Acc.sing. rzeczowniki rodzaju męskiego należące do deklinacji I (poety, ōpy, ôrganisty, sugi, szpecjalisty).

Voc.sing.

Wszystkie rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I uzyskują w Voc.sing. końcówkę –O (frelo!, historyjo!, gwiŏzdo!, łasko!, piynto!)

Nom.plur.

Rzeczowniki twardotematowe należące do deklinacji samogłoskowej I w Nom.plur przyjmują końcówkę –Y (bitwy, klasy, prōby, stodoły, szychty), z wariantem –I w rzeczownikach kończących się na tylnojęzykowe –k, –g (drōgi, kamratki, kecki, ksiōnżki, uwagi).

Wszystkie rzeczowniki miękkotematowe, zarówno z grupy 1.b jak i 2., posiadają zaś końcówkę –E (fuzekle, krople, małpice, ōkazyje, tasze).

Rzeczowniki należące do deklinacji I cechuje synkretyzm form Nom.plur = Acc.plur = Voc.plur.

Gen.plur.

W Gen.plur zastosowanie mogą znaleźć trzy różne końcówki:-ŌW, –I (–Y) oraz –Ø (z ruchomym –e– oraz bez ruchomego –e-).

Repartycja końcówek w Gen.plur rzeczowników należących do deklinacji samogłoskowej I jest dość niekonsekwentna i w dużej mierze zależna od uzusu językowego. Mimo to można wyznaczyć kilka ogólnych prawidłowości:

• Końcówkę –ŌW przyjmują niemal wyłącznie rzeczowniki twardotematowe, zwykle zakończone grupami: –łpa (chałpōw), –łda (hołdōw), –rna (byrnōw, kasernōw), –rma (fyrmōw, reformōw), –ma (flaumōw, sztamōw), –rta (kartōw, zortōw), –sta (artystōw, kapitalistōw, libstōw), –chta (geszichtōw, szychtōw), –jta (zajtōw), –rga (bergōw), –tra (psychiatrōw, siostrōw), –bza (kabzōw), –jza (glajzōw, rajzōw) –ksa (biksōw, heksōw), –nca (flancōw), –ca (facōw), –pa (lampōw, fuzlapōw, lipōw, przikopōw, utropōw, zupōw), –ja (chajōw, lelujōw ale nadzieji), –fa (afōw), –sza (taszōw, ale duszōw = dusz), –zba (izbōw).

• Końcówkę –Ø z ruchomym-e-przyjmują niemal wyłącznie rzeczowniki twardotematowe, zwykle zakończone grupami:-rka (aktorek, broszurek, cōrek, figurek, marek, powiarek, pynsjōnarek, skōrek, starek), –nka (dymbiōnek, pogŏdanek, świnek, rōzynek, ziymianek), –wka (dachōwek, dyrgōwek, kryjōwek, makōwek, placōwek, śliwek, śpiywek), –dka (grzōndek, sōmsiōdek), –tka (kamratek, pamiōntek, resztek), –czka (kamiyniczek, pieśniczek, rynkawiczek, świyczek), –cka (kecek, nocek, ōbiecek), –jka (bŏjek), –fka (szlajfek), –bka (rybek), –szka (flaszek, gruszek, muszek, liszek), –żka (ksiōnżek), –ska (desek, gazmasek, klusek, wiŏsek), –twa (bitew, brzitew), –wca (ôwiec), –gła (cegeł, jegeł), –rła (pereł), –pla (kropel), –jna (wojyn).

• Końcówkę –Ø bez ruchomego-e-przyjmują z reguły rzeczowniki twardo- i miękkotematowe zakończone grupami: –żba (służb, wrōżb), –śba (grōźb, prōśb), –nda (grzōnd, komynd), –wda (prŏwd), –zda (gwiŏzd), –nsa (szans), –cha (pociech, cech, flach ale dziołchōw = dziołch), -ica (gōnsiynic, granic, haubic, kamiynic, ôkolic, pywnic, tajymnic ale stolicōw), –da (szuflŏd), –ba (chorōb, ôsōb, ôzdōb, potrzeb, prōb ale babōw), –wa (gdōw), –ża (kałuż), –sa (klas), –ka (rzyk), –ła (szkōł), –la (sal), –na (żōn, maszin, drabin ale gardinōw), –ta (minut, kobiyt, gupot ale hut = hutōw), –ra (ŏfiar).

• Końcówkę –I (-Y) przyjmują rzeczowniki miękkotematowe, zwykle zakończone na –nia (kuchni, skrzini, studni), –źnia (kuźni, łaźni, wyôbraźni), –mia (ziymi), –bia (głymbi).

• Formy miękkotematowe wchodzące do grupy 2., czyli zakończone na –Ŏ, posiadać mogą końcówkę –ŌW lub –I (–Y) (idyjōw = idyji, familijōw = familiji, mszōw = mszy).

Dat.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I posiadają w DAT.PLUR końcówkę –ŌM (babōm, gywerōm, kapsōm, rōżōm, tajymnicōm).

Loc.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I posiadają w LOC.PLUR końcówkę –ACH (dziurach, glacach, kobiytach, perłach, zortach).

Instr.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I posiadają INSTR.PLUR przypadku końcówkę –AMI (gymbami, maszinami, rajzami, szybami, zdradami).

*Norma fakultatywna* dopuszcza użycie końcówki –ŌMA (gymbōma, maszinōma, rajzōma, szybōma, zdradōma).

DEKLINACJA SAMOGŁOSKOWA II (–O, –E, –Ã, nijaka)

Nom. sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Nom.sing. samogłoskowe końcówki fleksyjne –O, –E, –Ã.

Na klasę 1. tej deklinacji składają się rzeczowniki zakończone na samogłoski –O, –E, z czego do podklasy 1a. wchodzą rzeczowniki współcześnie twardotematowe z końcówką –O (gniŏzdo, kolano, kino, skrzidło, złoto) lub z końcówką –E (morze, ôblicze, pole, serce, zboże – formy historycznie miękkotematowe). Do podklasy 1b. zaliczają się natomiast formy współcześnie miękkotematowe, wśród których dominują regularnie tworzone gerundia, abstracta lub inne derywaty zwykle wyprowadzone formantami –nie, –cie (niyszczynście, picie, utropiynie, wyjście, zdjyncie).

Na klasę 2. tej deklinacji składają się rzeczowniki zakończone na samogłoskę –Ã. Tę mało liczną grupę rzeczowników charakteryzują rozszerzenia tematyczne widoczne w przypadkach zależnych. Mowa o cząstkach –ynci– (cielyncia, kurzyncia, prosiyncia, szczyniyncia, zdrzybiyncia), względnie –yni– / –ōn– (ciymiynia, imiynia, plymiynia, ramiynia, wymiynia; ciymiōna, imiōna…).

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II cechują się synkretyzmem form Nom.sing. = Acc.sing. = Voc.sing.

Gen.sing.

Rzeczowniki współcześnie twardotematowe (podklasa 1a.) oraz rzeczowniki rozszerzające temat (klasa 2.) posiadają w Gen.sing. końcówkę –A (ciała, kopyta, morza, prosiyncia, zboża). Rzeczowniki współcześnie miękkotematowe (podklasa 1b.) posiadają natomiast końcówkę –Ŏ (jedzyniŏ, milczyniŏ, nŏczyniō, przeczuciŏ, zabiciŏ).

Dat.sing.

Wszystkie rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Loc.sing. końcówkę –U (drzewu, miynsu, pragniyniu, uchu, zdrzybiynciu).

Loc.sing.

Rzeczowniki twardotematowe przyjmują w Loc.sing końcówkę –E. Użycie tej końcówki prowadzi do licznych spółgłoskowych alternacji zmiękczających, typu: w : wi (drzewo : drzewie), ł : l (ciało : ciele), n : ni (dno : dnie), d : dzi (gniŏzdo : gniŏździe), r : rz (jezioro : jeziorze), n : ni (kino : kinie), t : ci (kopyto : kopycie), m : mi (larmo : larmie), s : si (miynso : miynsie), b : bi (niebo : niebie).

W rzeczownikach zakończonych w temacie na tylnojęzykowe –k, –g, –h oraz w rzeczownikach współcześnie lub historycznie miękkotematowych w Loc.sing. występuje końcówka –U (dziecku, imiyniu, morzu, niyszczynściu, weselu).

Instr.sing.

Wszystkie rzeczownik należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Inst.sing. końcówkę –YM (jajcym, mlykym, pytaniym, ramiyniym, żebrym).

Nom.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Nom.plur. końcówkę –A (bogactwa, ŏkna, ramiōna, światła, zdrzōdła).

Deklinację samogłoskową II cechuje synkretyzm form Nom.plur. = Acc.plur. = Voc.plur.

Gen.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w GEN.PLUR. końcówkę zerową –Ø (kurzōnt, ŏblyczyń, piōr, słōw, świōnt). Końcówce tej towarzyszyć może wstawne –e– w formach zakończonych w temacie zbitką spółgłoskową, zwykle –jco, –dło, –kło, –tło, –łko (jajec, kōłek, piekieł, skrzideł, świateł).

Dat.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Dat.plur. końcówkę –ŌM (ciymiōnōm, jŏdłōm, kolanōm, piwōm, zdaniōm).

Loc.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Loc.plur. końcówkę –ACH (ciałach, dziełach, stworzyniach, wymiōnach, ziōrnach).

Instr.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej II posiadają w Gen.plur. końcówkę –AMI (cygaństwami, krōlestwami, stadami, szczyniyntami, spōmniyniami).

*Norma fakultatywna* dopuszcza w tym przypadku użycie końcówki –ŌMA (cygaństwōma, krōlestwōma, stadōma, szczyniyntōma, spōmniyniōma).

DEKLINACJA SPÓŁGŁOSKOWA I (–Ø → –A / –U)

Nom.sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej I posiadają w Nom. sing. końcówkę fleksyjną –Ø, w Gen.sing. zaś końcówkę -A lub –U.

Jest to wewnętrznie dość zróżnicowana deklinacja, którą można podzielić na dwie klasy. Do klasy 1. wchodzą rzeczowniki żywote, zarówno osobowe jak i nieosobowe. Formy twardotematowe zgromadzone są w obrębie podklasy 1a. (bebŏk, karlus, rojber, wilk, władca), miękkotematowe zaś w obrębie podklasy 1b. (bogŏcz, gość, policaj, princ, złodziyj).

Na klasę 2. składają rzeczowniki nieżywotne, z których twardotematowe tworzą podklasę 2a. (krzŏk, pancer, piŏsek, syns, urzynd), natomiast miękkotematowe wchodzą do podklasy 2b. (antryj, kołŏcz, łokeć, ôbyczaj, prōmiyń).

Gen.sing.

W Gen.sing występują dwie końcówki: –A lub –U. Ich repartycja opiera się na kryterium żywotności, kryterium semantycznym, po części na kryterium uzualnym.

Końcówka –A właściwa jest rzeczownikom żywotnym, zarówno miękkotematowym, twardotematowym (baranka, cysŏrza, gizda, lwa, ôjca). Obecna jest także w znacznej części rzeczowników nieżywotnych. Mowa w głownej mierze o formach należących do takich pól tematycznych jak: nazwy części ciała (brzucha, cycka, jynzyka, nosa, palca, włosa, zymba, żołōndka ale karku, mōzgu), nazwy części garderoby (ancuga, bindra, cwitra, huta, kabŏta, mantla, pasa, strzewika ale klajdu), nazwy roślin i ich części (korzynia, grziba, kwiŏtka, liścia, strōma ale ôwocu), nazwy narzędzi, przyborów i urządzeń (kija, klucza, miecza, mobilniŏka, noża, telefōna, telewizora, zwōnka, zōmka, zygara ale łuku), nazwy miesięcy (lipca, marca, siyrpnia, stycznia, września), nazwy miar (kilometra, litra), nazwy pojemników (bōnclŏka, gōrczka, kelicha, kibla, kufla, talyrza, zbōnka).

Końcówka –U właściwa jest rzeczownikom nieżywotnym, zarówno miękkotematowym jak i twardotematowym należącym do deklinacji spółgłoskowej I. Szczególnie często występuje w nazwach czynności, stanów i cech (ataku, bajzlu, blasku, ciynżaru, głodu, grzmotu, gwōłtu, huku, marszu, płaczu, porzōndku, retōnku, rozkazu, ruchu, ryku, smrodu, szumu, śmiychu, śpiywu, śpiku, śpiywu, strzału, trefu, wrzasku, wyboru), nazwach uczuć i stanów emocjonalnych (gniywu, jankŏru, lynku, smutku, strachu, żalu), nazwach substancji lotnych i stałych (dymu, gazu, grōntu, kurzu, lodu, luftu, marasu, piŏsku ale wōngla), nazwach limitacyjno-przestrzennych (pōnktu, rantu, poziōmu, szczytu, wschodu, zadku), nazwach innych abstrakcyjnych desygnatów (cylu, czasu, losu, ôbyczaju, stylu, synsu, tymatu).

W części rzeczowników nieżywotnych dopuszczalne są dublety –A / –U typu: balkōna = balkōnu, cuga = cugu, dymba = dymbu, dyszcza = dyszczu, felera = feleru, groba = grobu, motora = motoru, paketa = paketu, płota = płotu, śniega = śniegu itp.

Dat.sing.

W Dat.sing. powszechnie występuje końcówka –OWI (astowi, grobowi, młynowi, ptŏkowi, szandarowi). W niewielkiej liczbie form dopuszczalne jest użycie końcówki –U jako jedynej możliwości normatywnej (kotu, psu, światu), częściej jednak jako wariantu równoprawnego końcówce –OWI (bogu = bogowi, bratu = bratowi, chopu = chopowi, diŏbłu = diŏbłowi, ôjcu = ôjcowi, ksiyndzu = ksiyndzowi, panu = panowi, pōnbōczku = pōnbōczkowi).

Acc.sing.

W Acc.sing rzeczowników należących do deklinacji spółgłoskowej I występują dwie końcówki: –Ø lub –A. Ich repartycja opiera się na kryterium żywotności, kryterium semantycznym, po części na kryterium uzualnym.

Końcówka –A właściwa jest wszystkim rzeczownikom żywotnym (biskupa, gizda, pastyrza, ptŏka, ujka), podczas gdy końcówkę –Ø otrzymują z reguły rzeczowniki nieżywotne (dōm, byzuch, chlyb, mōmynt, źwiynk). Od reguły tej istnieje jednak istotne odstępstwo, polegające na obecności w wielu rzeczownikach nieżywotnych końcówki –A jako pełnoprawnego wariantu dla końcówki –Ø. Dotyczy to w głównej mierze nieżywotnych form rzeczownikowych współtworzących frazemy i kolokacje (‘dobyć’ miecz = miecza; ‘dajōm’ ciyń = ciynia; ‘dostoł’ szmak = szmaka; ‘mŏ’ strach = stracha, kac = kaca, pech = pecha; ‘robiōm’ wic = wica), rzeczowników będących nazwami narzędzi (‘bierã’ kija = kij, ‘mōm’ kelich = kelicha, ‘weznã’ klucz = klucza, ‘trzimie’ nōż = noża, ‘niesie’ krziż = krziża), nazwami roślin (‘widzymy’ krzŏk = krzŏka, kwiŏtek = kwiŏtka, grzib = grziba) oraz nazwami sypkich materiałów i substancji (‘bieresz’ wōngel = wōngla, śniyg = śniega). Użycie końcówki –A w wypadku form nieżywotnych wydaje się być związane z wprowadzeniem znaczenia partytywnego lub momentalnego (‘weznã’ noża ‘na chwilã’, ‘bierã’ śniega ‘ino trochã’).

W pojedynczych przypadkach końcówka –A jest jedynie dopuszczalną w odniesieniu do form nieżywotnych (‘używać’ świata; ‘dej mi’ sznapsa, ‘potrzebujã’ grosza)

Voc.sing.

W Voc.sing występują zasadniczo dwie końcówki: –U oraz –E. Ich repartycja opiera się na kryterium miękkości tematu.

Końcówkę –U uzyskują formy zakończone w temacie na spógłoskę miękką (antryju!, gwoździu!, łokciu!) lub historycznie miękką (kneflu!, kołŏczu!, ôłtŏrzu!). Takie samo zakończenie posiadają również formy zakończone na głoski tylkojęzykowe –g, –k, –ch (ancugu!, lynku!, grzychu!).

Rzeczowniki twardotematowe uzyskują końcówkę –E (fligrze!, gniywie!, hucie!, karlusie!, ôśle!).

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej I cechują się synkretyzmem form Instr.sing. oraz Voc.sing. Wyjątkową formą jest rzeczownik dōm, który w Voc.sing posiada końcówkę –E (domie!), ale w Loc.sing. posiada końcówkę –A (dōma).

Instr.sing.

Wszystkie rzeczowniki należące do deklinacji III uzyskują w Instr.sing końcówkę –YM (dowodym, krokym, sztandym, wusztym, zygarym).

Nom.plur

W Nom.plur rzeczowników należących do deklinacji spółgłoskowej I wystąpić może sześć różnych końcówek: A, –E, –I, –OWIE, –Ŏ oraz –Y. Ich repartycja opiera się na kryterium miękkości tematu, kryterium semantycznym, po części kryterium uzualnym.

Końcówkę –Y posiadają niemal wszystlkie rzeczowniki twardotematowe, zarówno żywotne jak i nieżywotne (diŏbły, kopruchy, pierōny, szwigry, zdrajcy). *Norma fakultatywna* w przypadku nieżywotnych form zakończoncyh na –nt, –nt sankcjonuje obok końcówki –Y możliwość zastosowania pełnoprawnego wariantu z –A (dokumynty = dokumynta, fōndamynty = fōndamynta, grōnty = grōnta, instrumynty = instrumynta, kōntynynty = kōntynynta, mōmynty = mōmynta, prynty = prynta, regimynty = regimynta ale tylko fizymatynta). Podobna sytuacja dotyczy rzeczowników żywotnych, które zakończone są sekwencjami –nt, –at, –ōn. *Norma fakultatywna* w ich przypadku, obok końcówki –Y, sankcjonuje możliwość zastosowania pełnoprawnego wariantu z końcówką –Ŏ (adwokaty = adwokaciŏ, braty = braciŏ, dominikany = dominikaniŏ, franciszkany = franciszkaniŏ, kamraty = kamraciŏ, ministranty = ministranciŏ, muzykanty = muzykanciŏ, protestanty = protestanciŏ, partyzanty = partyzanciŏ, pogany = poganiŏ, prezydynciŏ = prezydynty). Rzecz jasna, nazwy mieszkańców zakończone na –ōn w mianowniku liczby mnogiej posiadają wyłącznie końcówkę –Y (rybniczany, katowiczany, glywiczany, Amerykany, Afrykany).

Końcówkę –E przyjmują formy rzeczownikowe, tak żywotne jak i nieżywotne, zakończone w temacie na spółgłoskę miękką (kamiynie, kōnie, ôgnie, ôbyczaj, policaje) lub historycznie miękką (bogŏcze, gorole, prince, przŏciele, wachtyrze).

W przypadku części rzeczowników żywotnych, obok wymienionych wyżej końcówek –Y lub –E, zastosowanie może znaleźć pełnoprawny wariant z końcówką –OWIE. Końcówka ta występuje zazwyczaj w przypadku form nazywających osoby pozostające we wspólnocie rodzinnej (potki = potkowie, ôjce = ôjcowie, syny = synowie, teście = teściowie, ujki = ujkowie) lub osób pełniących funkcje publiczne (grŏfy = grŏfowie, krōle = krōlowie, starosty = starostowie, także bogi = bogowie, ucznie = uczniowie). W rzadkich sytuacjach końcówka –OWIE jest jedyną dopuszczalną (członkowie, kawalerowie, panowie, małżonkowie).

Rzeczowniki, których temat kończy się na głoskę tylnojęzykową –k oraz –g przyjmują w Nom.plur. końcówkę –I (ancugi, brzegi, progi, hercszlagi, szwōngi; byki, gŏrczki, listki, sztwŏrtki, zwiōnzki). Od tej zasady wyjątek stanowią opisane wyżej formy zakończończone na –k, będące nazwami osób pozostających we wspólnocie rodzinnej – w ich przypadku zastosowanie znajduje wyłącznie końcówka –OWIE (małżonkowie), bądź dopuszczalny jest dublet –I = –OWIE (ujki / ujkowie).

W deklinacji III występuje synkretyzm form Nom.plur. oraz Voc.plur.

Gen.plur.

W Gen. plur rzeczowników należących do deklinacji samogłoskowej I występują dwie końcówki –ŌW oraz –I (-Y). Ich repartycja zależna jest przede wszystkim od kryterium miękkości tematu oraz kryterium uzualnego.

Końcówka –ŌW występuje we wszystkich rzeczownikach twardotematowych, zarówno żywotnych jak i nieżywotnych (diŏbłōw, gyburstagōw, niywolnikōw, ôwocōw, psōw).

Końcówka –I pojawia się natomiast w formach miękkotematowych (dni, gości, jelyni, niedźwiedzi, złodzieji), z wariantem –Y po głoskach dziąsłowych –rz (–ż), –sz, –cz (bogŏczy, handlyrzy, cysŏrzy, krziży, wierszy). Trzeba jednak zauważyć, że końcówka –ŌW pojawić się może w części form miękkotematowych, szczególnie tych, które zakończone są na historycznie miękką –rz lub –l. Czasem końcówka –ŌW stanowi jedyną możliwość (farŏrzōw, krōlōw, także: policajōw, uczniōw), częściej jednak tworzy wespół z końcówką –I (-Y) szeregi pełnoprawnych dubletów (abfali = abfalōw, bajtli = bajtlōw, cywili = cywilōw, hoteli = hotelōw, kibli = kiblōw, masarzōw = masarzy, murŏrzōw = murŏrzy, ôbywateli = ôbywatelōw, talyrzy = talyrzōw, wachtyrzy = wachtyrzōw).

Rzeczownik brat posiada w Gen.plur. oboczne, pełnoprawne warianty braci = bratōw.

Dat.plur.

Wszystkie rzeczowniki należące do tej deklinacji uzyskują w Dat.plur. końcówkę –ŌM (ciyniōm, geszeftōm, paketōm, smyntŏrzōm, zmysłōm).

Acc.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I cechują się synkretyzmem Acc.plur. = Gen.plur lub Acc.plur = Nom.plur. Rzeczowniki żywotnoosobowe przyjmują końcówki –I (-Y), ŌW właściwe Gen.plur (‘widzã’ bajtli = bajtlōw, bogŏczy, farŏrzōw, masarzy = masarzōw, złodzieji). Rzeczowniki nieżywotne lub żywotnonieosobowe przyjmują natomiast końcówki –A, –I, –E, –Y właściwe dla Nom.plur (‘widzã’ ancugi, dyszcze, fundamynty = fundamynta, koty, wieprzki).

Loc.plur.

Wszystkie rzeczowniki należące do deklinacji samogłoskowej I uzyskują w Loc.plur końcówkę –ACH (dziwach, fynsterbretach, potokach, piniōndzach, warōnkach).

Instr.plur.

Wszystkie rzeczowniki należące do tej deklinacji uzyskują w Instr.plur końcówkę –AMI (geszynkami, heftami, ôgrodami, psami, sztofami).

*Norma fakultatywna* dopuszcza użycie końcówki –ŌMA (geszynkōma, heftōma, ôgrodōma, psōma, sztofōma).

DEKLINACJA SPÓŁGŁOSKOWA II (–Ø → –I)

Nom.sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Nom. sing. końcówkę fleksyjną –Ø, w Gen.sing. zaś końcówkę –I (-Y).

Jest to bardzo jednorodna deklinacja, którą można podzielić na dwie klasy. Do klasy 1. wchodzą rzeczowniki zakończone w temacie na spółgłoskę –ć. Zwykle są to abstracta wyprowadzane sufiksami –ość, –oć (ciyrpliwość, dobroć, mōndrość, przileżytość, wilgoć), ale odnaleźć można także rzeczowniki o innej strukturze semantyczno-słowotwórczej (kość, maść, nić, pamiynć, piynść, *sieć, śmierć).

Na klasę 2. składają się mało liczne serie rzeczowników zakończonych w temacie na inną spółgłoskę aniżeli –ć. Zwykle jest to –ń (brōń, jesiyń, pieśń, siyń, skrōń), –ś (gynś, ôś, pierś, wieś), rzadziej –dź (łōdź, ôdpowiydź, spowiydź), –w (brew, krew, markew), –l (myśl, sōl), –sz (mysz, wesz), wyjątkowo –ź (gałynź), –cz (rzecz), –r (jŏr).

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II cechują się synkretyzmem form Nom.sing. = Acc.sing.

Gen.sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Gen.sing. końcówkę –I (starości, myśli, spowiedzi, gałynzi, piynści, marekwi), z wariantem –Y pojawiającym się po tematach na głoski dziąsłowe –sz, –cz (wszy, myszy, rzeczy). W przypadku leksem krew w Gen.sing. możliwe jest użycie końcówki –E (krwi = krwie).

Forma krew posiada w Dat.sing oraz Loc. sing wyłącznie końcówkę –I (krwi).

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II cechują się synkretyzmem form Gen.sing. = Dat.sing. = Loc.sing.

Voc.sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Voc.sing. końcówkę –O (dobrocio!, jesiynio!, myszo!, przileżitościo!, śmiercio!).

Instr.sing.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Inst.sing. końcówkę –ŌM (gałynziōm, łodziōm, myślōm, markwiōm, piersiōm).

Nom.plur.

Repartycja końcówek w Nom.plur. jest dość niekonsekwentna i w dużej mierze zależna od uzusu językowego. Mimo to można wskazać pewne ogólne prawidłowości.

Rzeczowniki zakończone na –ć, a więc należące do klasy 1., zazwyczaj posiadają w Nom.plur. końcówkę –I (boleści, chynci, kości, maści, nici, śmierci). Tę samą końcówkę uzyskują również formy z klasy 2. zakończone w temacie na –ś (gęsi, piersi ale wariantowo wsi = wsie, ôsi = ôsie). Należy oczywiście pamiętać, że większość nazw abstrakcyjnych występujących w klasie 1 nie posiada liczby mnogiej (np. ciekawoś, dobroć, modość, pamiynć, starość, wilgoć).

Regularnie zachowują się formy zakończone w temacie na spółgłoskę dziąsłową –sz, –rz, które przyjmują końcówkę –Y (myszy, rzeczy, wszy).

Pozostałe rzeczowniki, a więc większa część form należących do klasy 2. przyjmuje w Nom.plur. końcówkę –E lub I. Dotyczy to form zakończonych w temacie na –ń (dłonie, jesiynie, siynie, skrōnie ale pieśni), na –dź (łodzie ale ôdpowiedzi, spowiedzi itp.), na –w (krwie, marekwie ale brwi) oraz na –ź (gałynzie), na –l (sole ale myśli).

Rzeczowniki należące do deklinacji IV cechują się synkretyzmem form Nom.sing = Acc.sing = Voc.sing.

Gen.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Gen.plur. końcówkę –I (gałynzi, gynsi, myśli, nici, spowiedzi) z wariantem –Y pojawiającym się po tematach na głoski dziąsłowe –sz, –cz (myszy, rzeczy, wszy).

Dat.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II IV posiadają w Dat.plur. końcówkę –ŌM (dłōniōm, piynściōm, spowiedziōm, wsiōm, wszōm).

Loc.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Loc.plur. końcówkę –ACH (gałynziach, jesiyniach, maściach, myszach, ôsiach)

Instr.plur.

Rzeczowniki należące do deklinacji spółgłoskowej II posiadają w Inst.plur. końcówkę –AMI (brwiami, ŏdpowiedziami, wsiami, rzeczami, śmierciami).

*Norma fakultatywna* dopuszcza w tym przypadku użycie końcówki –ŌMA (brwiōma, ŏdpowiedziōma, wsiōma, rzeczōma, śmierciōma).

Skróty:

N, Nom. = nominativus, mianownik
G, Gen. = genetivus, dopełniacz
D, Dat. = dativus, celownik
A, Acc. = accusativus, biernik
V, Voc. = vocativus, wołacz
L, Loc. = locativus, miejscownik
I, Instr. = instrumentalis, narzędnik
sing. = singularis, liczba pojedyncza
plur. = pluralis, liczba mnoga

Źródła (wybór):
Adamus R. i inni, 2010, Gōrnoślōnski ślabikŏrz, Chorzów,
Bąk S., 1974, Mowa polska na Śląsku, Wrocław
Cząstka–Szymon, B., Ludwig J., Synowiec H., 2000, Mały słownik gwary Górnego Śląska. Część I, Katowice,
Gramatika současné češtiny, 2012, red. grupa autorów Lingea, Warszawa
Gramatyka języka rosyjskiego, 2013, red. grupa autorów Lingea, Warszawa
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, 1998, red. R.Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa
Neblik S., Orliński W., 2020, Dykcjōnorz Gŏdki Ślōnskij, dostęp
Nitsch K., 1939, Dialekty polskie Śląska, Kraków
Olesch R., 1959, Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Wiesbaden
Pranjković I., Silić I, 2005, Gramatika hrvatskog jezika, Zagreb
Syniawa M., 2010, Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli abo lekcyje slōnskij gŏdki, Chorzów
Tokarski J., 2001, Fleksja polska, Warszawa