Lektury (w języku górnośląskim) dla klas 4-8 szkoły podstawowej (II)

Aleksander Lubina
Lektury (w języku górnośląskim) dla klas 4-8 szkoły podstawowej w roku szkolnym 2023/24 (II)

Nauczanie/uczenie się o swoim regionie/środowisku (często nazywanym hajmatem) oraz języka górnośląskiego (także w dwujęzycznym lub wielojęzycznym krajobrazie kulturowym) w klasach 4-8 szkoły podstawowej może odbywać się z przy okazji przerabiania lektur zalecanych w podstawie programowej. które znajdują się na znowelizowanej na rok szkolny 2023 liście i zostały przełożone na język górnośląski:
1) René Goscinny, Jean-Jacques Sempé – Mikołojek
tłumaczenie: Grzegorz Buchalik, obudowa: płyta CD oraz tekst na w plikach MP3.
2) Lewis Carroll – Przigody ôd Alicyje we Kraju Dziwōw
tłumaczenie: Grzegorz Kulik , obudowa: audiobook
3) Antoine de Saint-Exupery – Mały Princ + audiobook –
Tłumaczenie: Grzegorz Kulik obudowa: audiobook –
4) J. R. R. Tolkien – Hobit, abo tam i nazad
tłumaczenie: Grzegorz Kulik
Charles Dickens “Godniŏ pieśń” (A Christmas Carol” (pol. “Opowieść wigilijna”)
tłumaczenie: Grzegorz Kulik
5) Nowy testament po ślōnsku
tłumaczenie: Gabriel Tobor
Lektury tłumaczone na język śląski mogą być przerabiane nie tylko podczas lekcji, ale także na zajęciach pozalekcyjnych, na kółkach przedmiotowych, w teatrzykach szkolnych i podczas zajęć w bibliotekach oraz domach kultury. Można to robić nauczając/ucząc się projektami.
O środki na projekty można wnioskować u organów prowadzących szkoły.

Żeby nie mnożyć dzieciom młodzieży trudności należy pomagać w osiąganiu celów formalnych, jakimi są egzamin po szkole podstawowej i egzamin dojrzałości. A tu skorelowane nauczanie/uczenie się dwujęzyczne bardzo pomaga.
Warto przypomnieć, że jako przedmiot dwujęzyczny rozumie się przedmiot nauczany w języku obcym/drugim w wymiarze 10% czasu przeznaczonego na dany przedmiot ogólnokształcący. A więc chodzi o 4,5 minuty podczas lekcji. Zastrzega się, że nie wolno nauczać języka polskiego i historii w języku obcym, ale nie zakazuje się korzystania ze źródeł obcojęzycznych. Nie ma tych obostrzeń na zajęciach pozalekcyjnych, na kółkach przedmiotowych, w teatrzykach szkolnych i podczas zajęć w bibliotekach oraz domach kultury.
Współczesna edukacja na Górnym Śląsku postrzegana jest różnie. Wielu postuluje wprowadzania edukacji regionalnej do szkół. Ale taka edukacja jest możliwa od zawsze, a od roku 2017 w szkołach podstawowych według obowiązującej (znowelizowanej) podstawy programowej.
W konsekwencji pisząc ten cykl uparcie powtarzam tezę:
W obecnych warunkach edukację regionalną (środowiskową) oraz kształcenie językowe (uczenie/nauczanie języka śląskiego) można/należy prowadzić w ramach podstawy programowej. O czym powinni wiedzieć przede wszystkim rodzice, ale także wójtowie, starostowie, burmistrzowie i prezydenci miast oraz dyrektorzy szkół i nauczycielki/nauczyciele.
Kto ponosi odpowiedzialność za rzetelną edukację?
Adresatami cyklu są rodzice i dziadkowie, ale także wójtowie, starostowie, burmistrzowie i prezydenci miast jako organy prowadzące placówki oświatowe oraz dyrektorzy szkół i nauczycielki/nauczyciele wszystkich typów placówek oświatowych.
Po zapisach ogólnych podstaw programowych dla przedszkola, szkoły podstawowej oraz szkoły ponadpodstawowej przejdę do podstaw programowych poszczególnych przedmiotów nauczania, a następnie do metod i technik umożliwiających skuteczne uczenie się.
Za wykształcenie, które jest składową wychowania Górnoślązaczek i Górnoślązaków ich odpowiadają rodzice i dziadkowie. To oni w ramach przysługujących im praw, o których już pisałem, powinni nadzorować nauczycieli i dyrektorów.
Na rodzicach i dziadkach ciąży także obowiązek uczenia się przez całe życie, popularne long life learning.
Podobne obowiązki ciążą na polityczkach i politykach. Z tą różnicą, że polityczki i politycy biorą za to pieniądze. Politykami i polityczkami zostali jednak z wyboru, bardzo często szermując hasłami regionalnymi i oświatowymi.
Pieniądze biorą także politycy samorządowi: radni miast i gmin, wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast – oni także mają decydujący głos przy powoływaniu dyrektorów szkół. Dyrektorzy sprawują bezpośredni nadzór nad pracą nauczycieli!
Przypomnę – podstawa programowa to obowiązkowy na danym etapie edukacyjnym zestaw treści nauczania oraz umiejętności, które muszą być uwzględnione w programie nauczania i umożliwiają ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych.
Podstawę programową określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356).
Podstawę programową dla wszystkich rodzajów szkół ogłasza minister właściwy do spraw oświaty i wychowania.
Podstawę programową znajdujemy w Dzienniku Ustaw z 2017 r. pozycja 356.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356)

Publikacje z cyklu Współczesna edukacja na Górnym Śląsku znajdują się na:
wachtyrzu.eu https://wachtyrz.eu/
oraz na stronie fb Środowisko i język Górnego Śląska
W tym cyklu proponuję określone rozwiązania dla edukacji językowej i regionalnej na Górnym Śląsku. Stosowałem te rozwiązania w szkole podstawowej, w gimnazjum i w liceum. Są więc owocem przemyśleń po stosowaniu ich w mojej praktyce zawodowej, która wynikała z wiedzy teoretycznej weryfikowanej doświadczeniem i zdanymi egzaminami zawodowymi w kraju oraz poza jego granicami. Uczyłem języka polskiego, niemieckiego, rosyjskiego i polskiego.
Przed każdym rokiem szkolnym zapoznawałem się, czy to z Zeszytami, Kieleckim, czy z programem nauczania, czy podstawą programową
Jednak każda nauczycielka i każdy nauczyciel ma swój rozum, swoje serce i swoją wiedzę.
https://www.facebook.com/profile.php?id=61550746354882

Aby rozmowa na temat lektur w szkole podstawowej toczyła się na płaszczyźnie rzeczowej, to uprzednio należy bezwzględnie przeczytać poniższą znowelizowaną listę lektur z jej omówieniem.
Ostatni akapit tego dokumentu ma następujące brzmienie:
„Przedstawione powyżej propozycje nie wyczerpują wszystkich możliwości pracy z da-nym dziełem literackim. Mają jedynie stanowić inspirację dla nauczycieli, zachęcać ich do wnikliwego spojrzenia na zaproponowane lektury i szukania nowatorskich pomysłów na pracę z tekstami literackimi.”

II. Kształcenie w klasach IV–VIII

Wstęp
Kształcenie w szkole podstawowej to etap kluczowy dla dalszego rozwoju uczniów i ich edukacji. Szkoła powinna nie tylko zapewniać dzieciom odpowiednie warunki do zdobywania wiedzy, ale także dbać o to, aby kształcenie odbywało się w atmosferze szacunku i życzliwości. Jednym z zadań, które stoją przed szkołą, jest wprowadzanie uczniów w świat literatury. Odpowiedni dobór omawianych tekstów ma na celu rozwijanie u uczniów kompetencji czytelniczych, dzięki którym będą oni umieli krytycznie spojrzeć na utwory literackie i teksty kultury.
Realizacji tych zadań służyć ma zaktualizowana lista lektur, która będzie wspierać rozwój osobowy uczniów i rozbudzać w nich zamiłowanie do literatury. Zaproponowane utwory – zarówno z zakresu literatury polskiej, jak i światowej – mają za zadanie nauczyć czegoś współczesnego odbiorcę. Sprzyjają podejmowaniu przez ucznia dialogu z tekstem, wyrażaniu opinii na temat dzieła i jego zawartości. Przygotowują do dokonywania świadomych wyborów czytelniczych na kolejnym etapie edukacyjnym.
Zaproponowane pozycje książkowe wzbogacają bazę utworów literackich kształtujących tożsamość kulturową i narodową oraz służą realizacji wymagania, jakim jest wychowanie ku wartościom.
Znowelizowana lista lektur dla klas IV–VI

Lektury obowiązkowe:

1) Jan Brzechwa, Akademia Pana Kleksa;

2) Janusz Christa, Kajko i Kokosz. Szkoła latania (komiks);

3) René Goscinny, Jean-Jacques Sempé, Mikołajek (wybór opowiadań);

4) Ignacy Krasicki, wybrane bajki;

5) Clive Staples Lewis, Opowieści z Narnii. Lew, czarownica i stara szafa;

6) Adam Mickiewicz, Powrót taty, Pani Twardowska, Pan Tadeusz (fragmenty, w tym: opisy, prezentacje tradycji i obyczajów, polowanie i koncert Wojskiego);
7) Ferenc Molnár, Chłopcy z Placu Broni;

8) Bolesław Prus, Katarynka;

9) Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy;

10) Juliusz Słowacki, W pamiętniku Zofii Bobrówny;

11) John Ronald Reuel Tolkien, Hobbit, czyli tam i z powrotem;

12) Józef Wybicki, Mazurek Dąbrowskiego;

13) wybrane mity greckie, w tym mit o powstaniu świata oraz mity o Prometeuszu, o Syzyfie, o Demeter i Korze, o Dedalu i Ikarze, o Heraklesie, o Tezeuszu i Ariadnie, o Orfeuszu i Eurydyce;
14) Biblia: stworzenie świata i człowieka oraz wybrane przypowieści ewangeliczne,

w tym: o siewcy, o talentach, o pannach roztropnych, o miłosiernym Samarytaninie;

15) wybrane podania i legendy polskie, w tym o Lechu, o Piaście, o Kraku i Wandzie;

16) wybrane baśnie polskie i europejskie, w tym: Charles Perrault, Kopciuszek, Aleksander Puszkin, Bajka o rybaku i rybce;

17) wybrane wiersze Władysława Bełzy, Jana Brzechwy, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Zbigniewa Herberta, Anny Kamieńskiej, Joanny Kulmowej, Adama Mickiewicza, Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Juliusza Słowackiego, Leopolda Staffa, Juliana Tuwima, Jana Twardowskiego oraz pieśni i piosenki patriotyczne.

Lektury uzupełniające (obowiązkowo dwie w każdym roku szkolnym), na przykład:

1) Adam Bahdaj, Kapelusz za 100 tysięcy;

2) Frances Hodgson Burnett, Tajemniczy ogród lub inna powieść;

3) Lewis Carroll, Alicja w Krainie Czarów;

4) Carlo Collodi, Pinokio;

5) Aleksander Dumas, Trzej muszkieterowie;

6) John Flanagan, Zwiadowcy. Księga 1. Ruiny Gorlanu;

7) Olaf Fritsche, Skarb Troi;

8) Emilia Kiereś, Rzeka;

9) Joseph Rudyard Kipling, Księga dżungli;

10) Janusz Korczak, Król Maciuś Pierwszy;

11) Rafał Kosik, Felix, Net i Nika oraz Gang Niewidzialnych Ludzi;

12) Zofia Kossak-Szczucka, Topsy i Lupus;

13) Marcin Kozioł, Skrzynia Władcy Piorunów;

14) Selma Lagerlöf, Cudowna podróż;

15) Stanisław Lem, Cyberiada (fragmenty);

16) Bolesław Leśmian, Klechdy sezamowe;

17) Kornel Makuszyński, wybrana powieść;

18) Andrzej Maleszka, Magiczne drzewo;

19) Alan Aleksander Milne, Kubuś Puchatek;

20) Lucy Maud Montgomery, Ania z Zielonego Wzgórza;

21) Małgorzata Musierowicz, wybrana powieść;

22) Ewa Nowak, Pajączek na rowerze;

23) Edmund Niziurski, Sposób na Alcybiadesa;

24) Sat-Okh, Biały Mustang;

25) Longin Jan Okoń, Tecumseh;

26) Ferdynand Antoni Ossendowski, Słoń Birara;

27) Jacek Podsiadło, Czerwona kartka dla Sprężyny;

28) Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant;

29) Alfred Szklarski, wybrana powieść;

30) Mark Twain, Przygody Tomka Sawyera;

31) Louis de Wohl, Posłaniec króla;

32) wybrane pozycje z serii Nazywam się… (np. Mikołaj Kopernik, Fryderyk Chopin, Maria Skłodowska-Curie, Jan Paweł II i inni)

lub inne utwory literackie i teksty kultury wybrane przez nauczyciela.
Znowelizowana lista lektur dla klas VII i VIII
Lektury obowiązkowe:

1) Charles Dickens, Opowieść wigilijna;

2) Aleksander Fredro, Zemsta;

3) Jan Kochanowski, wybór fraszek, pieśni i trenów, w tym Tren I, V, VII i VIII;

4) Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec;

5) Ignacy Krasicki, Żona modna;

6) Adam Mickiewicz, Reduta Ordona, Śmierć Pułkownika, Świtezianka, Dziady część II, wybrany utwór z cyklu Sonety krymskie, Pan Tadeusz (całość);
7) Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę;

8) Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, Latarnik;

9) Juliusz Słowacki, Balladyna;

10) Stefan Żeromski, Syzyfowe prace;

11) Sławomir Mrożek, Artysta;

12) Melchior Wańkowicz, Tędy i owędy (wybrany reportaż);

13) wybrane wiersze poetów wskazanych w klasach IV–VI, a ponadto Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Stanisława Barańczaka, Cypriana Kamila Norwida, Bolesława Leśmiana, Mariana Hemara, Jarosława Marka Rymkiewicza, Wisławy Szymborskiej, Kazimierza Wierzyńskiego, Jana Lechonia, Jerzego Lieberta oraz fraszki Jana Sztaudyngera i aforyzmy Stanisława Jerzego Leca.

Lektury uzupełniające (obowiązkowo dwie w każdym roku szkolnym), na przykład:
1) Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (fragmenty);

2) Agatha Christie, wybrana powieść kryminalna;

3) Lloyd Cassel Douglas, Wielki Rybak;

4) Arkady Fiedler, Dywizjon 303;

5) Ernest Hemingway, Stary człowiek i morze;

6) Barbara Kosmowska, Pozłacana rybka;

7) Zofia Kossak-Szczucka, Bursztyny (wybrane opowiadanie);

8) André Frossard, Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II;

9) Karolina Lanckorońska, Wspomnienia wojenne 22 IX 1939–5 IV 1945 (fragmenty);

10) Bolesław Prus, Placówka, Zemsta;

11) Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy, Sąd Ozyrysa;

12) Eric-Emmanuel Schmitt, Oskar i pani Róża;
13) Nicolas Sparks, Jesienna miłość;

14) Melchior Wańkowicz, Bitwa o Monte Cassino (fragmenty), Ziele na kraterze

lub inne utwory literackie i teksty kultury wybrane przez nauczyciela, w tym wiersze poetów współczesnych i reportaże.
Zmiany wprowadzone na liście lektur
Zmiana Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżo-wej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r., poz. 356 oraz z 2018 r., poz. 1679) podyktowana jest potrzebą silniejszej korelacji lektur zaproponowanych na poszczególnych etapach edukacyjnych z celami kształcenia określonymi w podstawie programowej dla szkoły podstawowej.
Utwory zaproponowane do wpisania na listę lektur wybrano przede wszystkim ze względu na ich walory edukacyjne i wychowawcze. Teksty te cechuje czytelny system wartości, w którym szczególne miejsce zajmują: przyjaźń, odpowiedzialność, odwaga i miłość. Argumentem przemawiającym za wskazaniem ww. pozycji książkowych jest również staranna polszczyzna dominująca w tych utworach, którą warto umiejętnie wykorzystać do mówienia o otaczającym świecie.
Utwory zaproponowane do wpisania na listę lektur uzupełniających zostały dobrane w taki sposób, aby umożliwić nauczycielom realizację celów kształcenia zapisanych w podstawie programowej. Omawianie tych tekstów posłuży wyrabianiu i rozwijaniu w uczniach zdolności rozumienia utworów literackich – zarówno z zakresu literatury polskiej, jak i światowej – oraz umiejętności mówienia o tych utworach z wykorzystaniem potrzebnej terminologii. Umożliwi także kształtowanie postaw szacunku dla przeszłości i tradycji literackiej oraz pozwoli na rozwijanie zdolności dostrzegania wartości, którymi należy się w życiu kierować.
Ważnym elementem zmiany jest umieszczenie w wykazie lektur uzupełniających takich pozycji książkowych, które stanowią przykład różnorodnych kontekstów: kulturowego, filozoficznego, społecznego, biograficznego. Książki te skłaniają do refleksji, pobudzają wyobraźnię i poruszają tematy atrakcyjne dla młodego czytelnika.
Wśród nowych pozycji zaproponowanych jako lektury uzupełniające znalazły się następujące utwory:

• Carlo Collodi, Pinokio – opowieść o drewnianym pajacyku, który bardzo chce zostać prawdziwym chłopcem. Pewnego dnia ucieka on od swojego ojca, Dżepetta, i wyrusza w podróż, która odmienia jego życie. Po licznych przygodach, dzięki wróżce i ojcu, bohaterowi udaje się spełnić marzenie – staje się człowiekiem.
• John Flanagan, Zwiadowcy. Księga 1. Ruiny Gorlanu – książka opowiada o chłopcu, który mieszka w sierocińcu. Kiedy osiąga odpowiedni wiek, musi zdecydować, kim chce zostać. Pragnie być rycerzem, jednakże nie pozwalają mu na to fizyczne uwarunkowania. Chłopiec zostaje więc uczniem jednego z najlepszych zwiadowców w królestwie.
• Emilia Kiereś, Rzeka – opowieść o Kilianie, który czeka na powrót ojca zaginionego podczas wojny. Zbyt długa rozłąka sprawia, że chłopiec podejmuje trudną decyzję i postanawia wyruszyć w świat. Zamierza odszukać ojca i powrócić z nim do rodzinnej wioski. Ta wyprawa stanie się początkiem niezwykłej przygody.
• Zofia Kossak-Szczucka, Topsy i Lupus – książka opowiada historię psa Lupusa, który zostaje porwany do cyrku. Lupus jest cyrkową atrakcją, ponieważ potrafi „rozmawiać” z ludźmi. Tymczasem na ratunek psu wyrusza dwóch chłopców. Po drodze przeżywają szereg niesamowitych przygód.
• Bolesław Leśmian, Klechdy sezamowe – książka zawiera sześć orientalnych baśni opracowanych przez Bolesława Leśmiana. Na zbiór składają się: Ali Baba i czterdziestu zbójców, Baśń o Aladynie i o lampie cudownej, Baśń o rumaku zaklętym, O pięknej Parysadzie i o Ptaku Bulbulezarze, Opowiadanie króla Wysp Hebanowych, Rybak i geniusz. Napisane piękną polszczyzną wprowadzają czytelnika w świat baśni dalekiego wschodu.
• Alan Aleksander Milne, Kubuś Puchatek – historia Krzysia i jego przyjaciół ze Stumilowego Lasu. W dziesięciu rozdziałach autor zamknął niezwykłe przygody niedźwiadka, który spędza czas na wędrówkach po lesie w poszukiwaniu przygód.
• Longin Jan Okoń, Tecumseh – historia wodza Indian, który walczy o wolność i o zachowanie ciągłości tradycji swoich przodków.
• Ferdynand Antoni Ossendowski, Słoń Birara – historia Amry, indyjskiego chłopaka, który po śmierci dziadka zmuszony jest zaopiekować się rodziną. Razem ze słoniem Birarą podejmuje pracę przy wyrębie lasów. Początkiem zmian w jego życiu staje się spotkanie z synem maharadży.
• Jacek Podsiadło, Czerwona kartka dla Sprężyny – pełna humoru historia Daniela
jego kolegi Oskara (Sprężyny), których łączy wspólna pasja – gra w piłkę nożną. Jako członkowie amatorskiej drużyny piłkarskiej postanawiają powalczyć o tytuł mistrza Warszawy w Złotej Lidze Juniorów.
• Louis de Wohl, Posłaniec króla – książka opowiadająca o początkach chrześcijaństwa. Akcja powieści rozgrywa się w Palestynie, Syrii i Rzymie z czasów Nerona. Tekst prezentuje niezwykle ciekawe życie świętego Pawła z Tarsu.
• Lloyd Cassel Douglas, Wielki Rybak – utwór, którego akcja rozgrywa się w okresie, kiedy żył i nauczał Jezus. Powieść przybliża losy i działalność Szymona (św. Piotra), rybaka, który stanie się powiernikiem Chrystusa i jego następcą na ziemi.
• Zofia Kossak-Szczucka, Bursztyny (wybrane opowiadanie) – zbiór opowiadań nawiązujących do dziejów Polski – od czasów najdawniejszych aż do wieku XIX.
Bohaterami są ważne postacie z historii Polski – władcy, poeci, bohaterowie narodowi.
• André Frossard, Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II – książka powstała w oparciu o wywiad, który francuski dziennikarz André Frossard przeprowadził z Janem Pawłem II.
• Bolesław Prus, Placówka – historia wiejskiego chłopa – Ślimaka, który nie chce sprzedać swojej ziemi niemieckim osadnikom, przede wszystkim dlatego, że zapewnia mu ona wyżywienie. Bohater, mimo wielu porażek, w konflikcie z niemieckimi osadnikami oraz z mieszkańcami wsi, odnosi zwycięstwo.
• Bolesław Prus, Zemsta – utwór łączy w sobie elementy fantastyki naukowej oraz utopii dotyczącej nowej, odrodzonej Polski. Autor przedstawia wizję Polaków jako pierwszego narodu świata, z którego wywodzić się będzie wielu wybitnych wynalazców, odkrywców, poetów.
• Henryk Sienkiewicz, Sąd Ozyrysa – alegoryczna nowela opisująca sąd mitologicznego Ozyrysa nad duszą pogańskiego ministra, o którą walczą Głupota i Niegodziwość. Autor przedstawia w ten sposób odwieczny problem bezdusznej władzy, reprezentowanej przez urzędnika o znaczącym imieniu Psunabudes.
• Nicolas Sparks, Jesienna miłość – to historia miłości, która połączyła szkolnego rozrabiakę Landona i Jamie, skromną córkę pastora. Uczucie to odmienia życie obydwojga i ma wpływ na przemianę i przyszłość Landona.

Komentarz dydaktyczny dotyczący zmian na liście lektur uzupełniających
Omawianie zaproponowanych lektur sprzyja realizacji zadania, jakim jest wzmacnianie poczucia tożsamości narodowej (Placówka), przywiązania do historii i tradycji narodowych (Bursztyny). Ukierunkowują one ucznia ku wartościom (Pinokio, Wielki Rybak, Posłaniec króla, Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II). Wskazują wzorce postępowania (Zwiadowcy, Rzeka, Topsy i Lupus, Sąd Ozyrysa). Sprzyjają też kształtowaniu szacunku uczniów dla godności innych osób (Tecumseh, Jesienna miłość). Rozbudzają naturalną ciekawość poznawczą (Słoń Birara) i zamiłowanie do czytania (Klechdy sezamowe, Kubuś Puchatek, Czerwona kartka dla Sprężyny). Wszystkie zaproponowane pozycje książkowe mogą być pomocne w realizacji wymagania dotyczącego kształcenia umiejętności dostrzegania wartości: prawdy, dobra, piękna, szacunku dla człowieka – i kierowania się tymi wartościami.
Wskazane pozycje książkowe służą realizacji wymagań szczegółowych zapisanych w podstawie programowej we wszystkich czterech obszarach, szczególnie zaś w obszarach: Kształcenie literackie i kulturowe oraz Tworzenie wypowiedzi.
W odniesieniu do obszaru Kształcenie literackie i kulturowe zaproponowane lektury kształcą umiejętności z zakresu czytania utworów literackich, ze szczególnym uwzględnieniem interpretacji tekstów i odczytywania sensów ukrytych. W kontekście Kształcenia językowego utwory te doskonalą umiejętność posługiwania się staranną polszczyzną, utrwalają znajomość norm językowych. W zakresie Tworzenia wypowiedzi doskonalą umiejętność argumentowania, świadomego używania środków językowych oraz komponowania wypowiedzi. Wybrane teksty zachęcają też do pogłębiania wiedzy, kształcą umiejętność samodzielnego i świadomego docierania do niej, co doskonale wpisuje się w realizację wymagań z obszaru Samokształcenie.
• Carlo Collodi, Pinokio
Książka może być punktem wyjścia do rozmów na temat przyjaźni, roli rodziny i przyjaciół w życiu człowieka, spełniania marzeń, wędrówki. Może także stanowić podstawę do dyskusji na temat odpowiedzialności, podejmowania decyzji, popełniania błędów i konieczności ponoszenia ich konsekwencji. Nauczyciel pracujący z uczniami może wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić umiejętność wskazywania w utworze wartości ważnych dla bohatera czy wyrażania sądu o postaciach.
• John Flanagan, Zwiadowcy. Księga 1. Ruiny Gorlanu
Lektura skłania do rozmów na temat przyjaźni, poświęcenia, odwagi i odpowiedzialności. Może również być wykorzystana podczas realizacji tematów dotyczących lojalności, wierności i wytrwałości. Podczas omawiania tekstu na zajęciach nauczyciel może kształcić u uczniów umiejętność określania doświadczeń bohaterów literackich, wyrażania własnego sądu o postaciach. Na przykładzie tego utworu może także zapoznać uczniów z cechami literatury tworzonej w konwencji fantasy. Książka wpisuje się również w schemat charakterystyczny dla wielu baśni – dobro zawsze zwycięża nad złem.
• Emilia Kiereś, Rzeka
Książka może stanowić punkt wyjścia do rozmów na temat dorastania, przebaczania i pamięci, a także na temat wyborów, których musi w życiu dokonać każdy człowiek, oraz ponoszenia konsekwencji własnych decyzji. Może być źródłem re-fleksji o odwadze i honorze. Książka pokazuje też różnicę między dobrem a złem. Nauczyciel pracujący na zajęciach z uczniami może wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić określanie doświadczeń bohaterów literackich i wyrażanie własnego sądu o postaciach. Książkę można także wykorzystać podczas omawiania zagadnień związanych z rycerstwem, kodeksem rycerskim, rycerskimi zasadami. Może ona służyć jako materiał do analizy porównawczej w kontekście wizerunku rycerza ukazanego w powieści Henryka Sienkiewicza pt. Krzyżacy. Utwór utrzymany jest w konwencji baśniowej, przez co jego omówienie może stanowić uzupełnienie lekcji dotyczących baśni jako gatunku literackiego.
• Zofia Kossak-Szczucka, Topsy i Lupus
Opowieść ewokuje rozmowy na temat przyjaźni, odpowiedzialności i odwagi. Może też zachęcać do podejmowania dyskusji dotyczących dorastania, a także roli zwierząt w życiu człowieka. Nauczyciel może wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić w czasie zajęć umiejętność wskazywania w utworze wartości, nazywania wrażeń, jakie w uczniach wzbudza czytany tekst. Utwór można także wyzyskać jako źródło wiedzy na temat wielokulturowości na ziemiach polskich, ze szczególnym uwzględnieniem życia ludzi na Kresach. Powieść Topsy i Lupus służy też rozwijaniu w uczniach szacunku dla przeszłości oraz umiejętności posługiwania się piękną polszczyzną. Atutem tej książki jest także wprowadzenie dwugłosu narracyjnego – całą historię poznajemy z perspektywy człowieka i psa.
• Bolesław Leśmian, Klechdy sezamowe
Książkę potraktować można jako podłoże do rozmów na temat szczęścia, determinacji w spełnianiu marzeń, roli bogactwa w życiu człowieka. Utwór służy też oma-wianiu takich pojęć jak honor i miłość. Na zajęciach z uczniami warto wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić umiejętność wskazywania wartości prezentowanych w tekście literackim i określania wartości ważnych dla bohatera. Klechdy sezamowe wspierają także doskonalenie umiejętności posługiwania się piękną polszczyzną.
• Alan Aleksander Milne, Kubuś Puchatek
Opowieść oscyluje wokół problematyki przyjaźni, odwagi i odpowiedzialności. Może być pomocna w rozważaniach na temat troski o innych czy radzenia sobie w życiu z trudnościami. Nauczyciel, pracując z uczniami, może kształcić czytanie utworów literackich i wykorzystywanie w ich interpretacji odwołań do wartości uniwersalnych. Przedstawione w utworze postawy można wskazać jako przykład tego, w jaki sposób należy budować życzliwe relacje z innymi. Książka może pomóc nauczycielowi w omawianiu zagadnień dotyczących konstrukcji bohatera i jego charakterystycznych cech (mieszkańcy Stumilowego Lasu prezentują różne typy charakterów ludzkich).
• Longin Jan Okoń, Tecumseh
Książka może być punktem wyjścia do rozważań dotyczących przyjaźni, wolności i wartości ważnych w życiu każdego człowieka. Nauczyciel pracujący z uczniami może wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić umiejętność wskazywania w utworze wartości, nazywania wrażeń, jakie wzbudza w nich czytany tekst. Utwór można również potraktować jako źródło wiedzy o życiu codziennym Indian oraz inspirację w rozbudzaniu u uczniów pasji do poznawania świata.
• Ferdynand Antoni Ossendowski, Słoń Birara
Książka może stanowić punkt wyjścia do rozmów na temat przyjaźni, odpowiedzialności, roli rodziny w życiu człowieka oraz wprowadzać rozważania o wartości wiedzy, ambicjach i chęci własnego rozwoju. Nauczyciel może wykorzystać tę pozycję, by kształcić u uczniów umiejętność wskazywania w utworze wartości i określania wartości ważnych dla bohatera. Pozycja ta może też być pomocna pod-czas realizacji tematów dotyczących roli zwierząt w życiu ludzi, odpowiedzialności człowieka za zwierzę, które się oswoiło. Utwór można również wyzyskać jako źródło wiedzy o życiu codziennym mieszkańców Indii w okresie brytyjskiego kolonializmu, może on stanowić impuls do rozbudzania u uczniów pasji do poznawania świata.
• Jacek Podsiadło, Czerwona kartka dla Sprężyny
Książka może być punktem wyjścia do rozmów na temat przyjaźni, empatii, tolerancji, pasji. Może stanowić też podstawę do rozmów na temat odpowiedzialności, biedy i wykluczenia, a także radzenia sobie z problemami i postawy fair play. Nauczycielw oparciu o tekst lektury może kształcić u uczniów umiejętność wskazywania w utwo-rze wartości ważnych dla bohatera i wyrażania sądu o postaciach.
• Louis de Wohl, Posłaniec króla
Książka może stanowić odniesienie do tematyki władzy, pokory, roli i obecności Boga. Nauczyciel może wykorzystać tę pozycję, by kształcić umiejętność czytania utworów literackich oraz wykorzystywania w ich interpretacji odwołań do wartości uniwersalnych, związanych z postawami religijnymi i etycznymi. Utwór można również potraktować jako źródło wiedzy o zwyczajach ludności żydowskiej i arabskiej. Może on uzupełniać treści zawarte w powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis (wzbogaca i uzupełnia charakterystykę św. Pawła). Na uwagę zasługuje również narracja tego utworu – fabułę książki poznajemy bowiem z perspektywy kilku bohaterów, dzięki czemu pozwala ona na kształcenie umiejętności oceniania jednego wydarzenia z kilku perspektyw.
• Lloyd Cassel Douglas, Wielki Rybak
Książka prezentuje przemianę bohatera, ukazuje przezwyciężanie przez niego własnych słabości, rozstrzyganie rozterek i dylematów moralnych, podkreśla rolę i obecność Boga w ludzkim życiu. Jest to także propozycja, która może pomóc w omawianiu tematów dotyczących poszukiwania celu i sensu życia, problemu winy i przebaczenia. Na zajęciach warto wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić umiejętność czytania utworów literackich oraz wykorzystywania w ich interpretacji odwołań do wartości uniwersalnych związanych z postawami religijnymi i etycznymi. Utwór może stanowić też źródło wiedzy o zwyczajach ludności żydowskiej i arabskiej. Można omawiać go także jako kontekst dla Quo vadis Henryka Sienkiewicza (wzbogaca i uzupełnia charakterystykę św. Piotra).
• Zofia Kossak-Szczucka, Bursztyny (wybrane opowiadanie)
Zbiór opowiadań może być punktem wyjścia do rozmów na temat roli historii, literatury i sztuki w życiu człowieka. Można omawiać tę lekturę w celu kształtowania umiejętności wykorzystywania w interpretacji tekstów literackich elementów wiedzy o historii. Posłuży ona nauczycielowi także do przekazania informacji o dzie-jach ziem polskich od czasów najdawniejszych, wyrabianiu w uczniach szacunku dla przeszłości. Utwór może być pomocny podczas wykazywania elementów konstrukcyjnych opowiadania jako gatunku literackiego.
• André Frossard, Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II
Książka skłania do rozmów na temat wiary i moralności. Nauczyciel może wykorzystać tę pozycję, żeby podczas zajęć kształcić umiejętność czytania utworów literackich oraz wykorzystywania w ich interpretacji odwołań do wartości uniwersalnych związanych z postawami religijnymi i etycznymi. Książka służy prezentacji dialogu jako formy literackiej.
• Bolesław Prus, Placówka
Książka może stanowić punkt wyjścia do rozważań dotyczących pracy, wartości ziemi, postępowania etycznego, obyczajów polskich chłopów. Omawiając z uczniami tę lekturę, nauczyciel może kształtować umiejętność wykorzystywania elementów wiedzy o historii w interpretacji tekstów literackich. Utwór okaże się pomocny w przekazywaniu podstawowych informacji o ziemiach polskich pod zaborami, w XIX wieku. W kontekście edukacji w szkole ponadpodstawowej można potraktować go jako nawiązanie do historii o bogobojnym Hiobie, którego dotyka szereg nieszczęść – podobna sytuacja spotyka Józefa Ślimaka.
• Bolesław Prus, Zemsta
Tekst może być punktem wyjścia do rozmów na temat roli jednostki w społeczeństwie, pojęcia zemsty i skutków, jakie niesie ona za sobą. Nauczyciel może podczas zajęć omawiać treść tej lektury, by kształcić umiejętność czytania utworów literackich oraz wykorzystywania w ich interpretacji odwołań do wartości uniwersalnych związanych z postawami etycznymi. Utwór może być pomocny podczas omawiania elementów konstrukcyjnych noweli jako gatunku literackiego.
• Henryk Sienkiewicz, Sąd Ozyrysa
Opowiadanie posłużyć może inicjowaniu rozmów na temat władzy, mądrości, odpowiedzialności. W czasie zajęć warto wykorzystać tę pozycję, żeby kształcić u uczniów umiejętność wykorzystywania w interpretacji tekstów literackich odwołań do wartości uniwersalnych. Na uwagę zasługuje również narracja tego utworu, w której nie brakuje zabawnych porównań i dowcipnych nawiązań do kultury egipskiej.
• Nicolas Sparks, Jesienna miłość;
Lektura książki sprzyja rozmowom na temat miłości, szczerości, poświęcenia, wierności własnym zasadom. Może być też wykorzystana przy okazji realizowania te-matów dotyczących pomocy innym oraz przemiany bohatera. Nauczyciel, pracując z tym tekstem, może kształcić u uczniów umiejętność czytania utworów literackich i wykorzystywania w ich interpretacji odwołań do wartości uniwersalnych. Na uwagę zasługuje również retrospekcyjna narracja, prowadzona przez dojrzałe-go Landona. Utwór umożliwia wprowadzenie do zagadnienia adaptacji utworów literackich (na podstawie książki powstał film pt. Szkoła uczuć).
Wskazówki dydaktyczne do wybranych utworów literackich
Bursztyny Zofii Kossak-Szczuckiej to zbiór opowiadań ilustrujący historyczne dzieje narodu polskiego. Opowiadania ułożone są chronologicznie, przedstawiają różne wy-darzenia i postacie od czasów dawnych Słowian aż po dziewiętnasty wiek. Cały cykl ukazuje momenty chwały w historii państwa polskiego (zjazd gnieźnieński, hołd pruski), wskazuje przyczyny upadku Rzeczypospolitej (prywata szlachty, nieudolne rządy Sasów). Na kartach książki pojawiają się też postacie związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi i kulturalnymi na ziemiach polskich (Bolesław Chrobry, Jan III Sobieski, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz).
Opowiadania Zofii Kossak-Szczuckiej można wykorzystać do przeprowadzenia cyklu zajęć, realizując w ten sposób różnorodne wymagania szczegółowe zapisane w podstawie programowej kształcenia ogólnego.
W odniesieniu do obszaru Kształcenie literackie i kulturowe proponuje się realizację treści związanych z rozpoznawaniem rodzaju i gatunku literackiego, wskazywaniem podstawowych cech gatunkowych opowiadania (prosta fabuła, narracja trzecioosobowa, wprowadzanie wyrazistych postaci), wykorzystywaniem w interpretacji tekstów elementów wiedzy o historii i kulturze (wierne odwzorowywanie realiów wybranej epoki z uwzględnieniem życia codziennego w tym okresie), odwołaniem do potrzebnych kontekstów, np. biograficznego (Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz).
W zakresie Kształcenia językowego proponuje się realizację treści dotyczących zróżnicowania słownictwa, w tym rozpoznawania archaizmów, a także używania poprawnych form gramatycznych imion, nazwisk, nazw miejscowych, sposobów wzbogacania słownictwa (w opowiadaniach dostrzec można bogactwo leksyki wiernie oddającej realia epoki, do której nawiązują prezentowane zdarzenia).
W ramach Tworzenia wypowiedzi proponuje się realizację zagadnień dotyczących funkcjonalnego wykorzystywania środków retorycznych, tworzenia dłuższych wypowiedzi pisemnych, z zastosowaniem odpowiedniej kompozycji i zasad spójności językowej między akapitami.
Wybierając opowiadania jako lekturę uzupełniającą, warto zwrócić uwagę na te, które ze względu na poruszaną problematykę mogą odnosić się do treści lektur obowiązkowych i poszerzać zakres informacji zawartych w tych tekstach. Opowiadanie Pod lipą nie tylko przybliża obraz dworu czarnoleskiego i ziemiańskie życie Jana Kochanowskiego, ale może też stanowić uzupełnienie wiadomości dotyczących córki Jana Kochanowskiego, Urszuli, której autor poświęcił cykl dziewiętnastu trenów (cztery z nich zostały wskazane jako lektury obowiązkowe). Opowiadania: Na paryskim bruku oraz Koncert Szopena w swojej treści nawiązują do wydarzeń z okresu emigracji Polaków po upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Nakreślają, w jakich okolicznościach doszło do powstania narodowego eposu, przez co mogą wzbogacić treści zapisane w Epilogu do Pana Tadeusza. Kolejnym tekstem, na który warto zwrócić uwagę, jest opowiadanie pt. Obiady czwartkowe, które nawiązuje do słynnych spotkań organizowanych przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Fabuła opowiadania może wzbogacić wiedzę na temat twórczości Ignacego Krasickiego, autora m.in. bajek – wskazanych jako lektura obowiązkowa w klasach IV–VI.
Niektóre z opowiadań Zofii Kossak-Szczuckiej mogą być również inspiracją do poszerzenia przez uczniów wiedzy z zakresu gatunków literackich. W opowiadaniach odnajdujemy bowiem elementy gawędy (Na łowach), pogadanki (Obiady czwartkowe), obrazka (Do światła) czy legendy (Jak pan Kulesza kościół budował). W fabułę wybranych opowiadań autorka wplotła anegdoty (Zemsta błazna), inne zakończyła pointą (Doczekał).
Przedstawione powyżej propozycje nie wyczerpują wszystkich możliwości pracy z danym dziełem literackim. Mają jedynie stanowić inspirację dla nauczycieli, zachęcać ich do wnikliwego spojrzenia na zaproponowane lektury i szukania nowatorskich pomysłów na pracę z tekstami literackimi.