Z (pre)historyje ślōnskij gŏdki. Part 1: Nie zmieniajcie polskiéj mowy

Ô historyji pisanyj ślōnskij gŏdki idzie pedzieć, co ôna je za dugŏ do tych, kierzi by w nij chcieli widzieć yno trzidziści rokōw starõ fanaberyjõ ôd terŏźnich ymancypacyjnych działaczy, a przi tymu za krōtkŏ do tych, co durch czujōm historyczny kōmpleks a radzi by sie poasiyli literackimi tradycyjami rōwnymi gŏdce polskij, czeskij abo jakij tam jeszcze, yno niyma z czego brać. Isto, mogymy prziwołować pismo ôd Ambrożego Szklorza abo Płacz a narzykani predykantuw, mogymy wyszukować roztōmajte lokalne jynzykowe ślady w dokumyntach z dŏwnych wiekōw dotōnd cytowanych w ksiōnżkach ô historyji polskigo abo czeskigo jynzyka, baji mogymy sie spiyrać ô Dey ut ia pobrusa, nale trza obiektywnie prziznać, co to sōm yno sympatyczne ciekawostki. Ône mogōm być użyteczne dlŏ badaniŏ jynzykowyj przeszłości regijōnu, ale niy było zamiarym jejich autorōw tworzyni jakigoś richtig autōnōmicznego nurtu piśmiynnictwa. Ône barzij pokazujōm, że chociŏż kōncept „polskigo jynzyka” abo „czeskigo jynzyka” już wtynczas istnioł, to niy istniały gynau kodyfikowane jynzykowe normy a w kożdodziynnyj praktyce pisało sie roztōmajcie. Sztandaryzacyje a ścisłe tajlowani gŏdek prziszło niyskorzij, ku nōm aże w 19. stoleciu, społym z idyjōm nŏrodōw, co majōm swoji „nŏrodowe jynzyki”.

Ta ślōnskŏ idyjŏ nŏrŏdu a nŏrodowego jynzyka sie tedy jeszcze za fest niy chyciyła, niy przeszły Ślōnzŏki takim rozwojym jako do przikładu Słowiŏki abo Rusiny/Ukrajiniŏki, ale to niy znaczy, że sie blank niy pojawiała a że niy bōł to już tedy tymat do spiyrek. Spiyrek, kiere by my modernie mōgli zmianować „jynzykowymi ideologicznymi debatami”. Ô takich debatach kōńczã robić dochtorat, a skuli tego, co kożde ôpisani terŏźnij sytuacyje wymŏgŏ aji historycznego kōntekstu, natrefiōł żech przi tyj robocie na dwa interesantne epizody z połowy 19. stoleciŏ, co wierzã niy sōm powszechnie znane ani postrzōd yntuzyjastōw ślōnskij historyje, i prawie ônymi bych sie z wami chcioł podzielić. Dzisio zacznymy piyrszym ś nich, ze pruskij tajle Ślōnska.

***

Tenże ksiądz Stabik usiłował był stworzyć oddzielny język piśmienny i literacki polsko-szląski, oparty na języku ludowym. Usiłowania te jednak rozbiły się, pominąwszy inne (jak np. niechęć ludu samego), już o tę nieprzełamaną trudność, że gwar ludowych na Szląsku jest niezliczona ilość. Byłoby to więc narzecze jednej okolicy, narzucające się drugim.

To zdani kupa wŏs już na zicher słyszało. Pochodzi ze „Zarysōw życia ludowego na Szląsku” (z. 24) z roku 1877 ôd Lucjana Malinowskigo, piōniera etnograficznych a dyjalektologicznych podszukōnkōw w naszym regijōnie. a czynsto je powtŏrzano za głōwny dowōd, że ślōnskõ gŏdkã już dŏwno próbowali zkodyfikować. Problym je yno w tym, co żŏdnŏ kodyfikacyjnŏ robota ôd Antōna Stabika, farŏrza w Michałkowicach, sie niy zachowała. Ani żŏdyn tekst po ślōnsku. Znōmy za to siyłã Stabikowych tekstōw pisanych takim samym polskim, jako sie wtynczas pisało we Galicyji abo Kōngresōwce. Je możne, że Malinowski cosi pōmotloł, jedno ôgōlnikowe zdani z jego ksiōnżki było znadintepretowano a borŏk Stabik wiyncyj jak sto lŏt po śmierci stoł sie heldym do ludzi, z kierymi możno niy mioł ideowo nic spōlnego? Możne to je, ale kiej posznupiymy głymbij, sprawa robi sie ciekawszŏ.

Tōż to samo zdani pojawiŏ sie tyż w inkszyj publikacyji ôd Malinowskigo, we ô szejś lot starszych (1871) „Listach z podróży etnograficznej po Szląsku” (z. 296). Rōżni sie tam yno jednym detalym. Na zaczōntku stoji napisano: Mówił mi ks. Kraiński, że ks. Stabik usiłował był… Ô akapit dalij Malinowski prziznŏwŏ, co sie ze Stabikym niy trefiōł, bo tyn wyjechał był do wód, tōż wiedzã ô ônego kodyfikacyjnych usiłowaniach mioł yno ôd inkszego ksiyndza, Wincentego Kraińskigo. Narodzōny w Mierzyńcicach kole Byńdzina, wojowoł we listopadowym powstaniu, potym spōłzakłŏdoł polskõ szkołã w Paryżu, a drugõ połowã życiŏ przepyńdziōł prawie na Ślōnsku, wykłŏdoł polskõ gŏdkã na uniwersytecie we Wrocławiu a fest sie angażowoł we propagowani polskości na pruskim Gōrnym Ślōnsku – z takōm biografijōm zdoł by sie być perfekt kandydatym na bohatera polskiego Śląska, ale mocka czytŏczōw na zicher słyszy to miano po piyrszy rŏz. Ôn niyma szyroko znany, a upamiyntniŏ go yno jedna ulica we Wrocławiu. Żywobyci ôd Kraińskigo ciekawie ôpisoł Mieczysław Kogut. Czytōmy u niego, że „dziwactwa ks. Kraińskiego, niski poziom prelekcji, rzeczowe absurdy i utrzymane w filozoficzno-mesjanistycznym tonie wykłady zrażały do niego młodzież do tego stopnia, że dochodziło między nią a ks. Kraińskim do nieporozumień”. Jedyn sztudynt spōminoł: „niejaki ksiądz Kraiński dla wykształcenia w polszczyźnie był niesłychany oryginał, który wykładał polską literaturę częstochowskimi wierszami, którego poglądy były po prostu wariackie”. Nō a prawie we tekstach ôd Kraińskigo nōndymy dalsze skazōwki, że kole tyj kodyfikacyje ôdrymbnego ślōnskigo jynzyka sie w połowie 19. stoleciŏ naprŏwdy cosi dzioło a że to było swiōnzane z kościołym.

W 1862 roku Kraiński wydoł broszurkã na dwanŏście zajt z tytułym „Abhandlung über die polnische Sprache in Ober-Schlesien” (Ôbgŏdani ô polskij mŏwie na Gōrnym Ślōnsku). Hned na zaczōntku ekleruje w nij, że „słowiańskŏ rasa je potajlowanŏ na siyłã ludōw, co ś nich yno sztyry – Polŏki, Czechy, Serby i Rusy majōm włŏsnõ literaturã” i „wszyjski inksze słowiański ludy z tych sztyrech korzistajōm: Karyntczyki, Chorwaciŏ, Krajiniŏki i wszyjski inksze iliryjski Słowiany korzistajōm ze serbskij literatury, za to Ukrajiniŏki, Podolŏki, Wołyniŏki, Galicyjŏki, Krakowiŏki, Poznaniŏki i Ślōnzŏki korzistajōm z polskij mŏwy a literatury”. Ku tyj myśli – na zicher inspirowanyj tekstami Jána Kollára, sławnego slawisty tego czasu, co propagowoł idyjõ jednego słowiańskigo jynzyka ze sztyrōma literackimi nŏrzeczami a chocia bōł ze Słowiŏk, to wystympowoł fest proci wyôdrymbnianiu słowiackij gŏdki – a cudacznymu tajlōngu słowiańskich ludōw/nŏrodōw (Völker) wrŏcoł Kraiński jeszcze niyrŏz.

Die Schlesier sind nich allein und nicht die Einzigen, die der hohen polnischen Sprache bedürfen; denn im gleichen Falle finden sich auch viele andere slavische Völker, als: die Krakauer, Galizier, Podolier, Wolhinier, Ukrainer, Masowier, Posnanier, Kaschuben und West-Preußen. Alle diese slawischen Völker haben einen anderen slawischen Namen, und dennoch haben sie keine eigene besondere Sprache, weder eine krakauische, noch eine galizische, noch eine podolische, wolhinische, ukrainische, masowische, posensche, kaschubische, noch westpreußische. In allen diesen Ländern ist eine doppelte Sprache: eine Bauernsprache und eine Gelehrtensprache, aber beide sind polnisch.

Niy same Ślōnzŏki i niy yno ône potrzebujōm wysokigo polskigo jynzyka; to samo sie tykŏ siyły inkszych słowiańskich ludōw: Krakowiŏkōw, Galicyjŏkōw, Podolŏkōw, Wołyniŏkōw, Ukrajiniŏkōw, Mazowszanōw, Poznaniŏkōw, Kaszubōw i Zachodnioprusŏkōw. Ty wszyjski słowiański ludy majōm inksze słowiański miano, ale mimo to niy majōm swojigo włŏsnego ekstra jynzyka, ani krakowskigo, ani galicyjskigo, ani podolskigo, wołyńskigo, ukrajińskigo, mazowskigo, poznańskigo, kaszubskigo, ani zachodniopruskigo. We wszyjskich tych krajach mŏwa je tuplowanŏ: chopskŏ i uczōnŏ, ale ôbie sōm polski.

Ja, ty Ukrajiniŏki choby part polskij nacyje bez włŏsnego jynzyka tam naprŏwdy przi kożdym rachowaniu sōm 😉

Nale niy piszã ô broszurce ôd Kraińskigo yno po to, coby ôbśmiŏć jego forsztelōnki etnicznych podziałōw. Piszã ô nij skuli drugigo abzacu na piōntyj zajcie:

Doch seit einigen Jahren entstand in Schlesien eine Partei, welche die polnische Bauernsprache in die Kirchenbücher einführen wollte, so daß alle Gebetsbücher, alle Kathechismen und andere Andachtsbücher in der Bauernsprache geschrieben sein sollen. In Deutschland giebt es auch zwei deutsche Sprachen: eine Platt-Sprache und eine hohe gelehrte Sprache. Ist denn in ganz Deutschland Jemandem der Gedanke eingekommen, die hohe deutsche Sprache aus den gelehrten Büchern und Gebetsbüchern zu entfernen und die Platt-Sprache einzuführen? Die Schlesier sollen keine Ausnahme von dem allgemeinen Grundsatze machen, weil dies der Vernunftslehre widerspricht. Da sie keine schlesische Grammatik, kein schlesisches Diktionär, keine schlesischen Gebetsbücher und keine schlesische Literatur haben, sondern alle diese Bücher von Polen seit undenklichen Jahrhunderten angenommen haben und solche bis heute besitzen, so sind sie nicht im Stande die Bauernsprache in den Gebetbüchern und in einer schlesischen Literatur anzuwenden, ohne zuvor eine schlesische Grammatik, und ein schlesisches Wörterbuch zu erfinden. Warum haben sie das bis jetzt nicht gemacht? Warum? Weil sie kein anderes, sondern ein polnisches Volk sind, obwohl sie sich nicht Polen, sondern Schlesier nennen. Die Galizier heißen auch nicht Polen und sind doch ein polnisches Volk, welches auch nur eine polnische Grammatik, ein polnisches Wörterbuch, polnische Literatur, und polnische Bauern- und Gelehrtensprache haben. Die Krakauer, Masuren und Posener nennen sich auch nicht Polen, obwohl sie polnische Völker sind und alles Polnische haben. 

A przecã ôd pŏru lŏt powstała na Ślōnsku parta, co chce polskõ chopskõ mŏwã wkludzić do kościelnych ksiōnżek, tak coby wszyjski ksiōnżki do rzykaniŏ, wszyjski katyjmusy a inksze duchowne ksiōnżki były pisane we chopskij mŏwie. W Niymcach tyż sōm dwie niymiecki mŏwy: Plattdeutsch i uczōny Hochdeutsch. Prziszło kierymu kaj w Niymcach do gowy, coby wysokoniymieckõ mŏwã wyciepać ze uczōnych i kościelnych ksiōnżek a wkludzić dō nich Plattdeutsch? Ślōnzŏki winny niy być żŏdnym wyjōntkym ze ôgōlnego prawidła, bo to by szło proci rozumowi. Niy majōm ślōnskij gramatyki, ślōnskigo słownika, ślōnskich ksiōnżek do rzykaniŏ ani ślōnskij literatury, yno ty wszyjski ksiōnżki w niypamiyntnych wiekach przejyni ôd Polŏkōw a do dzisio ich majōm, bezto niy sōm w sztańdzie używać chopskij mŏwy we ksiōnżkach do rzykaniŏ ani w literaturze, bo by musieli nejprzōd zrychtować ślōnskõ gramatykã a ślōnski słownik. Czamu tego dotōnd niy zrobiyli? Czamu? Bo ôni sōm polski, a niy żŏdyn inkszy lud, chociŏż na siã niy gŏdajōm Polŏki, yno Ślōnzŏki. Galicyjŏki tyż niy mianujōm sie Polŏki, a dyć sōm polski lud, co tyż mŏ yno polskõ gramatykã, polski słownik, polskõ literaturã a polskõ mŏwã chopskõ i uczōnõ. Krakowiŏki, Mazury i Poznaniŏki tyż na siã niy gŏdajōm Polŏki, chociŏż ôni sōm polski ludy a wszyjsko majōm polski. 

Żŏdnych detali ô tym, gdo by w tyj „parcie” mioł być a co kōnkretnie robić, Kraiński niy podŏwŏ. Niy cytuje żŏdnego bajszpilu takij „we chopskij mŏwie” pisanyj ksiōnżki. Nikaj sie tyż niy pojawiŏ miano Stabik. Idzie ale dedukować, co ta broszurka a ô dziewiyńć lŏt niyskorszŏ zmianka u Malinowskigo majōm cosi spōlnego.

Ciynżko je tyż pedzieć, jaki rozmach ta Stabikowa(?) parta miała. Zdŏ sie, co ôn wielki być niy mōg, kiej sie żŏdyn ślad niy ôstoł. Snŏci szło ô indywidualnõ inicjatywã we fazie wiyncyj deklaratywnyj niźli realnyj, snŏci mioł Stabik(?) yno jakisi rynczne zŏpiski, kiere spolōł we chwili, kiej sie ôd Kraińskigo(?) doł przeświadczyć, że kodyfikowani nowego jynzyka niy mŏ cweku… Tego sie już wierzã nigdy niy dowiymy. Maksymalnie jaki ślōnski pisŏrz wymyśli fabularnõ wersyjõ wydarzyń. Cokolwiek ale kierykolwiek wtynczas robiōł, Wincenty Kraiński widzioł w tym zjawisko zatela poważne a z ônego perspektywy groźne, coby mu poświyncać kupã uwŏgi.

Dwa lata przed „Ôbgŏdaniym…” we „Gwiazdce Cieszyńskij” – (pro)polskim cajtōngu, co niy pisoł yno ô cieszyńskich sprawach, ale dŏwoł moc placu aji pruskoślōnskim tymatōm – wydurkowali wierszowanõ ôdezwã ôd Kraińskigo z tytułym „Ślązacy”. Jeji lajtmotiw je taki sōm jako tyj broszurki: ôto sōm ludzie, co chcōm polski kościelne ksiōnżki umiynić na ślōnski, a to je proci fōndamyntalnymu (baji idzie pedzieć: bożymu) prawidłu, że kożdy jynzyk mŏ waryjant wysoki, uczōny, do kultury i literatury, a niski, co w nim gŏdajōm yno proste ludzie a do niczego inkszego ôn sie niy nadŏwŏ. Słowami modernyj socyjolingwistyki pedzieli by my, że to, co Kraiński tam wypisowoł, to je mustrowŏ manifestacyjŏ „ideologije sztandardowego jynzyka”. Kiej żech po piyrszy rŏz tyn tekst czytoł, bōłech w szoku, jak perfekt ôn poradziōł we ajnfachowyj rymowance wyrazić cołki myntal stojōncy za niszczyniym gŏdkowyj roztōmajtości bez ôstatni dwiesta lŏt. Zapnijcie pasy, ôdlatujymy!

Cytujã nejlepsze fragmynta, cołki se to możecie poczytać tukej na zajtach 406–409:

Lecz cóż my mową zowiemy,
Na któréj tak budujemy?
Czyż to będzie chłopska mowa,
Która naród wznieść gotowa?
Lub go od hańby ocalać,
By się nie mógł spodlić, zwalać? —
W każdym kraju są dwie mowy,
Dzielą się na dwie połowy:
Jedna mowa jest uczona,
Druga chłopstwu zostawiona.
Ta ostatnia w chatkach mieszka,
Do niéj jest błotnista ścieszka.
W szkołach nigdy nie przebywa,
Jak w lesie tak się ukrywa,
W książce żadnéj nie postoi,
Na tronie usiąść się boi;
Nie znajdziesz jéj w trybunałach,
W żadnych uczonych pochwałach,
Od poezyi ucieka,
Od uczonych jest z daleka:
Jest zbyt skromną by się podnieść,
By zwycięztwo jakie odnieść!
Żyje tylko z rolnikami,
Z biednymi rzemieślnikami.
Do sztuk pięknych się nie wznosi,
Orze pole, łąki kosi:
Nie jest w uniwersytecie,
Żyje najniżéj na świecie;
Żadnym talentem nie słynie,
Nie usłyszą jéj świątynie:
Tylko z chłopkami pogwarzy,
Lubi wiejskich gospodarzy;
Szuka dziewek i parobków,
Co żyją z ręcznych zarobków;
W warkocze się tylko stroi,
Blasku pałaców się boi.
Taka w górnym Śląsku mowa,
Mówi nią większa połowa,
Nawet księża nią gadają,
Nią się z ludem rozmawiają
Równają się w niéj z chłopami,
Są w téj mowie prostakami.

Nie mówi tak chłop krakowski,
Jak uczony język polski;
A przecię go tak pojmuje,
Tak słowa jego szacuje,
Że się nigdy nie odważy,
Aby chłopskie chciał wyrazy
Umieszczać w księgach uczonych,
Dla oświaty utworzonych,
Chłopi, co w Śląsku mieszkają,
Także język chłopski mają,
Podobny do krakowskiego
Rozmawiania tam chłopskiego,
Jeśli niektóre wyrazy,
Prowincyjonalnéj skazy
W pośród niego się znajdują:
Te przewagi nie przyjmują,
Ażeby język uczony
Miał być dla nich przemieniony!
Gdyby też chłop z krakowskiego
Chciał, by się zniżyć do niego
Do jego mazurowania,
Do uczonych poniżania;
By jak on mówi, pisali,
Takie dzieła wydawali:
Czyżby ta chęć słuszna była,
Coby nauki zniżyła?
Tak się w Śląsku dziać powinno,
Choć tu chłop ma mowę inną;
Bo Śląsk ma język uczony
Od Polaków dziedziczony:
W nim książek polskich używa,
Sześć wieków już z nim przebywa;
A nie utworzył innego
Od Polaków oddzielnego;
Nie ma swéj literatury
Oddzielnéj Ślązaków córy;
Nie ma gramatyki śląskiéj,
Ni najmniejszéj książki wąskiéj,
Coby śląską mowę miała;
Wszystkie Śląsku Polska dała:
Nie ma śląskiego słownika;
Ztąd oczywiście wynika,
Że niesłuszne jest żądanie
Chłopskich Ślązaków słuchanie,
By tak pisać jak gadają,
Chłopską mową, jaką mają!
Byłoby to występnością,
Grzechem, wielką niewdzięcznością!
Chcieć odrzucić polską mowę,
A fałszywą brać osnowę!

Trzymajcież się więc Ślązacy,
Jak aż dotąd bądźcie tacy,
Nie zmieniajcie polskiéj mowy
I módlcie się témi słowy,
Jakiémi książki pisane,
Przez was dotąd używane;
Bo jak ten skarb utracicie,
To się na wieki zgubicie,
Nie będziecie Polakami,
Ani nawet Ślązakami,
Wasz charakter już zaginie,
Taka kara was nie minie!

Jako to prawiōł tyn sztudynt ô Kraińskim? „Niesłychany oryginał, który wykładał polską literaturę częstochowskimi wierszami, którego poglądy były po prostu wariackie”. Nō… 🙂

***

Waryjŏt, niy waryjŏt – we swojich czasach Kraiński wygroł. Ślōnzŏki „polskij mŏwy niy zmiyniyły”, żŏdyn ślōnski katyjmus w 19. stoleciu niy powstoł. Nale ziŏrko posiŏte ôd tych, proci kierym wojowoł, na kōniec wyrosło. Terŏz sie tyn „niesłychany oryginał” na zicher w grobie ôbrŏcŏ. A dobrze mu tak.

Za tydziyń przesunymy sie na Austryjacki Ślōnsk a ôbgŏdōmy piyrsze (niypodarzōne) ekszperymynta ze wkludzaniym ślōnskij gŏdki do amtōw i gyrichtōw, ôsobliwie działalność Nikodema Lippki.