Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 6

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017

Część piąta

Hanek spatrzył se moplik. Wpiyrw Hanek mioł moplik z motorkiym pod zicym – niyjskorzyj motorek na lyksztandze. Na som koniyc motorek robił miyndzy pendalami. Tako sie tyż zwoł tyn mo-ped, motor i pendale. Po naszymu moplik. Rod mioł Hanek najbarziyj koprucha. Na komarku dużo Hanek rajzował, bo to sie werciło. Na stacji trocha miszungu: konywka benzyny, miarka olyju – i dugo stykło.  Wiynkszy bak pomieścił 7 litrów – na dwa tydnie stykło. Jechołś na kopruchu – w uszach szum, w oczach łzy, a na liczniku 20. Wszandy sie tysz taki kopruch wcisnoł. Cosik sie psuło? Zymbatka dostawała szpicatych zymbów, linka od gazu sie przeciyrała. Nic wiyncyj. Pana sie trefiła rzodziej niże na kole. Moplikiem rajzowoł Hanek dalyj niźli na kole – do Mysłowic, do Sosnowca, do Mszany. Przypomcie sie, kaj, bo już stoło napisane. Potym prziszoł czas na motor – SHL M11. Eshaelka to już boła echt dioblica: Pojemność: 173 cm³, dwusuw, jedyn cylinder, 9KM, 90 km/h. Depnoł, to odpolił. Za kożdym rozym. 3 biegi. Podwójno rama stalowo. Mocne koła – takie same z przodku i ze zadku 3.00 × 19 lub 3.00 × 18, wahaczeze fedrami i hydraulikom, bak 13 litrów, dobro elektryka, iskrownik 6 V 28 W, akumulator 6 V 7Ah. Najdaliyj Hanek pojechol starom autobanom do Nysy i Lwówka, Złotego Stoku i Wrocławia. W jedyn dziyń. W pilotce abo we kasku. Mus we brylach. Kiej już mioł doś piyniyndzy, to fundnoł se auto. Zipom Hanek rajzowoł, kaj sie ino dało. Roz nawet do Merseburga i Meissen. To tak ino do przikładu. Kiyj przijechoł nazot, eli jechać niy móg, bo dziyń niy zawsze jest dobry na reszerszowanie, to rajzowoł palcym po mapie, po stronach ksionżek starych i nowych. Sprawdzoł, co widzioł i planowol, co by jeszcze obejrzeć.

Rajzowaniy to był echt dobry pomysł, bo trza na własne oczy obejrzeć, co sie w buchach przeczitało i na ladkartach oglondało.  Lepiyj patrzeć niźli suchać – bo jest moc takich, co tak mondrze godajom, tak mondrze, tak mondrze, takich słów używajom, tak zdania budujom, tak głos modulujom, przy tym rynce składajom, w niebo wzrok podnoszom – myśloł se Hanek wrednie, iże sami tyj swyj godki nie rozumiom. Oczy przymknom, kiejby anioła ujrzeli, anioła, co nad gowom furgo z tacinym koniem i mamusinom krowom, z aniołym, co śpiywo dźwiynkami chałupy, w keryj jagnię i koźlę w koncie beczom, najduch kolejny w kolibce ślinto, gorki z wodom na piecu tańcujom, cieknom i skwierczom, dziadka nogi zza pieca wystajom, a dziadek sie po nich dropie.  Piykno to godka, oj piykno. Cóż z tego, iże ojcowie we wsi niy pojmiom, somsiady nie zrozumiom, nawet jego wielebność i wójt som niy pochytajom, a ludziska to dyć nie cołkiym gupie. Ksionszki takie mondre
w miastach piszom, na szkołach wyższych i niższych, we urzyndach i we takich instytucjach intelektualnych, iże hej, iże ha. Jakoby chcieli, coby ich ino najmondrzejsi zrozumieli. Najmondrzejsi zaś takich ksionżek nawet do końca doczytać niy poradzom, bo sie miarkujom, co tu nic niy ma – taki nadynty pysk, co zarozki pynknie i woda sie z niego uleje, tako rzić szykowno, co sie sama kole siebie krynci, a bez galot wyglondo jak kożdo jedno – ino trocha paskudniyjszo i jednym ino półdupkiem ciyńko drzisto. Filmy krańcom barzo inteligentne – on jom kocho, ona go niy kocho. Ona mo innego i on tyż mo innego. Dzieci majom problym i ojce majom problym i jak te problemy poplonczom, to istno komedyja. Filmy patriotyczne – jako to dobre i szlachetnie dech dać ostatni za ojczyzna, za hajmat, eli za faterland. Bo wierzyć trza w wyższość religijno, narodowo i rasowo.

Po nos przidom inne i one tysz bydom umierać. Skondy przidom? A djosek wiy, tego niy ma we scynariuszu. To może zagrajom w jakim tyjatrze, libo może w jakim cyrku.

Jeszcze za bajtla wloz Hanek roz drugi na hołda kole osiedla. Patrzy – na dole niy ma kościoła. No kościół je, ino jakiś mynszy i niy jedyny, bo tam niydaleko, tam, kaj mu za bajtla niy dali łazić, taki drugi wieli kościół se stoi, wieża fest, na wieży krziż. Je krziż, no to nasz kościół? Przed kościołym żodnych świyntych figurek, mało tego – niy ma tam ani świyntyj Barbary ani świyntego Floriana. Do kogo te ludzie tam rzykajom – nawet porzondnego świyntygo niy majom. Ani patrona. Ani patronki. Odpustów niy majom? Nie ma lizoków, makronów i kapiszonów? To na co one tam cały rok czekajom? Smutno jakoś ta religio?
Z hołdy na rzyka Hanek spoziyroł, a ona sie kajsi traci, płynie, a dali jei niy widać. Z hołdy spoziyroł, a rzyka sie traci w dali. Za gmom na drugim brzegu mało widać. Cołkiym kiejby jako granica uwidzioł. Bez most paradujom wojska, starka wito wojoków, powstaniec rwie kajdany. Rzyka niy dzieli na nos i na nich. Tako je ta Brynica. Hanek wiy, iże to żodno Brynica, ino nasza Brana. Broł jom, jak to w powieściach i powiastkach, jak to w życiu, kto siła mioł i prawo se doł.  Terozki ta Brynica to granica. Downiyj bibery w niyj żerowały, terozki śmierdzi. Kiejbyś sie z Hankiym w myślach na trawie położył, to ze hołdy niebo jasne widać. Jakeś siedzioł abo klynknoł, stać niy trza boło, toś widzioł wiyrchy ziylone. A kiejś wstoł, na palcach sie wspion, to daleko hen góry biołe widać. Hyn dalyko, dalyko, piykne góry, przy jasnym niebie. Tak trocha po lewyj. Pośrzodku, na horyzoncie piska ciymniyjszo – eli by to boły nasze góry, te niy Ondreja Janosika, jeno Ondraszkowe. Ondraszkowe? Na prawo bazylika na górze. Z tyj bazyliki kamiyniym ociepniesz na góra z wieżom. Podobno ta wieża do tych przi grubach – ino niy do wody a do oglondanio. Kurde, tam niy muszom sie wspinać na hołda, coby widzieć, wiela majom kościołów i rzyk!

Najsamprzód pojechoł Hanek w te Ondraszkowe. Na kole to trzi, możno sztyry godziny. Na kole Hanek rod jeździoł, bo to zdrowe. Jak sie ino dało, to jechoł.
Pojechoł Hanek na kole do Ustronia. Do tych richtig ślonskich polskich gór, myślołby wto.

Po aufsztandach drugie ślonskie góry boły po niymiyckiyj stronie. Po wielgiyj wojnie te inne góry som na ziymiach odzyskanych. Tajymnic moc chroniom te wierchy, te doliny, te szczeliny odzyskane i moc wojska tam stoi, co strzeże polskości tych gór, stacjonując we Wrocławiu, Legnicy, Kłodzku, Bolesławcu, Żarach, Żaganiu… Trzeba gór pilnować, coby niy przeszły za granica. Czasym góra idzie do swego nawet przez granica niywidzialno.

Pojechoł Hanek na kole do Ustronia. W Beskid Śląski Hanek jak downiyj za modego we klubie kolarskim wjechoł, we lewo skryncił – sztajl chwilka – przerzutki przeciep, namachoł sie, namachoł, stanoł, lata lecom, oj lecom. Dychnoł Hanek, w las wloz, bo lata robiom swoje. Wloz w las a tam dwa kamiynie stojom i pnioki, kiejby ławy leżom. Bezcóż tam te pnioki, stromy cołkie leżom. Wto je tam położył i po co? Leśny kościół. Religijno partyzantka? Ciekawe barzo ciekawe. Poczytać trza. Wto to tukej jeszcze rzyko i po jakiymu i do jakiygo Boga. Niy ma tukej świyntych obrazków na stromach, niy ma na pniokach. Niy ma Hedwiżki i Barbarki, Jacka, Floriana i Jorga, nawet świyntyj Anny Samotrzeć niy ma.

Miyndzy Beskidami a Sudetami w Górach Opawskich Hanek pobroł nauki lepsze niźli we szkole, eli nawet na uniwersytecie. Ize doliny pocis piechty na Kopa Biskupio – na som wiyrch. Na wiyrchu samym wieżo Franca Jołzefa stoła, kajzerowo turma. Niy tjurma ino turma. Niy do siydzynio ino do podziwiania. Trocha sie spocił na schodach, nale widok boł piykny. Niy czuł różnicy, eli paczy na strona polsko, eli na czesko – Złoty Kraj i tu, i tam – Silesia, Schlesien. Slezko. Po piyrona te granice?

Dobrze, iże szafli to ize tom Europom, mogam na wieża cysorza bez paszportu wlyźć i czornego kozioła sie napić, bo go mom rod – cieszył sie Hanek na eshaelce i we zirynie. Ciongnoł se po leku piwo i gapioł się ize turmu: Tu Thurzon kopalnia mioł złota, tu tysz, tam trocha dalij wieś Coperniki, kaj downiyj coś ize kupfrym mieli, tam Nysa, kaj roztomaici do szkoły łazili i Eichendorffa pochowali, tam marszałek Blücher dominium kupioł, tyn Blücher, co Napolionowi lyjty spuścił, a tam tyn arsenał ize czwortygo powstanio, do kerego niy doszło we Neustadt/Prudniku i Oberglogau /Głogówku, bo tyn arsynał odkryli – gewerów i prochu nazbiyrali tyla, co i pionte powstanie mogli wywołać – możno i Bresłau zdobyć chcieli insurgenty? Daleko hyn – Anaberg z bazylikom, a tam Schneekoppe ze herbergom. Wszystko widać, wszystko. Widzi tyn co wiy, co rajza narychtowoł. Wpiyrwij poczytoł, mapy pooglondoł – potym dziypiyru pojechoł. Dobry tyn Czorny Kozieł, wzrok wyostrzył i myśli.

Przypomnioł se Hanek, jako to ize opom i omom na pilgerfart pojechoł. Do Barda i do Wambierzyc. Po drodze Kłodzko, Srybrno Góra, Złoty Stok, Góry Stołowe –  Szczeliniec.

Do Wisły i Ustronia bliżyj boło, tam starzik rod ze chopcami wandrowoł – opy i omy do Riesengebirge ciongło i tam cołkiym maluśkigo Hanka ize bracikami na rajzy ze sobom brali.

Zachciało sie Hankowi keryjś Góry Liczyrzepowyj, kiej opa jusz dobrze łazić niy poradził. Na motorze sie Hanek wdropoł prawie na sama szpica, w schronisku zjod kwarku z porzyczkami, bo obsztalowoł twarożek z jagódkami. No niech tam! Dobrze, co nudli z wieprzkami nie chcioł, bo to na piontek padło. Czasym niy dostaniesz, co chcesz, bo cie nie rozumiom. Czasym dostaniysz, co ci tustym w gymbie rośnie. Pojod, dziób otar – na Trójmorski Wierch ize Śnieżnika na szpacyr poszoł. Trójmorski Wierch, Trójmorski… Jaki ważny no jaki niepowtarzalny – trójmorski.

Przez wieki ten Trójmorski miynił sie ajnfachowo: Klepacz. Klepacz? To zbyt prostackie – należy podkreślić znaczenie. Zmiana nazwy prestiż podniesie i przynależność narodową podkreśli.  No, terozki cołkie te wiyrchy som ichnie, to niy styknie Klepacz, bo co to za nazwa: Klepacz?  Terozki musi być: Trójmorski Wierch, bo ze zboczy tego niepowtarzalnego szczytu w Polsce woda płynie do Bałtyku, do Morza Północnego i do Morza Czarnego. Tak to Klepacz ziścił sen o morzach. Niy ma państwa od morza do morza, to przinajmiyj majom tako góra. A tako góra przeca niy może sie zwać Klepacz. Ino co ta góra po czesku do dzisiok je Klepáč, a po niymiecku Klappersteine, bo jak tam wiater wieje to kamiynie tam klepiom. Woda se płynie do trzech mórz, kamienie klaperujom. Jedni majom duma, a drudzy majom larmo. Jedni ciepiom kamienie na szaniec, a drudzy majom Kamenné Moře na Klepáču. Tako se Hanek rozmyśloł na tym Klypoczu i radowoł się, co motor mo niy ino szykowny, nale i wartki, bo wto prowdy szuko tyn potrzabuje wartkich nogów eli motora. Prowda czynsto należy do takich, co przed nimi pitać trza.

Kiej jeszcze do szkoły łaził, to już o tym myśloł. Spoziyroł na kamratów i kamratki, no i… Lotoł po placu, wiyszoł sie na klopsztandze, krył się na hołdzie – i se forsztelowoł… Jeździł do miasta małego, do wielgiego miasta, dali i dali… Rajzowoł i tu, i tam.
I widzioł to samo: Wszystko co je dobre, je tysz niydobre, a nawet złe. Dobre je, kiej wtoś się uczy i sztudiyruje, nale tosz to i tak bywo, iże to wcale dobrych owoców niy rodziło! Bo spytać mosz, a czamu tyn istny to chce robić? Chce to robić, coby boł lepszy i mondrzejszy, eli chce wiedzieć wiyncyj od innych i być najmondrzyjszy. Niby to samo, a jednak niy.

Idzie taki do rechtorów, idzie furt od starzików i ojców. Rechtory mu oczy otwiyrajom, a tyn sromota jeno niysprawiedliwość widzi, ino biyda i krziwda. Ucisk widzi. Tu blisko familijo se żyje, jako to żyła, a on by im szczyńście chcioł dać.

Chce im szynknoć gwiozdka z nieba, kiej oni chcom na nia patrzeć. Myśli se taki: Kiej do mie rechtory godajom i myślom, iże jo ich suchom, to jo je ważny do tych rechtorów. To jo taki mondry je jako te rechtory. Przeca jo już godom ich jynzykiem, czytom ichnie ksionszki… a starzyki i ojce niy czytajom i niy rozumiom. Lepiyj by było ich wyzwolić spod jarzma – to tysz ostanom mondrymi rechtorami. A właściwie, to moji swój rozum mają. Przeca, kiej jo już rozumia nauczycieli, to po co mi te rechtory. Po co oni moji rodzinie. Sam ich nauczę. Nauczę ich wielkich rzeczy – nauczę miłości, nauczę miłości, no i tego nauczę: nauczę miłości do ojczyzny. Nauczę, jakie to ważne umierać ze śpiewem na ustach, walczyć przeciwko ludziom innego języka, innej religii, innej narodowości. Niby dobre, co by do szkoły iść, a jednak niydobre. Prowda to niby wielgo je w tych szkołach, nale richtig echt cygaństwo.

Szkoły to moc ostudy. Poszoł taki jedyn z drugim na szkoły – wpiyrw na folksschula, potym dali. Szło mu w tyj szuli dobrze, to szoł do gymnasiuma – nojlypiyj do Kattowitz, a jeszcze lepiyj do królewskiego gymnasiuma we Kattowitz. Zdolnych i robotnych tam przijmowali, przijmowali i przeziwali, tak hartowali. Przeziwali ich Polacken, obrożali, bo kożdo szkoła to miyjsce do mocnych i upartych, co sie obrażać niy dajom, co na obraza niy patrzom, co, sie do obrazy przyzwyczajom, abo ino tak udajom. Plujesz im w oczy, to oni na to: deszcze niespokojne… Dżistniesz im w gymba, to oni na to: Wiatr historii. Dobre, lepsze i niymiyckie – kiepskie, liche, polnische Arbeit, polnische Wirtschaft, polnische Kultur – ja, ja, ja, ha, ha, ha.

Jakosik ciynszko mu szło temu Wojtkowi w tym gimnazjum królewskim – dziesiyńć lot miast 6 tam przekiblowoł. Rechtory przezywali Adalberta, kerymu po drodze z Polokami z Wielgiyj Polski boło.

No i kery Bismarcka niy cynił, bo Adalbert mody boł i swoje wiedzioł, a Bismarck, jak na to niy patrzeć, swoje wiedzioł, swoje poradził, i swoje za pazurami mioł… Wyciepli Adalberta we 1895 ize gymnasiuma i tela. Za polityka! – tako sie godo.  Możno i za polityka, można na koniec ino za polityka. Jakby go rechtory za co innego wyciepły, to mieliby spokój. Wywalić za polityka. Za długo my go trzymali. Szlus! Raus! Erledigt! Załatwione! Tak se myślały Kattowitzer Professoren z Königliches Gymnasium. Tak se myśleli, iże raus i szlus. Niy piyrszy i niy ostatni synek, co mu w szkole niy szło a do polityki sie cis.

Za Korfantym wstawił sie Józef Teodor Stanisław Kościelski, tysz Polacke, ino niy taki cołkiem ajnfachowy, bo poseł do Landtagu dobrze sie znoł ze Princym Wilhelmem, a prince ostowajom kyjnigami i cysarzoma! Tyn Wiluś istny ostoł sie kajzrym. Kościelski i Wilhelm niezbyt cynili Bismarcka. Kiej princ Wilhelm ostoł cysorzym Wilhelmem II, to zarozki wyciep z roboty żyloznego kanclera Bismarcka.

Wyciepli Adalberta Kattowitzer Professoren z Königliches Gymnasium, to zrobioł tam Wojciech abitur ekstern, we dycymbrze 1895.  Kościelski pomóg. Możno Korfanty Niymców niy mioł rod, beztóż iże rechtory to boły germany. Poloki mu sie barziyj podobali – niy znoł ich wielu i myśloł se, iże wszystkie som takie, jako te ze Poznania. Adalbertowi zdoło się, co Wielgopolanie jak i Ślonzoki do sia podobne som, to i Ślonzoki muszom być Polokami, zwłaszcza, że Niemcy Ślązaków i Wielkopolan tak samo od Polacken wyzywali. W gymnazjumie trefioł Adalbert innego Hanysa – Kostka Wolnego i go przekonoł, co tyn tysz je Polokiem. Polskim Ślonzokiem eli śląskim Polokiym. Potym oba na uniwersytety poszły – do Charlottenburga, do Königliche Universität zu Breslau Wojciech Korfanty skończył je we Berlinie we 1905, boło mu 28.

Wolny, syn kowola ze Baildony, skończył prawo na Universität zu Breslau.

Potym zrobieli powstania i reszta je wiadomo.

Wniosek – w szkole niy dokuczejcie takim, co po swojymu godajom i myślom, zrobiom wom jaki aufsztand, eli insurekcyjo i tyla z tego bydziecie mieli. No i czasami stońcie na chwila i kuknijcie, wto, co, kaj i po co sztudyruje.

cdn.