Ô naszyj ślōnski rzōndzyniu
Rozprawioł mi ujek z Mochowa, że jak go wejźli na front, to mioł ôsiymnŏście lŏt. Wojna se już kończyła i jak jechoł nazŏd, to w Katowicach-Dziedzicach spotkoł na banhŏwie znajomego z tyj samyj wsi, co całõ wojnã bōł na frōńcie i już nie umioł dobrze gŏdać po Ślōnsku. Nowe władze wezły ich zarŏz na przesłuchaniy i wtedy tyn znajomy padoł: „Tu baje rzōńdziōł tyn mody”. „My wam pokażemy, kto tu rządzi”- usłyszeli i znŏdli se w hareszcie.
Z tyj rzōndzyniał po Ślōnsku to nie je ajnfach. Po pierwsze ślōnskŏ gŏdka mŏ dużo zortōw. Inakszi rzōndzōm huciŏrze, inakszi ôd Ôpolŏ, inakszi ci ôd świanty Anny. To, że nasza mŏwa jest takŏ roztōmajtŏ jest powodał do tygo, że Polŏcy nie uznajōm ślōnskyj nŏrodowości, bo nŏrodowość musi mieć ôsobny janzyk (tak tuplikujōm, choć to przecã nie jest prołda). Inkszŏ rzecz, że jak bōł spis powszechny, to wtedy każdy mōg se wpisać ślōnskõ nŏrodowość, a tera jakoś ty nŏrodowości niy ma.
Jak już prandzyj padałach, sōm roztōmajte zorty ślōnskyj gŏdki. Ta dokoła Głogōwka jest zbadanŏ przez uczōnych i dokładnie ôpisanŏ. Nazwali jōm „dialekt głogōwecki”.
Piyrszy rŏz ôpisoł jōm polski uczōny Lucjan Malinowski w roku 1869. Myślã se, że go to musiało trōmfnōńć, jak pojechoł za granica, do niymieckiygo landu i usłyszoł, że miejscowi tam gŏdajōm choby po polsku, choć Polski nie widzieli już sześćset lŏt. Nie spokopiōł wiałże, że miandzy Niymcōma tyż mogōm mieszkać ludy Słowiańskie, take jak choćby Ślōnzŏki. I że choć żyjōm w cudzyj państwie, sōm dali sobōm i rzōndzōm po swojymu.
Ślōnsk wandrowoł ôd jednygo władcy do drugygo- nŏprzōd bōł w państwie Czeskim, potyn Bolesław Chrobry wyrwoł go Czechom do swojego państwa, potyj miała go Polska, choć niekiedy na krōtko wytargali go nazŏd Czesi aż na kōniec krōl Kazimierz Wielki przehandlowoł go Czechōm za polskõ korōnã. Po Czechach erbli go Habsburgowie i znŏd se w Austryji, a jak Maria Teresa przegrała wojnã to trefiōł do Prus.
Sami widzicie, że przez tysiōnc lŏt historyje wcale go Niymcy niy mieli długo, a Polska miała go jeszcze myni. Po wojnie Polska dostała Ślōnsk za swojy teryny, co im zagrabiyli Ruscy i nazwała Ślōnsk „odwiecznie piastowskimi ziemiami, które powróciły do Macierzy”. Ôd tygo czasu żyjymy do kupy rŏz lepi, rŏz gorzi, ale poleku sōm my jak stary (dobry?), małżyństwo – choćby my se nie przŏli, to mōmy spólnyj majōntek, spólny dzieci i wnuki, znōmy se już jak glacaty koniy i jest nōm do kupy wygodnie.
No ale to miało być ô naszyj gŏdce, a nie ô polityce. Polityka jednak w naszyj janzyku ôdbijała se jak w zdrzadle. Choćby moja gŏdka – jest ôna już blank inkszŏ, niż ôd mojy ōmy, bo sztudowałach w polskich szkołach i to ôdmiyniyło mojy rzōndzyniy. Takōm starōm godkom to wiałże jeszcze gŏdajōm jyno ty Ślōnzŏki, co wyjechały sto lŏt tymu do Teksasu i angielskygo do śląskygo nie miyszajōm. Jak tu przijyżdżajōm na bezuch, to nasi janzykoznawcy se nie mogōm nacieszyć – słuchajōm, nagrowajōm i piszōm. Elegancki Amerykōn z Teksasu pytŏ se naszygo eleganckygo profesora: „Kaj tu je haziel, bo muszã za potrzebōm”, bo tak tam dali rzōndzōm w tyj Teksasie.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
A nasza mŏwa jest żywŏ. Świat se zmiyniŏ i ôna se zmiyniŏ. Jak dialektolodzy lamantujōm, że niy ma już ślōnsky gŏdki, bo se zmiyniyła, bo je inkszŏ niż sto lŏt tymu to se mylōm. Sto lŏt tymu tyż se zmiyniała i dwiesta lŏt tymu i trzista. A że mŏ se dobrze to widać w szkole – dzieci ze wsi nie jest gańba rzōńdzić, aszōm se swoi gŏdaniał a ludzie, ktōrych tu przeflancowano z Kresōw choć po ślōnsku nie umiōm, to lubiōm naszã gŏdkã, już jōm rozumiōm i niekiedy pożyczajōm roztōmajty fajny słōwka, np. „ônaczyć”, „blank”, „durch”. Prołda, że gŏdka se robi corŏz podobniejszŏ do literacky polszczyzny, a niekedy znejdzie se już i słōwko angelsky – ale tak już musi być, bo w takich żyjymy czasach. Gŏdka musi nōm służyć, „powiedzieć wszystko, co pomyśli głowa”, po to jest każdy jynzyk.
Gynau tak samo było, jak Prusy zdobyły Ślōnsk w wojnie ze Austryjōm. Dzieci chodziyły do niymieckich szkōł, zaczła se rewolucjŏ przemysłowŏ – nowy maszyny, nowy geryjta, trza było to wszystko nazwać. Byli w państwie pruskim, to pożyczali niemiecky słowa, tak jak tera pożyczajōm polsky. Brali to, co potrzebowali, tak jak prandzyj brali dużo słōw i zwrotōw z czeskygo. Widzymy to, jak jedziymy do Czechów – przed glajzōma stoji „Pozor vlak”- my tyż gŏdōmy „Dej pozōr”. A wiela mōmy słōwek z czeskygo, choćby: woniać, szŏlka, strōm, bibiki, galŏty, krzipopa.
No ale choć w naszyj gŏdce jest dużo słōw czeskich i jeszcze wiancyj niymieckich, to jest ôna nŏbarzi zbliżōnŏ do polsky gŏdki. Możno skuli tygo, że jak słowiańsky plymiona, z ktōrych kożdy miało przecã trochã innõ gŏdkã, zaczły se slepiać w jedno państwo, Ślōnsk zostoł slepiōny z tymi, co potyj stały se Polskōm. Bōł tyż Ślōnsk wtedy tajlōm nŏbogatszōm i nŏnowocześniejszōm, bo prandzyj niż reszta Polŏkōw bōł w państwie Wielkomorawskim i Czeskim i prandzyj tyż bōł ôchrzczōny. Mōgliby my powiedzieć, że za bajtla i Ślōnsk i reszta Polski chowali se w tyj samyj Słowiańskyj familiji, byli do kupy i tygo pokrewiyństwa nie cŏfniymy.
No a czamu ślōnskŏ gŏdka jest takŏ inakszŏ niż dzisiejszy polski janzyk? Bo jest to mŏwa bardzo starŏ. Na poczōntku XIV wieku Ślōnsk se ôderwoł ôd Polski już na wdycki (aż do czasu „odzyskania odwiecznie piastowskich ziem”), i ta ślōnskŏ mŏwa z XIII-XIV wieku – co była możno wtedy takŏ samŏ abo podobnŏ jak w Czechach abo inkszych polskich tajlach – już w ślōnski gŏdce została. Zostały wyrazy, zwroty i wyrażynia z mŏwy staropolsky, taky, jakōm pisoł Kochanowski i Rej: gańba, zdrzadło, chrobaczywy, wczora, gorać, wichłać. Zostały głoski pochylōne, ktōry były w staropolski janzyku, a już ich w polski mŏwie niy ma. Zostało nosowe a (gańś, ksianga, tam, pamiantej). Ta staropolskŏ polszczyzna w ślōnski gŏdce została, a polski janzyk poszoł w innõ stronã i bardzo se zmiyniōł. Po unii Polski i Litwy terytorium tygo kraju cŏfło se na wschōd i zaczła se tyż zmiyniać mŏwa Polŏków. Wielcy poeci – Słowacki i Mickiewicz pochodziyli z Kresōw i wprowadziyli do literatury swōj janzyk. Nowożytny polski janzyk bardzo se różni od staropolskygo, a co dopiyro od ślōnsky mŏwy.
A Ślōnzŏki durch rzōńdziyły po swojymu. Flejgowały prastary zwyczajy – topiyniy Marzanny, łażyniy z moikał, umcugi na dożynki, fejderbaly bez zimã, gōniyniy Judasza w żurowõ strzodã, myciy papowi nogōw w Wielki Czwŏrtek, pieczyniy krajanków przed weselał, abrahamy na fynfcich i jeszcze dużo inkszych. Kożdy nowy pokolyniy było nauczōny robić, słuchać starszych, szanować farŏrza i rechtora, dbać ô porzōndek w polu i gospodarstwie. Ludzie przŏli swoji ôjcowiźnie, choć ô przŏniu Ślōnzŏk nie gŏdoł. W całojści Ślōnzŏk mało gŏdoł, a wiancyj robiōł. Taky janczki, co dużo gŏdały, a mało czyniyły wszyscy mieli za zgniylochy, a zgniyły Ślōnzŏk to je cojś przeciwnygo naturze.
Tak se myjślã, że to cud, iż ślōnski lud zachowoł swojã mował, choć bōł co trochã w inkszyj państwie, dokoła niygo były niymiecky wsiy i miasta (kolōnizacyjŏ w strzedniowieczu i za Fryderyka), a w szkole tyż se uczōł po niymiecku. Polsky władzy tã gwarã tampiyły, tak jak prandzyj jōm tampiyły władzy niymiecky. Ale Ślōnzŏki nic se z tygo nie robiyły i dali nie robiōm. Dōma rzōndzōm, gŏdajōm i rozprawiajōm. A nasz rzōnd zamiast tã gŏdkã flejgować, bo ôna znaczi, że Ślōnzŏki sōm z ty samy słowiańsky familijy co Polŏki, to durch fandzŏli o „zakamuflowanej opcji niemieckiej”. Śmiŏć se czy beczeć?
Renata Larysz
Foto na wiyrchu: Jan Mehlich / Wikimedia Commons