Pokora na Zaôlziu:  wiecy, kiere sōm nejciynżejsze

Ludkowie, chocioż żech na starość ôguchnył, nikiedy, gor wieczorami, jak uż cało chałpa spi, sie mi zdo, jakbych słyszoł daleki bōnczyni wojny. Jo wiym, że to ni ma możne, że to je iluzyja a wytwōr fantazyje. Ale tak uż to je: emocyje, kiere sie w nas dzierżōm delszy czas, majōm skłōnność prziwołować przedstawy s nimi zwiōnzane. A tak głodnymu sie beje śnić ô jedzyniu, spragniōnym miłości ô seksie, zaś strachopierdowi każde zaszramocyni myszy na gōrce bedzie imitowało atak rakietowy.

Ale zaś – z drugi strōny – człowiek je taki, że jesi mu bōmby nie lecōm rowno na głowe, pumału zaczyno nad wiadomościami z placu boju przechodzać do porzōndku, a na program dnia sie wraco pospolito agynda. Ganc ajnfach – pieśni sie śpiywajōm a żywot sie żyje. A trzeba patrzić, z czego sie żyje.

Nō a tak pumału w naszych Zaôlziańskich masmedyjach przichodzajōm spatki na piyrsze strōnki życiowe tematy – sport, kultura, polityka krajowo (to je w porzōndku), a niestety aji ideologija: „ciekawe jak dłōgo jeszcze sie bedymy bawić w to przesuwani wskazōwek? Udzierżeć czy zlikwidować przimus  zmiany czasu?” (kōmyntarz wydawcy Głosu Ludu (GL), podkreślyni moje). Abo: parcie na tych jehowistōw, jak łōni w kryzysie łuchodźczym pumogajōm jyny tym swojim (parafraza przesłanio artykułu GL ze seryje „Zdaniem…”); ni to, co my, prawdziwi chrześcijanie, kierzi nigdy nie robili żodnych rozdziołōw miyndzy murzinym a arabym (sarkazm za średnikym w całości mōj). A to uż pomilczym o negustyjoznym tyjatrze, rozpyntanym kole nowej ksiōnżki Karin Lednicki Životice.

Nie chcym spuszczać lawiny, ale dlo mnie je uż downo jasne, że zaôlziański lokalne medja, zobowiōnzane do wdziynczności za środki na remōnty Dōmōw Polskich a za udzierżowani nad wodōm tychże medjōw (czyli redaktorskich etatōw), dzierżōm gymbe a krok s ôficyjanōm cyntralnōm propagandōm a słōżalczo powielajōm jejōm, nieroz karczymnōm, retoryke. Nō, prziznejmy uczciwie, tu a tam, żeby zachować pozory wolności słowa, puszczajōm kokieteryjnie do swoich wiernych czytelnikōw ôko pod postaciōm jakigosik kōmyntarza, kiery rezōnuje s tymi nejtrywialniejszymi ôpinijami a uprzedzyniami (Ach, ty maseczki! Ach, ty szczypiynia!! Ach, ty ograniczynia!!!…).

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Pōn Bōg ś nimi, taki to przeca było dycki. Taki to było snoci za Austryje, tak to pamiyntōmy  z ery kōmōnistōw, tōż czymu by to akurat teraz miało być inaksze? Jyny kapke mi je dziwne, że jeszcze nigdzi nie widać haseł „S Grupōm Trzimajōncōm Władze po wieczne czasy”. A nigdy inaczy. Amyn.

Nō, dość uż było tej zgryźliwości.

* * *

Nie wiym czy to je ta jedyno prziczyna, ale isto aji pod wpływym wszystkich tych niewesołych refleksyji żech sie wszymnył na pōłce ôkładke ksiōnżki ôd Szczepana Twardocha Pokora, kiero uż tam, jakisik tyn piōntek przeczytano, leży.

Czy Pokora mo s wojnōm na łUkrainie cosik wspōlnego? Czy mo co wspōlnego s naszōm zaôlziańskōm sytuacyjōm? Ni mōm jednoznacznej ôdpowiedzi. W każdy razie lektura tej na razie ôstatni powieści ôd Twardocha wywołuje tela skojarzyń, prowokuje ku tela przemyślyńōm ô wszystkich aspektach powiōnzań jednostki a ôgōłu, ô hladaniu miejsca w hierarchiji społecznej, ô hladaniu tożsamości a ô traktowaniu mniyjszości etnicznych przez społeczyństwa dominujōnce, że ty paralele sie przeca jyny nōńdōm.

Jasne, że kogosi napadnōm aji insze pytania, baji czy sie bracia z Glajwica a umgebungu, jak by to czytali,  nie napajedzōm, że jim tu jakisi „skandy prziszeł, skōnd sie wziył” chce ôpowiadać ô Twardochowi.      Nō, rysknym to, uwidzym, co beje, w nejgorszym mie stela wyniesiecie w zymbach,

Gōrnoślōnzocy (pomimo wielgucnych rozdziołōw w doświadczyniu historycznym) sōm dlo Cieszyniokōw nejbliższōm rodzinōm, a tak ni może być dziwu, że twōrczość Twardocha, kiery sie na Gōrnym (Wyrchnim) Ślōnsku urodził, ku gōrnoślnōnskości sie głosi a w kierego twōrczości regijōnalizm ôdgrywo zasadniczōm role, wywołuje nasze zainteresowani. Ô to wiyncyj, że ksiōnżki ôd Twardocha były przełożōne na wiela jynzykōw, w tym na czeski. A tak by było fakt gańba sie robić, że dlo nas Twardoch nie egzystuje jyny tymu, że jego poglōndy dotyczōnce hajmatu ni dycki licujōm s oficyjalnōm zaôlziańskōm (cieszyńskōm) tożsamościowōm doktrynōm.

Miyndzy Pokorōm a starszymi Twardochowymi powieściami a opowiadaniami je na piyrszy rzut ôka dość wyraźny rozdziōł. Isto piyrszy roz Twardoch zrezygnowoł z elemyntōw sci-fi a magicznego realizmu; ni ma tu żodnych lotajōncych w lufcie czornych bogōw ani wielorybōw, pod nogami nie wzdycho, nie trzynsie sie a nie wypuszczo kłymbōw siarkowego dymu żodyn smok, też żodyn z bohaterōw tu nie wpado do spirale seryjnych reinkarnacyji. Chocioż… ale nie zdradzejmy hned wszystkigo.

Tak abo siak, nōńdymy tu wszystko to nejlepsze, co z twōrczości Twardocha znōmy. Na piyrszy plan sie wybijajōm problymy społeczyństwa w czasie krōtko przed, podczas a hned po piyrszej wojnie światowej, społeczyństwa s głymbokim socyjalnym podziałym; ôbraz biydy a poniżynio a beznadziejno pruba tzw. awansu społecznego, przynścio z jednej klasy do drugi, przynścio, kiere ni ma możne bez straty wiynzi s ludziami, spomiyndzy kierych sie wyszło. Niech sie bohater powieści Lojzik (po naszymu Lojzek) Pokora, synek hawiyrza z podgliwickich Nieborowic, staro, jak chce, miyndzy „lepszych ludzi” sie dostać ni może  Tamci mu jego pochodzyni nieustale przipominajōm. Jesi uż to ni ma jawno wrogość, pogarda, tak aspōń ta wielkopańsko ôbraźliwo pobłażliwość typu – widzicie, jaki to je piekne, jaki to je budujōnce, jak sie tyn zwykły człowiek z ludu staro, jaki ōn je …* (*teraz uzupelnić: pilny, pracowity, ôdważny, lojalny, etc, etc…), skoro jak prawdziwy Niymiec.

Chocioż – ta cesta „za lepszym żywotym” sie nie zaczyła za sprawōm samego Lojzika. Nasz bohater, kiery wyrosto we wielodzietni rodzinie, dostowo naroz przileżytość uczyć sie na gimnazyjum. To, co mōgło wyglōndać na łut szczynścio, sie za krōtki czas przemiynio na koszmar. Małego Pokore w nowym środowisku nieustannie spotyko ze strōny kolegōw z bogatszych rodzin poniżani a szykanowani. Jedyno na pozōr sympatyczno dusza, kiero mu podowo pumocnōm dłōń, też tego nie robi, jak sie nieskorzi łukoże, bezinteresownie. Koszmar gimnazyjum sieprzecy jyny kōńczy a Lojzik idzie sztudyrować filozofije na wrocławski uniwersytet; to były jedyne piekne roki, przez kiere go żodyn nie ôtłōkoł, a kiedy jako korepetytor nareszcie prziszeł aji ku jakimsik piniōndzōm. W tym stanie pozornej stabilizacyje sie ôddalo ôd swojich korzyni, coroz miyni ôdwiedzo bliskich, coroz bardzi spływo s nimieckim ôtoczynim. W nimieckim środowisku spotyko po prowdzie aji Polokōw, kierzi mu „przipōminajōm”, że ślōnski lud „patrzi” ku polskimu narodowi, ale Lojzik to mo kansikej, czuje sie lojalnym poddanym cysorza Wilhelma, a kiedy wybucho wielko wojna, zgłoszo sie do kajzerowej armije na ôchotnika (Twardoch sie nie zaprze – jego zamiłowani do brōnie a naturalistycznych scyn robi z czynści powieści, poświyncōnych wojnie, prawdziwy majstarsztik). Rannego w głowe bohatera kōniec wojny zastanie we wojynskim lazarecie. Kiedy wychodzi ze szpitola, jeszcze zdezoriyntowany, schorowany a ôkradziōny, jedyne, co mo, je Ajzowny Krziż, kierym go nimiecko armija łudekorowała za dzielność a odniesiōne rany. Na kōniec, przimiyrajōncy głodym, nōndzie pumoc u dobrych ludzi a niedłōgo potym sie dostowo do wiru rewolucyje, kiero rozgorzała w powojnowym Berlinie. Tu w walkach u boku marksistōw przeciwko socyjaldemokratōm a ôddziałōm wiernym kajzerowi ômal nie traci życio. Cudownie ôcalōny, wraco sie na Ślōnsk, kaj pruguje nōnść na nowo swoji korzynie, żyć normalny żywot. Ale wszystki ty plany sie ôkazujōm iluzyjōm. Zaś sie ôcknie miyndzy walczōncymi strōnami, w boju miyndzy tymi, kierzi chcōm Wyrchni Ślōnsk zachować dlo Niymiec, tymi, kierzi chcōm niepodległego Wyrchnigo Ślōnska a „korfanciorzami”, zwolynnikami prziłōnczynio Wyrchnigo Ślōnska ku Polsce. Pokora, jako inaczy, sie zaś dostanie pomimo swojigo ôportunizmu a skłōnności do lawirowanio do szlamastyki, ale jesi w Berlinie mu uratowoł żywot cud, tu, kansik miyndzy Nieborowicami a Pilchowicami, na ślōnski ziymi, sie powtōrki cudu nie doczko.

* * *

W perspektywie przesłanio powieści spōmnieli my niepodarzōnōm prube zmiany socyjalnego statusu (mōwiōnc jynzykym wiela razy w powieści spōminanego Marksa – klasy społecznej). Bohater sie fōrt potłōko w jakisik przejściowej zōnie miyndzy światym ubogich a światym bogatych, bo do klasy, kierōm se wyśnił, kiero je ôbietnicōm lepszego żywota a spełniynio ambicyji, kiero dowo iluzyje zdobycio miłości ukochanej kobiety, ni ma przijytny. Też uż nie patrzi do społeczności, z kierej wyszeł, nie czuje sie tam dōma, a ani go tam żodyn spatki nie chce. Jesi uż, tak jyny „na ôko”, żeby mieć po swoji strōnie doświadczōnego w bojach ôficyra, bo pomimo, że sie wielko wojna skōńczyła, to rostomajte walki trwajōm dali, a zabijocy sōm na woge złota. Rōwnocześnie widzymy prube dopasowanio tożsamości narodowej, chocioż, po prowdzie, to bardży ta tożsamość hlado Lojzika, niż Lojzik jōm. Ni ma to całkym swobodny wybōr, bo choć to na piyrszy szup tak nie wyglōndo, miejsce w hierarchiji społecznej a przinależność narodowo sōm połōnczōne mało wyraźnymi, ale przes to egzystujōncymi nitkami. Teraz odboczym –  to samo sie musiało odegrować u nas, nad Ôlzōm, przed 100 – 150 – 200 rokami. Cały tyn bolesny proces, kierym przeszli nasi przodkowie, a my uż jyny poerbowali nastympstwa jejich wyboru a bierymy ich dzisio jako gotowōm wiec, nieroz „zapōminajōnc”, że były tu aji insze możności, kiere przełeciały przez durszlok historyje.

Lojzik, chocioż w nieco inszej geograficznej przestrzyni a w inszym czasie, je też „łowiōny”. Z jednej strōny przez Niymcōw, kierzi nim po cichu gardzōm jako „Wasserpolokym”, słowiańskim obywatelym Rzeszy drugi kategoryje, ale go potrzebujōm. Bo bez Ślōnska, ziymie ôpływajōncej czornym złotym, sie Niymcy nie obedōm, a zaś Ślōnska sie mieć nie do bez jego  miyszkańcōw, kretōw tej ziymie. A jak rozmyślali „łowcy”-Polocy? Dało by sie powiedzieć, że ganc tak samo, jyny w tych rozmyślaniach słowa: Hajmat, Niymcy, Niymiec, nimiecki, były zastōmpiōne słowami: Ôjczyzna, Polska, Polok, polski.

Trzecio grupa, kiero twierdziła, że bogactwym Ślōnska sie nie trzeba s nikim dzielić, tōż niech je Ślōnsk jyny dlo Ślōnzokōw, ni miała miyndzy nimieckim młotym a polskim kowadłym żodnych szans. A jak to na kōniec dopadło? Tego sie bezpośrednio ôd Twardocha nie dowiadujymy, bo sie ksiōnżka kōńczy, ale historyja nōm to przeca doôpowiadała.

W dzisiejszych czasach żodno szanujōnco sie powieść sie nie ôbedzie bez krytyki kościoła. Nie inaczyj je tymu ani u Twardocha. Po prowdzie nie idzie tu ô krytyke kościoła jako całości, jyny kōnkretnego farorza, ale przeca. Je to człowiek wyprany z wszelki wiary, kierōm stracił jeszcze w syminaryjum,  kiery ni mo ani kapki uczciwości, aby to prziznoł a ôdeszeł, ale dali gro szulerskōm gre, przinoszōncōm mu wygodne żywobyci a szacowne miejsce w dziedzińskim światku jasełkowej wiary.

Je tu jeszcze jedyn wōntek, kiery żech se niechoł na kōniec, chocioż w powieści Twardocha patrzi miyndzy ty nejpoważni potraktowane: wōntek platōnicznej miłości Pokory do Agnes, dziywczyny z gliwickigo miyszczańskigo dōmu. Je to ale miłość nieôdwzajymniōno, poddańczo, pełno upokorzyń, nienormalno, tak jakby to była karykatura uczucio, jego odbici w krziwym zdrzadle. Prziznōm sie, żech se na prubach zrozumiynio postaci Agnes, jeji symboliki, wyłōmoł zymby. Agnes, kierōm Lojzik poznoł jeszcze jako uczyń gimnazyjum, kiero sie stała dlo niego głōwnōm motywacyjōm na uzyskani wyższego statusu społecznego, ta Agnes, kiero nie schodzi z jego myśli skoro nigdy a pumogo mu przeżyć nejciynżejsze chwile na frōncie, sie okazuje zwykłōm myrchōm. Było stworzyni postaci Agnes jyny jednôm z cegiełech dziwnych, queerowych łukładōw, kierymi powieść przekipuje? Je Agnes jyny ôkrutno „dōmina”, kiero sie wyżywo na niewolniczo uległym Lojzikowi Pokorze, jakby w platōncznej formie sadyzmu? Była niezrozumiało uległość Pokory wobec złej, egoistycznej, nieludzki, perwersyjnej Agnes symbolicznym wykreślynim stosunkōw proletariatu a burżuazyje? Czy, na kōniec, posłōżył autorowi tyn chory zwiōnzek (przeca jyny) na udziwniyni akcyje powieści, jako jakosik namiastka ulubiōnych lotajōncych wielorybōw? Za każdōm z tych poszlak sōm argumynty na „ja”, ale ni do kōńca. W każdym razie ta miłość, udzierżowano przi żywocie przez roki, naroz ustowo; ôtwiyrajōm sie ôczy Lojzika Pokory, tak jak sie ôdewrziły ôczy Stanisława Wokulskigo abo Martina Edena, s tym, że u Twardocha je to „ôtwarci” jakisik mało wiarygodne, za pryndki na to, aby mōgło być prawdziwe, rownymi nogami z szalōnej ôddaności a posłōszyństwa. Bo ślepo, niespełniōno miłość sie ni może ganc ajnfach rozpłynyć za pōł godziny. Tōż nie wiym. Możeście tymu na kobyłke prziszli wy, kierzi uż też mocie lekture ksiōnżki za sobōm?

S Aloisym Pokorōm sie ni ma ciynżko zidyntyfikować, gor dlo czytelnikōw starszej  generacyje. Mało to naszych ludzi prugowało przekroczyć prōg miyndzy biydōm a inszym, lepszym żywotym? Mało to naszych ludzi zmarzło na pōł kroku s jednōm nogōm uż za progym, ale drugōm, jakby przirośniōnōm, fōrt po tej strōnie? Mało ludzi z naszej generacyje se kładło pytani „gdo żech je”?  A hned za tym: „a czymuż bych se wubec musioł decydować miyndzy jednōm a drugōm ôpcyjōm (łu nas miyndzy polskōm a czeskōm tożsamościōm)”? Dlo takich powieść Pokora je jednōm z nejlepszych Twardochowych ksiōnżek. Znōm ale aji ludzi, kierzi sie uż urodzili „za dwiyrzami” a pytania dotyczōnce tożsamości za nich rozwiōnzali jejich przodkowie. Nō a prawie ci czytelnicy sie  przi Pokorze dość tropili. Ganc ajnfach, nie naszli tam nic ciekawego a cało ksiōnżka było dlo nich młōcynim prōznej słōmy. Ale tak to było dycki, kiela ludzi, tela indywidualnych ludzkich doświadczyń. A tela gustōw!

* * *

Italski pisorz Umberto Eco kansik kiejsik napisoł, że człowiek nigdy nie zabijo inszego człowieka s wiynkszōm ôchotōm, jak wtedy, kiedy to robi pod sztandarym religije. Dziwne, że Eco nie wspōmnioł zabijanio w imie ideałōw Ôjczyzny a Narodu. Tu pytani, kiere sie może bedzie zdać wiela ludziōm szczerze ôddanym Bogu a Ôjczyźnie bluźnierczym: je możne, aby taki wiecy, istoty, ideje, kiere rowno abo pośrednio przikludzōm ludzi ku wojnie, były dobre?

Ôdpowiydź se musi hladać każdy sōm u siebie.

Iste je to, że ewolucyja ôdkryła wielkōm wygode tworzynio wiynszych społyczyństw. Ni zwōli tego, że sie we wiynkszej grupie lepi śpiywajōm patriotyczne pieśni ani tymu, że chōralnie ôdmawiano modlitwa fakt dobrze brzmi. Instynkt stadny wyewoluowoł po to, aby my byli skuteczniejsi w walce, a wszystki formy zachowanio, skupiajōnce ludzi do jeszcze wiynkszych grup, niż to je zdolny zapewnić instynkt stadny, sōm pochodnōm tego prymitywnego mechanizmu. Tak, jak wieczerza we wytwornej restauracyji s drogim winym a dyskretnymi dźwiynkami skrzipiec w tle sōm deriwatym instynktu pokarmowego, zaś ukłodani miłosnych sōnetōw a serenad wychodzo, za przeboczynim, z normalnego bzykanio.

Nie wiym, czy taki dywagacyje bedōm dlo was akceptowalne, bo z nich by wynikało, że gōrnolotnie brzmiōnce słowa „ôjczyzna” a „narōd” sōm jedynie pretekstami do tego, aby jedyn drugimu mōg sym tam strzelić po pysku, zachowujōnc dekorum wzniosłości a szlachetności. Sproste preteksty w peweksowym ôpakowaniu (chocioż, z drugi strōny, strzelić kōmusi po pysku osobiście może być nikiedy aji uczciwe, aji hōnorowe). Ale wytwarzać do tego celu armije, za kierōm sie schowiym, bałamōncić propagandōm „pospolite ruszyni”, inszych posyłać na śmieć, twierdzōnc, że tego wymago „dobro ôjczyzny”??…

To ô agresorach. A ôbrōńcy? Czy nie byłoby wiela razy uczciwsze w ewidyntnie stracōnych wojnach zawczasu cofnyć, przijōnć warunki kapitulacyje, a  nie dziepro potym, jak uż poszły gryźć piosek tysiōnce bohaterskich obrōńcōw, kierym jakisik wōdz nabulikowoł, jacy to sōm silni a gotowi a jako ta ich sprawa je sprawiedliwo a świynto?

Powiycie – retoryka tchōrza? Możne, ludkowie. Możne. Ale tu sie nōm rodzi dylemat, bo nejwiynkszym tchōrzym by potym musioł być tyn, kiery uczył uległości, wyrzeczynio sie zymsty, kiery zakazowoł walki mieczym, a kiery kozoł czynstować wroga chlebym. Spōmni se jeszcze kiery, jak sie tyn chłop nazywoł?