Język śląski?

Aleksander Lubina
O potocznych nieporozumieniach wokół śląskiego etnolektu

Językoznawstwo
Współczesne językoznawstwo unika sądów (normatywnych) 1) 2). Lingwiści koncentrują swoją działalność naukową na bezstronnej obserwacji języka i badaniu jego natury. Ich zadaniem jest opisanie zasad znanych rodzimym użytkownikom języka, na podstawie intuicji i praktyki językowej tych osób 1), przy czym przedmiotem badań językoznawczych mogą być zarówno odmiany standardowe języków, jak i te mniej prestiżowe 2) 3).
Językoznawstwo nie zajmuje się kodyfikacją językową.
Niestety przez laików językoznawstwo bywa postrzegane jako dyscyplina poświęcona poprawności językowej 4) lub utożsamiane z poradnictwem językowym 5).
To mylenie językoznawstwa z gramatyką.

Współczesne językoznawstwo nie wypracowało jednoznacznej definicji języka. W konsekwencji zacierają się granice między gwarą, dialektem, etnolektem i językiem. Tym samym niedopuszczalnym jest twierdzenie, że system komunikacji danej grupy i/lub system komunikacji na danym terenie nie jest językiem.
Badania językoznawcze (lingwistyczne)
Wielu lingwistów przyjmuje , że badanie mowy jest ważniejsze od badania języka pisanego 3). Przyczyny są następujące:
• język pisany to wtórna reprezentacja języka mówionego, niewypracowana w przypadku większości języków świata (większość z nich to jedynie środki komunikacji ustnej) 6) ;
• język mówiony jest uniwersalny i spontaniczny, język pisany zaś wymaga świadomej nauki 7) i znajduje się pod silniejszym wpływem gramatyki normatywnej 8) A);
• język mówiony, zwłaszcza swobodny 8), zawiera formy niestandardowe i jest zróżnicowany regionalnie, piśmiennictwo zaś reprezentuje formy standardowe i uniemożliwia wykrycie np. zróżnicowania dźwiękowego języka 6).
Literatura mówiona to inaczej przekaz ustny wiedzy, umiejętności, wartości etycznych i estetycznych za pomocą mowy, a literatura oralna t o forma twórczości literackiej przekazywanej ustnie. Badania nad formami tradycji oralnej powstały w związku ze społecznościami, które nie wykształciły pisma – ich legendami, mitami i opowieściami – w tym przysłowiami i dowcipami (wicami).
Trudno jest znaleźć albo stworzyć wielkie korpusy języka mówionego. Są one zazwyczaj sporządzane na piśmie. Takie korpusy językowe są dynamiczne, nieustannie uzupełniane. Słownik braci Grimm powstawał w latach 1856-1961.
Wybór języka oficjalnego
W 1861 roku doszło do zjednoczenia ziem włoskich, w wyniku którego powstało Królestwo Włoch. (Wiki) Przejściowo stolicą Zjednoczonych Włoch w latach 1865–1870 była Florencja w Toskanii. Współczesna wersja języka włoskiego wywodzi się z dialektu toskańskiego, którym pod koniec 19. Wieku posługiwało się około 2-2,5 mieszkańców Włoch. Dzisiaj mówi się, że najlepsza mowa to la lingua toscana in bocca romana (toskański w rzymskich ustach). Aż do niedawna obok oficjalnego języka włoskiego istniało ponad 1,5 tysiąca dialektów.
Podobnie postąpił Grzegorz Kulik w przypadku języka śląskiego.
Gramatyka A)
Należy poznać podsystemy języka.
Rozróżnia się następujące podsystemy języka/mowy:
• semantyczny;
• syntaktyczny
• morfologiczny
• fonologiczny
– Podsystem zamknięty to taki, którego liczba elementów jest określona:
• wymowa
• ortografia
• składnia – nauka o zdaniu, czyli o budowie (podsystem syntaktyczny tworzy zbiór zamknięty);

• partykuły
• wykrzykniki
• spójniki
• przyimki
• zaimki
• liczebniki
(Podsystemy zamknięte języka śląskiego zostały skodyfikowane.)

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

– Podsystem otwarty to taki, którego liczba elementów jest nieokreślona (zmienna):
• fleksja – morfemy słowotwórcze (podsystem otwartym, bo może być zapożyczona przez zapożyczenie)
– morfemy fleksyjne (podsystem zamknięty, bo dana jest liczba końcówek)
(Fleksja została skodyfikowana.)
System otwarty zdecydowanie tworzą ( ich fleksja także została skodyfikowana):
• przymiotniki
• przysłówki
• czasowniki
• rzeczowniki

Przymiotniki, przysłówki, czasowniki i rzeczowniki znajdujemy w słownikach śląsko – polskich i polsko śląskich.
Jeśli na dany przedmiot, zjawisko, proces mamy różne określenia (słowa), to mówimy o synonimach.9)
Synonimy można podzielić na:
• stylowe – używamy ich głównie w celu nadania wypowiedzi specyficznego stylu, pewnej wzniosłości; (obecne w języku śląskim)
• chronologiczne – wyrazy o tym samym znaczeniu, jednak zróżnicowane pod względem czasu, w którym były używane; (obecne w języku śląskim)
• środowiskowe – wyrazy o podłożu środowiskowym; (obecne w języku śląskim)
• emocjonalne – wyrazy o tym samym znaczeniu, ale zróżnicowane pod względem barwy uczuciowej;
• regionalne – charakterystyczne dla danej okolicy. (zdecydowanie obecne w języku śląskim)
Semantyka/Leksyka – potocznie słownictwo
Język polski składa się szacunkowo z około 200 tysięcy słów . W zasobie językowym polszczyzny znajdują się również wyrazy potoczne, środowiskowe, specjalistyczne oraz archaizmy i zapożyczenia. Wydawcy Wielkiego słownika ortograficznego PWN deklarują, że zawiera on ok. 140 tys. haseł.
Możemy przyjąć, że na standardowy język polski składa się z 50 000 jednostek. Słownik umysłowy to indywidualny zbiór jednostek leksykalnych (10 000 – 60 000 jednostek)
Słownik Eugeniusza Kosmały zawiera 50 000 polskich „słówek” przetłumaczonych na język śląski z podaniem ich synonimów.
Gwary języka śląskiego
Jako gwary języka śląskiego można ew. przyjąć zachowane po dawnym dialekcie dolnośląskim reliktowe gwary Chwalimia koło Wolsztyna (Lubuskie) oraz gwarę Chazaków Rawickich obejmującą dwie wsie koło Leszna (Brenno i Wijewo) i około 22 wsi koło Rawicza. Gwary te przetrwały dzięki osiedleniu (się) w przeszłości Ślązaków na pograniczu wielkopolsko-śląskim.
Inną enklawą utrzymywania się tej gwary były okolice Namysłowa, Sycowa oraz Międzyborza. Z okolic Międzyborza pochodzi spisana około 1864 roku pieśń ludowa w gwarze Dolnego Śląska, która stała się obecnie hejnałem Wrocławia.

Kodyfikacja
Pojęcia kodyfikacja używałem powyżej jako norma ustalona na podstawie lingwistycznej deskrypcji języka, czyli językoznawczego opisu.

Istnieje także kodyfikacja rozumiana jako nadanie normie językowej mocy obowiązującej przez sformułowanie, zapisanie i zatwierdzenie konkretnych zaleceń przez ciało oficjalne lub posiadające autorytet w danej społeczności językowej.
Opinie oficjalnego ciała i/lub autorytetu, to kwestia arbitralna/umowna. Moc obowiązującą rozumiemy, jako sąd/opinię, a te nie maja wpływu na język jako taki lub językoznawczą deskrypcję.
Językoznawstwo opisuje język, gramatyka wyrokuje, czy dana forma językowa jest poprawna.
W językoznawstwie nie są istotni medialnie popularni profesorowie, a naukowe prace językoznawcze.

Autorytety
Autorytetem niekwestionowanym jest Marian Falski (1881-1974) autor ponadczasowego Elementarza, wydanego w roku 1910 pod tytułem Nauka czytania i pisania. Falski był z pierwszego wykształcenia inżynierem, W 1899 podjął studia w Warszawskim Instytucie Politechnicznym im. Cesarza Mikołaja II, uzyskując stopień inżyniera.
Od 1909 studiował na wydziale filozoficznym UJ psychologię i pedagogikę, następnie został asystentem prof. Władysława Heinricha na Uniwersytecie Jagiellońskim i pod jego kierunkiem ukończył pracę doktorską na temat psychologii czytania. Podczas okupacji pracował w Warszawie nad dydaktyką początkowego nauczania i planami odbudowy i przebudowy szkolnictwa po wojnie.

1. Roger Fowler, Linguistics, [w:] C.B. Cox, A.E. Dyson (red.), The twentieth-century mind: history, ideas, and literature in Britain, t. 3: 1945–1965, London: Oxford University Press, 1972, s. 200–224, ISBN 978-0-19-212193-6, OCLC 312376435 (ang.), patrz s. 201.
2. Peter Trudgill, Sociolinguistics and Linguistic Value Judgements: Correctness, Adequacy and Aesthetics, Trier/Essen: University of Trier/University of Duisburg-Essen, 1976 (Linguistic Agency, University of Trier B-10), OCLC 614386242 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-24] (ang.).
3. Stern, Fundamental Concepts of Language Teaching: Historical and Interdisciplinary Perspectives on Applied Linguistic Research, OUP Oxford, 1983, ISBN 978-0-19-437065-3 (ang.).
4. Ádám Nádasdy, Búcsú a nyelvhelyességtől [online], 13 sierpnia 2010 [dostęp 2020-03-15] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-15] (węg.).
5. Maciej Rataj, Mity na temat języka a kształcenie nauczycieli języka angielskiego [online].
6. Edward Lipiński, Semitic Languages: Outline of a Comparative Grammar, wyd. 2, Leuven: Peeters Publishers, 2001 (Orientalia Lovaniensia analecta 80), s. 90, ISBN 978-90-429-0815-4 (ang.).
7. ↑ Sally E. Shaywitz, Bennett A. Shaywitz, Dyslexia, [w:] Andrew S. Davis, Rik Carl D’Amato (red.), Handbook of Pediatric Neuropsychology, New York: Springer Publishing Company, 2010, s. 669–681, ISBN 978-0-8261-5737-9 (ang.), patrz s. 670.
8. ↑ Skocz do:a b Richard Hudson, Some issues on which linguists can agree, „Journal of Linguistics”, 17 (2), 1981, s. 333–343, DOI: 10.1017/S0022226700007052, JSTOR: 4175597 (ang.), patrz s. 337.
9. Synonimy za prof., H. Jaroszewiczem: Dziołcha albo frela. Sznita albo krajiczek. Kołki albo sztrachecle. Starzik i starka albo ōpa i ōma. Przipŏdek, gryfny, lachać sie, ale masz też cufal, piykny, śmiŏć sie. https://wachtyrz.eu/jezyk-slaski-to-temat-kontrowersyjny-wywiad-z-henrykiem-jaroszewiczem/
Słownik Eugeniusza Kosmały:
https://integro.bs.katowice.pl/33306387612/kosmala-eugeniusz/spuscizna-eugeniusza-kosmaly?bibFilter=3
akurat, dopiero co, w tej chwili, teraz, właśnie, dziepiyro co, zarozki, zarozinku, terôzki, akuratnie, dyć, prawie,
lać wodę, gadać, ględzić, truć, żonglować frazesami, nudzić, marudzić, strzępic sobie język, gôdać,wynokwiać, mekrować, molyndzić, strzympić sie lynzyk, lôć wodã, żōnglyrōwać flosklōmać,
jabłōń, jabłōnka, jabōnia, jabōńka, płōnka, jabłoń,
A) Gramatyka (stgr. γραμματική τέχνη, łac. grammatica) – uporządkowany zbiór reguł językowych rządzących organizacją zdań, dyskursów, tekstów. Gramatyka to także dział językoznawstwa zajmujący się badaniem tych wzorców.
W zakres gramatyki wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia oraz składnia, przy czym w ujęciu tradycyjnym nie uwzględnia się fonetyki i fonologii.
Normy ortograficzne nie są jednak częścią systemu językowego ani gramatyki, lecz odgórnie narzuconymi przepisami, rządzącymi zewnętrzną szatą języka.
Gramatyczność (poprawność gramatyczna) to własność struktur językowych (przede wszystkim zdań) polegająca na ich zgodności z zasadami gramatycznymi. (wikipedia)