Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 8

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017

Część siódma

Roboty przibywało, to i ludzi do roboty przibywało. Przibywało grub i innych werków. Co roz to wiyncyj boło grubioży i roztomaitych innych. Budowało sie na potynga! Wto budowoł? Mulorze! Skond te mulorze? Prziszli skodś. Zawdy skondś przijdom ze kielniom
i cyrklym. Nojpierw stowiali do sia szlafhałz, a to ze desek, a to ze cegieł. Mało budowa to drzewiany szlafhałz, wielgo to murowany. Abo przódzi drzewiany, potym murowany. Stoł szlafhaułz to budowali familoki eli wulchałzy. Wulchałz to szlafhałz do gewerkerów, kere skondyś przyszły. Szumnie je zwali hotelami. Potym te ize familoków tych ize wulchałzów przeziwali wulcami. Taki wulc, co dostoł miyszkanie we familoku, to sie wywyższoł nade swoim krywniokiem, kery niyskorzyj prziszol ze wsiam i żył w wulchalzie.  Downy wulc nowego wulca przeziwoł.

Wto wulchauzy pobudowoł? Ponoć piyrwszy wulzchałz, to boł chlywik abo betlejka, możno tysz stodoła niyjaki bauera Wultza, kajś we 1870.

Eli to prowda, niy wiedzioł Hanek tego tak gynał, chocia naszukoł się i naszukoł. Nale w 1907 taki jedyn Johann Wultz na Zalynschu piyrwsze szlafhałzy postawił, to Hanek wiedzioł ize ksionszki Gintera Pierończyka, a tymu Gintrowi Hanek wierzył. Niykiere wulchałzy były echt luksus – woda mioły, ustympy, okna ize szklonymi szybami. Siod se Hanek
i tak myśloł: Downy wulc nowego wulca od wula wyzywoł! No i to jak, tyn downy wul to już ból Hanys, eli jeszcze gorol? A tyn gorol kiej we familoku już miyszkoł, to tych, co na zidlungu dom dostali, to wulcami niy byli i gorolami tysz już niy, to tyn gorol ich jeszcze wulami nazywał? A te co po wojnie we starych wulchałzach miyszkali, co je na hotele robotnicze przerobili, to boły wule, gorole, eli werbusy? Wulc nowego wulca wulcym przeziwoł. Taki stary wulc, co już niy boł wulcym, kiej miyszkanie dostoł po drugiyj stronie Brynicy, to go zaś te ize familoków gorolym przeziwali. Naukowe to to niy je – myśloł se Hanek, bo oni tu tak cyganiom z tym pochodzyniym Hanysowym, coby ino mieć recht tu być i innych przeziwać. Byli jeszcze tacy, co do nich po powstaniach cołkie osiedla pobudowali, murem kultury wyższej ogrodzili i języka poprawnego, ci byli ponad Hanysów, ba, nawet ponad wulców byli, bo te osiedla boły do echt polskich powstańców i strażników polskości.

Niewłaściwy pogląd na naukę, religię, na miłość zdradza się w upartym dążeniu do tego, by mieć słuszność niepodważalną. Hanek se pomyśloł: Gupie to trocha. Wto niy je gorolym? Możno ino Żydy i Niymcy? Tak moge być. Trocha gańba, no niy? Na szczyńście boły tu przódzi gwarki i bałery.

Mieli Ordunek górny i Ordunek dolny. Ordunek górny obowiązywoł na dole – Ordunek dolny na wiyrchu.

Niymiec August Wilhelm Hegenscheidt ze bracikami erbnoł po fatrze 6000 talarów. Kiej mu boło 29, przekludził sie do Szobiszowic, kole Gleiwitz, kaj na miyjscu Golesch Mühle werk postawioł, a we nim drut, kety i gwoździe robioł. Hegenscheit robotny boł, no barzo, kepele mioł, oj mioł.

Myśloł, myślol, aże wykombinowoł, co dampfmaszina kupi, tako na 15 PS. Jako pomyśloł, tako zrobioł. 15 PS to je coś. Piynć roków przeszło, postawił walcwerk – drut tam walcowali. Dobrze sie sprzedowoły stalowe liny i gwoździe walcowane na zimno. Roz mioł tyn Hegenscheidt z górki, roz pode górka. Ożynił sie, za posag kupił drugo parowo maszyna – zdominowoł rynek. Nikt niy poradził tak wiela i tak rozumnie robić. Twardy boł jako granit – rynka mu uciyno prawo, epidymia uśmiyrcała gewerkerów, a on sie niy dowoł. Par do przodku i sie niy oglondoł – taki echt Hanys.  We 1865 August kupioł od Johna Baildona huta na Zalynschu w Katowicach, Katowice w tym samym roku ostały sie miastem, zakup sie wercił, bo Katowice się budowały. Kiej werki mioł, werki dochodowe, to Hegenscheidt kupioł 1750 hektarów. We Ornontowicach wybudowoł dom, postawił na nogi dominium i gospodarzył we nim. Postawił tam filiale werku ze Gleiwitz.  We 1887 ize swoim gliwickim konkuryntym, takim niygupim Żydem, Oskarym Caro, założył spółka Obereisen. Po co sie wadzić – niyzgoda ruinuje. Swarliwy niy boł a barzo religijny – niy cyganioł i niy krod.  Dboł o gewerkerów, kierzy mieli werkowo Kasa Chorych oraz Kasy Wsparcia Inwalidów, Wdów i Sierot. Ufundowoł szkoła przy Hegenscheidt Strasse, Szkoła Przemysłowo, łaźnie, stadiony i korty. We 1889 powstaje werk Hegenscheidta w Raciborzu, kery produkuje budowlane okucia. Przeca Hanysy budujom na potynga: werki, hajmy, hałzy, familoki i zidlungi. Ta Ratiborer firma robi obrobiarki do bany, bo bana sie rozwijo – transport musi być. 1 lipca 1907 firma przejmuje huta w Kuźni Raciborskiej – robiom tam odlewy żelazne, kere wożom nazod do Ratibor, kaj to obrobiajom mechanicznie i montujom kompletne maszyny. We 1930 Adolf Schondorff kupuje raciborskiego   Hegenscheidta i robi tajle do Luftwaffe. We 1945 przenoszom zakłady Hegenscheidt ize Raciborza i Kuźni Raciborskiej do Erkelenz w Niymcach. We 1995 łonczom firmy Hegenscheidt i Hoesch-MFD. Hehensheidt-MFD to ekstra dostawca do towarzystw kolejowych, tramwajowych i metra na całym świecie.

Gliwicko firma Hegenscheida to inno godka. Możno bez to, co w Chlewicach niy ma metra i bany.

Niy mioł Hanek żodnych kompleksów, nale prowda, to prowda. Ino co ta echt prowda, ta prowda najprowdziwszo, to niy je jak bombon słodki abo kwaśny. To taki bombon omamlany, co Ecikowi, Wiesławowi, Adiemu eli Wilhemowi z gymby do marasu wpod i z czciom podniesiony bez jakiegoś lebra, eli innego soronia, przez gorola jakiygo, eli hanysa, o majty wytarty, sprzedo ci wto jako tańszy, bo ino trocha pomaraszony. Czasym tyn maras to taki istny świński gnój, ludzko sraka, ale jak tego bombona dobrze omamlajom, to tako prowda nawet niy gupi za pół cyny kupi – zachwoli jom jako ona pyszno je i innyj takiyj w całym świecie nie nojdziesz.  Ino co ta echt prowda, ta prowda najprowdziwszo gorzko je, gorzkoł jak sto pieronów. Te, co mieli chlywik, obórka, stodoła, nazwali tych nowych, co ze cegły szlafhaułzy stowiali, gruby, walcwerki, familoki, przezywali wulcami. Kiej sie wulce do famiolioków przekludzili, to tych nowych przeziwali gorolami. Kiej po wojnie Niymców wyciepli ize miost, to do ich kamiynic sprowadzili tych wyciepniyntych ize Wschodu, a te Hanysów przeziwali od krziżoków, folksdojczów, Niymców. Zwerbowali do roboty nowych wulców, to ich nazwali werbusami. Powstowały nowe miejsca pracy, nowe słowa: wule, gorole, werbusy – słowa te nie boły paradne, robota tu tysz niy zdoła im sie na wiela. Niy byli stond. Nie szanowali ani roboty, ani czasu po robocie. Mało widzieli, mało rozumieli.

Werbusy nic niy wiedzioły o repatriantach, repatrianty o gorolach, gorole o wulcach, wulce o Ślonzokach, Ślonzoki o Oberschlyjsiyrach – te ostatnie ze wszystkich sie śmioli, a kery do rajchu pitnoł, tyn jusz boł echt dojcz i tak na koniec Bismarck tryjumfowoł – co on chcioł, to sie samo porobiło.  Trocha Poloki tym polonizowaniem pomogli.

Wszyscy poradzili cyganić o tym i o owym, o tym i tamtym, kminić o czasie, o miejscu, o zdarzeniach, o ideach, ideałach, o ludziach, ba o całych narodach. O samych sobie cyganili. A kiej niy cyganili, to przemilczali. Zamilczeli na śmierć, a zanim prowda umarła, to sie niychenć narodziła.  Bo kaj niywiedza, to strach, kaj strach, to niychynć.

Poszoł Hanek do pywnicy, wyciongnoł koło, naplompoł, przetar od kurzu, wyniós na ulica i pojychoł – niydaleko, konsek taki, za rzyka – do niyprzyjaciół, bo oni nom niy pszali. Pojechoł za rzykom na cmyntorz – porzykać, pomyśleć, powspominać. Wprzódzi kirhof we Gliwicach, terozki cmentarz we Sosnowicach. Smyntorz to smyntorz.

1911 umiero Dietel i mo na tym sosnowickim cmentarzu paradny pogrzeb. Niymiec w Sosnowcu! Szkoła pobudowoł. Hanek pojechoł na kole i se jom pooglondoł. Uniwersytet w niyj je. Kościół świyntego Tomasza trocha dalyj stoi. Wierzyć niy wierzyć – Dietel ewangelik dociep sie do budowy katolickiygo kościoła. Skond tyn chop sie wzion? 1878 przyjechoł Heinrich Dietel i jego ślubno Klara do Sosnowca w Polsce pod zaborem rosyjskim. Heinrich biere sie za budowa przyndzalni czesankowej. To pierszy taki werk w Królestwie Kongresowym. Niemiec buduje fabryki, szkoły, kościoły i cerkwie we ruskiyj Polsce i daje robota 2000 ludziom. Niymiec ewangelik to Niymiec ewangelik.

Dietle wprzódzi żyjom w lichyj chałpce – nazytym on robi gyszeft, ona rodzi piyńciu karlusów.  Ostatniego we 1888. Od 1890 Dietle sie budujom. Pałac stoi fertig we 1900, bo wpiyrw trza wybudować kolonia do ludzi, coby mieli kaj miyszkać – siła ich prziszła ize Niymiec, no od nos, że Ślonska i cołkich Prus. Do wszystkich boł obmurowany park z oranżerjom – oranżerja to inaczyj pomarańczarnia, bo tam rosły oranże w takim szklanym domie.

W szklanym domie miyszkać ciynżko, nale apfelziny urosnom. Kiej mosz chlyb i cytryny a apfelziny, to liczysz na pokój i spokój. Ten park boł przy ulicy Dietlowskiyj, co sie tera zwie Żeromskiego.

Dietel boł kocikiem, no ewangylikiem – nabożyństwa odprawiali w hali od 1880, w 1888 rozbudowali i wyświyncili jom na kościół. Dietlowie starali sie nie ino o swoich – doł Heinrich na dwie cerkwie, w tym na świynte Wiery, Nadieżdy i Ljubwi.  Szynknoł osiym zwonów, tyn wielgi zwon mioł tona, 10 tysiyncy rubli doł cerkwi świyntego Mikołaja Cudotwórcy.  We 1879 założył szkoła przi werku, w 1882 szkoła kantoratowo, w 1889 Szkoła Aleksandryjsko – po tyj szkole dziypyro mogeś iść do szkoły średniyj.  W 1894 Dietel ufundowoł Sosnowiecko Szkoła Realno, do wtórej wybudował cołki gmach. W 1905 wybuchła rewolucja – Dietel zawar werk i wyjechoł ize Sosnowca.

Dietel z Altrajchu Hankowi wyklarowoł, co to takiego dobro szkoła. Widzioł Hanek, dedektyw z Bożyj łaski, co Dietel doł ludziom robota, kościoły pobudowoł, parki i szkoły. Ludzi fachu uczył! Ludzie sie lepiyj mieli. Kiejby sie gorzyj mieli, to by do niygo nie ciongli po robota i do roboty. Przeca wiedzieli, wiela bydzie geltaku.  A niywtorzy go niynawidziyli, bo on boł Niymiec, a Niymców niynawidzieć trza, bo som Niymcami, eli, bo som bogate i cosik umiyjom?  To tak jako ize Żydami! A te ludzie, co Ruskich, Niymców i Żydów nie kochali, niy wiydziały, czego ich w tych szkołach realnych bydom uczyć? To im sie w tyj szkole płaconyj przez Niymca ksionszki niy widziały i programy, bo boły carskie? A jakie miały być?
Przeca to boło ruskie państwo! Ale ta szkoła to tyn Dietel miastu szynknoł, ino coby uczyła. Coby sie uczyć i nauczyć. Za czasów carskich musiołś mieć szkoła realno, coby sztudiyrować! Wszystko Dietel płacił – szkoła, sztudiyrowanie, nawet pociong, coby szkolorzy do tyj jego szkoły woził.

Ludzie Niymców niynawidzili? Dietela, Lamprechta, Mauvego, Gampera, Meyerhola, Tytza? Kogo one mioły rode, te ludzie, ize styj i tamtyj strony rzyki? Tych, co im robota, mieszkania, szkoły i kościoły postawili, eli tych, co epopeje czytali, powstania wzniecali, na śmierć i na Sybir synów najlepszych wysyłali a garść mieli pusto, bo gwoździ robić niy poradzili ino chłopami pańszczyźnianymi siać niywiedza i zbierać nienawiść. Durne te martwe dusze do tych pustych garści pańskich potym zygorek szynknom. Stanom cajgry i stoć bydom i bydom. Czas ucieknie i krew sie bydzie loła – rozsierdził sie Hanek na smyntarzu i pofolgował sobie odrobinę stylistycznie, wieszczów małpując nieudolnie.

Tako to wojna wewnyntrzno Hanek som se wydoł, bo ciongnoł go gryfny tyn romantyzm – wierzył w syty tyn pozytywizm. Tosz i Hanka ciongło czasym wariactwo ruin i bajdy druidów roztomaitych – przeca śniła mu sie jazda, husaria i ułany. Budziły go dycki kostuchy ze fyrlokiym w rynce. Baby co za saniami na Sybir szły, dziołchy umiyrajonce ze tynsknicy. Czorne i modre wdowy. Niy do sie scyganić – Hankowi po gowie niynormalne chopy i dziołchy łaziły. Myśloł o Ludwice – skończył ize Margott.

cdn.